در گفت‌وگو با کارگردان «اخت‌الرضا» مطرح شد؛
تاریخ درباره ارحام مطهره سکوت کرده است/ اگر اجازه به تصویر کشیدن چهره حضرت معصومه (س) را داشتم بازهم چنین کاری نمی‌کردم
سیدمجتبی طباطبایی با اشاره به اینکه منابع تاریخی کمی درباره زندگی حضرت معصومه (س) وجود دارد، تأکید کرد: با وجود کمبود منابع سعی کردیم به روایت‌های مختلفی که درباره ایشان وجود دارد کاملاً وفادار باشیم و روایتی متقن را دنبال نکنیم.
به گزارش خبرنگار ایلنا، فیلم سینمایی «اخت‌الرضا» به کارگردانی سیدمجتبی طباطبایی به تازگی در سینماها کران شده است. این فیلم سینمایی سفر بانوی کریمه اهل بیت؛ حضرت معصومه (س)؛از مدینه به قم را روایت می‌کند و طباطبایی در این اثر سعی داشته روایتی مستند و واقعی از وقایع داشته باشد.
این فیلم توسط سازمان سینمایی سوره با مشارکت آستان مقدس حضرت معصومه (س) و مجموعه شبکه‌های کربلا (عتبه حسینی) به تهیه‌کنندگی سیدمجتبی طباطبایی و جعفر ادیب به عنوان تهیه‌کننده ساخته شده است.
به بهانه اکران «اخت‌الرضا» با سیدمجتبی طباطبایی گفتگویی داشتیم که در ادامه مشروح این گفتگو را از نظر می‌گذرانید:
فیلم سینمایی «اخت‌الرضا» ساختاری متفاوت دارد که شاید در سینمای ایران نمونه‌های چندانی نداشته باشد. چرا این ساختار را انتخاب کردید؟
با توجه به موضوع پیش‌رویمان که پرداختن به شخصیتی نزدیک به معصوم بود، دغدغه‌هایی وجود داشت و با توجه به منابع تاریخی و حساسیت‌هایی که آستان مقدس نسبت به شخصیت حضرت معصومه (س) داشتند، به نظر می‌آمد که ما کار ناممکنی را باید شروع می‌کردیم چراکه باید از طرفی دغدغه‌های هنری و دراماتیک خودمان را درنظر می‌گرفتیم و از طرفی باید وفاداریمان به تاریخ را حفظ می‌کردیم.
در واقع ما بین این انتخاب که به سمت مستند برویم یا به سمت یک داستان دراماتیک، بر سر یک دو راهی بودیم و ما راه اول را انتخاب کردیم و به سمت تولید یک داکیودرام (مستند داستانی) رفتیم تا در این ساختار سعی کنیم مطلب یا فضایی داستانی را تعریف نکنیم که در تعارض یا تقابل جریان مستندات تاریخی موجود در عصر عباسی قرار بگیرد. پس از انتخاب این مسیر سعی کردیم با تمهیداتی که داشتیم کمی در پردازش شخصیت‌هایی ورود کنیم که داستان‌های آن‌ها خدشه‌ای به وقایع و داستان‌های اصلی تاریخی وارد نکند، بنابراین به سمت روایت داستان از زبان سه نفر رفتیم که با قهرمان قصه ما همراه بودند. یکی از آن‌ها مأمور عباسی بود که نامه احضار را آورده بود، یک نفر برادر حضرت معصومه (س) اسحاق‌بن موسی بود، و دیگری خادمه حضرت(س) بود که با ایشان همراه بودند. در واقع با فاصله گرفتن از شخصیت اصلی داستان به سمت روایت از زبان سه شخصیت دیگر رفتیم.
فاصله گرفتن از شخصیت اصلی داستان به این دلیل بود که اتفاق فیلم «رستاخیز» برای «اخت‌الرضا» تکرار نشود یا خودتان چنین انتخابی داشتید؟
یکی از دلایل فاصله گرفتن از شخصیت اصلی شاید همین ملاحظات بود اما دلیل دیگر این انتخاب به تصمیمات شخصی بنده مربوط می‌شود. من به لحاظ تمهیدات سینمایی مخالف استفاده از نور در صورت افراد هستم یا نمی‌خواهم از صدای معصوم یا نزدیک به معصوم استفاده کنم چراکه در سینما ورود به این حوزه کار خطیری است به این معنا که از شخصیت‌های معصوم و نزدیک به معصوم در فکر و ذهن افراد مختلف دنیاهای مختلفی ایجاد شده و وقتی شما آن را به تصویر درمی‌آورید در واقع آن را در قاب تصویری که پر از اشکالات و نفسانیات شما است، محصور می‌کنید و در واقع حدیث نفس خود را به تصویر کشیده‌اید و من به شخصه این جرأت را به خودم ندادم و در نمای POV یا زاویه دید حضرت(س) صحنه‌ها را نشان دادم؛ مثل کاری که آقای مصطفی عقاد به درستی در فیلم «محمد رسول‌الله (ص)» انجام داده بود و این تصمیم را حتی اگر اجازه نشان دادن چهره بازیگر نقش حضرت معصومه (س) را هم داشتم اجرایی می‌کردم.
منابع تاریخی چندانی درباره زندگی حضرت معصومه (س) وجود ندارد. برای دستیابی به واقعیت‌های تاریخی از چه منابعی استفاده کردید؟
دربازه زنان تاریخ اسلام یا بهتر است بگوییم در حوزه ارحام مطهره تاریخ کمی سکوت کرده و دلیلی ندارد که به دلیل این سکوت تأثیر شخصیت‌های بزرگمان را نادیده بگیریم. وقتی شما نقش حضرت زینب (س) و حضرت زهرا (س) را بررسی می‌کنید، متوجه می‌شوید که این افراد واقعاً تاریخ‌ساز بوده‌اند و بعدتر افرادی چون حضرت معصومه (س) در همین چند خطی که از ایشان در تاریخ هست که سفری از مدینه به مرو داشتند فردی بسیار تأثیرگذار هستند که البته این سفرشان ناتمام بوده و در این مسیر دستخوش حوادث و اتفاقاتی بوده و احادیثی در این سفر روایت شده که دشمن درجه یک اهل بیت، مأمون عباسی معروف به شیطان بنی‌عباس را کاملاً در موضع انفعال قرار می‌دهد و او را مجبور می‌کند که این سفر را ناتمام بگذارد و جلوی سفرهای دیگر را بگیرد.
در واقع مأمون عباسی که قصد داشت به اصطلاح خودش امام رضا (ع) را به عنوان ولیعهدش کنترل و شورش علویان را خاموش کند در کمتر از یک یا دو سال احمد بن موسی (ع) برادر امام رضا (ع) را در شیراز متوقف می‌کند و در این سمت به زعم ناقص خودش حضرت فاطمه معصومه (س) یک دختر هاشمی که در سکوت کامل به سمت مرو حرکت می‌کند را متوقف می‌کند چراکه این خانم از هر مسیری که عبور می‌کند به نوعی قاعده بازی را برای خودش تغییر می‌دهد و مأمون را در موضع انفعال قرار می‌دهد.
کاملاً درست است که ما منابع تاریخی کمی درباره حضرت معصومه (س) داریم اما نباید این کمبود منابع منجر به سکوت ما شود و ما هم برای حل کردن این معضل به سمت حال و هوای آن روزها رفتیم. مستندات بسیاری وجود دارد که در اواخر حکومت هارون، علوی‌ها به شدت قدرت گرفته بودند، قیام‌های متعددی در گستره حکومت اسلامی شکل می‌گرفته و مأمون چاره‌ای جز این نداشته که برای کنترل وضعیت موجود در مرو اقداماتی انجام دهد اما اگر دقت کنید مأمون با انتقال امام رضا (ع) از مدینه به مرو دایره شیعیان و محبین اهل بیت(ع) را گسترش داد و این حرکت امام رضا (ع) باعث شد که بسیاری از سادات هاشمی از مدینه شروع به هجرت کنند و به سمت ایران بیایند و اتفاقاً همین ماجرا تاریخ‌ساز شد و درباره این موضوع اتفاقاً منابع کافی وجود دارد که ما بتوانیم به آن‌ها اکتفا کنیم.
به نظر شما چرا در سینمای ایران فیلم‌های چندانی درباره زنان تاریخ‌ساز اسلام ساخته نشده است؟
بخشی از این ماجرا به ملاحظاتی مربوط می‌شود که می‌تواند درست باشد اما بخشی از این کم‌کاری به وسواس‌های بی‌مورد مربوط می‌شود. دختران سرزمین ما اسوه‌هایی چون حضرت زینب (س)، حضرت زهرا (س) و حضرت معصومه (س) را دارند. وقتی ما درباره حضرت معصومه (س) تحقیق می‌کنیم متوجه می‌شویم خانمی که خواهر امام رضا (ع) بودند در سفری به سمت بردارشان در قم اتفاقی برایشان رخ می‌دهد که در نهایت در همین منطقه رحلت شهادت‌گونه‌ای داشتند. غیر از این، چند خط زیارت‌نامه وجود دارد و مشخص است که ما موفق نبودیم این حضرات را معرفی کنیم.
درباره حضرت معصومه (س) منابع تاریخی کم است اما شما کتاب «انسان 250 ساله» مقام معظم رهبری و کتاب‌هایی که درباره تاریخ اسلام است را اگر مطالعه کنید، متوجه می‌شوید که چقدر علویان و شیعیان قدرت داشتند و چقدر اتفاقات عجیب و غریبی رخ داده که هارون، مأمون و خلفای عباسی به نفعشان بوده که با این اتفاقات همراه باشند اما هاشمیان افرادی نبودند که در بازی این خاندان گرفتار شوند. ما به غیر از «شاهزاده روم» که یک انیمیشن است درباره ارحام مطهره هیچ اثری نداشتیم.
من به شخصه طرحی دارم که سال‌ها پشت در دفاتر دوستان مدیر قرار گرفته و پاسخی برای آن نشنیدم. درباره بحث غیبت امام زمان (عج)، موضوعی را می‌توان روایت کرد که واقعاً جالب و جذاب است؛ مادربزرگ ایشان یعنی همسر امام هادی (ع) سرکار خانم سوسن، وقتی امام حسن عسگری (ع) در پادگانی محصور بودند، همسر امام هادی (ع) و حکیمه خاتون عمه امام زمان (عج) تاریخ تشیع را سرپرستی می‌کردند و ایشان جان امام زمان خردسال را با حرکت از سامرا به سمت مدینه نجات دادند. بعد از شهادت امام حسن عسگری (ع) ایشان ماجرای جعفر کذاب را مدیریت کردند و ما قدرت مدیریت وسیع و جامعی در این زن بزرگ می‌بینیم.
حتی درباره حضرت زینب (س) همه ما اقدامات ایشان پس از شهادت امام حسین (ع) را می‌دانیم و شنیده‌ایم که اگر زینب (س) نبود قیام حسین (ع) در کربلا می‌ماند اما درباره دیگر اقدامات ایشان اطلاعات چندانی نداریم. جالب است بدانید که ارحام مطهره اتفاقاً شخصیت‌هایی بین‌المللی هستند و هر کدام متعلق به جایی از دنیا هستند و به کشورهایی چون مغرب، روم و... مربوط می‌شوند. کار کردن درباره این شخصیت‌ها می‌تواند بسیار مفید و ارزشمند باشد اما باید ملاحظات درباره شأن این حضرات را هم در نظر داشته باشیم که البته برخی از دوستان فیلمساز ما این ملاحظات را ندارند و معتقدند که باید به شخصیت نزدیک شوند، چهره را نشان دهند یا برای ملاحظات دراماتیک تغییراتی در روایت انجام دهند که تاریخ را به نوعی عوض می‌کند و این موضوعی است که افراد دغدغه‌مند در حوزه روایت‌های تاریخی مذهبی نسبت به آن وسواس و دقت نظر دارند و حتی می‌تواند منجر به ممنوعیت پخش اثر شود.
در نگارش فیلمنامه «اخت‌الرضا» چقدر با آستان مقدس تعامل داشتید؟
با توجه به سبقه‌ای که در حوزه تاریخ اسلام داشتم دوستان ذهنیتی درباره ما داشتند که به لحاظ تکنیکی توانایی روایت داستان مورد نظر را داریم و وقتی این اتفاق مبارک رخ داد که عتبه حسینی و عتبه حضرت معصومه(س) به ما اعتماد کردند که یک مستند بازسازی 30 تا 40 دقیقه‌ای درباره حضرت معصومه (س) برای معرفی به جهان تشیع تولید کنیم، کارگروهی تشکیل شد که یکسری دوستان من به دلیل علاقه و عرقی که به این موضوع داشتند محتوایی پژوهشی در حدود 200 صفحه گردآوری کردند که ما این محتوا را به آستان مقدس حضرت معصومه (س) ارائه دادیم و این دوستان نیز آقای حجت‌الاسلام عبدالرحیم حجتی و حضرت آیت‌الله احمد عابدی را به ما معرفی کردند که ما تحت اشراف این عزیزان منابع تاریخی را با استفاده از کتاب «مقاتل‌الطالبین» مجدداً بررسی کردیم و همچنین مقالاتی که در کنگره پژوهشی حضرت معصومه (س) انجام شده بود را بررسی کردیم و در نهایت به یک طرح اولیه رسیدیم که در آن هیچ حرف متقنی زده نمی‌شود.
در واقع هر جای تاریخ که دچار چند روایتی است ما هر دو موضوع را مطرح کرده‌ایم، اینکه حضرت معصومه (س) بر اثر بیماری جان خود را از دست داده‌اند یا به شهادت رسیده‌اند هر دو روایت را در فیلم آورده‌ایم یا اینکه حضرت در راه مورد حمله قرار گرفته‌اند را در این فیلم روایت کرده‌ایم اما اینکه این افراد از طرف مأمون عباسی بوده‌اند یا واقعاً راهزن بودند نیز مسئله‌ای است که باز هم ما درباره آن متقن صحبت نکرده‌ایم.
ما سعی کردیم به تاریخ کاملاً وفادار باشیم و همین وفادار بودن باعث شد که خوشبختانه هم تأیید دوستان ناظرمان را در آستان مقدس داشته باشیم و هم عزیزان اهل علم بیرون از آستان روایت ما را تأیید کردند و برای من یک افتخار بود که یکی از این عزیزان آیت‌الله نجم‌الدین طبرسی تاریخ‌دان برجسته جهان تشیع بود که گفته بودند آنچه که ما در تاریخ خواندیم امروز به عینه دیدیم. در واقع ما قضاوت تاریخی نداشتیم و بازنمایی تاریخی را مدنظر داشتیم.
در به تصویر کشیدن آن دوران و جزئیاتی چون طراحی صحنه و لباس چقدر به تاریخ وفادار بودید؟
نزدیک بودن به مستندات تاریخی یکی از دغدغه‌های ما بود اما در بودجه دست ما خیلی بسته بود اما با وجود این ما در نوع پوشش، لباس، نوع حجاب و... تحقیقاتی داشتیم که به واقعیت نزدیک شویم. حتی درباره سبک زندگی و سیستم طبقاتی حاکم هم تحقیق کردیم اما نتوانستیم در این مورد کاملاً به تاریخ وفادار بمانیم چرا که اگر قرار بود این کار را انجام دهیم خیلی اتفاقات پر هزینه‌ای برای ما رقم می‌خورد و ما سعی کردیم به آن شرایط نزدیک شویم و واقعاً کار سختی را انجام دادیم.
البته یک اتفاق بسیار خوب همکاری شهرک نور تابان و بنیاد مستضعفان بود که باید از این دوستان تشکر کنم چرا که معماری و فضا آن منطقه به من بسیار کمک کرد و من با توجه به شرایط آن شهرک سینمایی خود را با آن فضا همراه کردم و مدینه، بغداد و... را بر اساس لوکیشنی که داشتم، انتخاب کردم و نمی‌توانم بگویم که انتخاب‌هایم خالی از اشکال هستند چراکه انتخاب‌های من بر اساس وضعیت موجود بود نه وضعیت مطلوب.
آیا عدم استفاده از بازیگران مطرح و ساخته شدن فیلم در سکوت خبری در کمتر دیده شدن «اخت‌الرضا» تأثیرگذار نبوده است؟
«اخت‌الرضا» اولین تجربه سینمایی در حوزه زندگی حضرت فاطمه معصومه (س) است و ما واقعاً نمی‌دانستیم که سرنوشت این کار چه خواهد شد و حتی ممکن بود که «اخت‌الرضا» به پخش نرسد. در واقع قرار بود که کار مورد بازبینی قرار بگیرد تا اگر ملاحظات در آن مورد نظر قرار گرفته بود به پخش برسد. بنابراین ما تصمیم گرفتیم سکوت کامل خبری را برای این فیلم در نظر بگیریم تا ببینیم که آیا می‌توانیم تأیید هر دو آستان مقدس را جذب کنیم یا خیر.
از طرف دیگر من از انتخاب بازیگرانم رضایت دارم. در این فیلم شاید بازیگرانی حضور دارند که نامشان را کمتر شنیده‌ایم اما افرادی توانمند هستند که توانسته‌اند نقششان را به خوبی ایفا کنند. بازیگران این فیلم افرادی هستند که در فضای سلبریتی‌زده سینمای ما کمتر دیده شده‌اند اما بازیگران ضعیفی نیستند. قطعاً اگر چند بازیگر مطرح و سلبریتی در این فیلم حضور داشتند ما بُرد خبری بیشتری داشتیم و فیلم می‌توانست به فروش بهتری برسد اما ما در این اثر نیاز داشتیم تا از حضور دوستانی بهره ببریم که با من به عنوان کارگردانی که اولین تجربه سینمایی‌اش را کسب می‌کنند همراه شوند. من با اکثر این دوستان در حوزه تئاترهای آیینی همکاری‌هایی داشتم که همراهی این عزیزان به من بسیار کمک کرد.
نکته پایانی...
امیدوارم اتفاقی که ما رقم زدیم شروعی برای اتفاقاتی بهتر و ویژه‌تر باشد و دوستان متولی امور فرهنگی فضایی را ایجاد کنند که ما حضرات معصومین(ع) را بهتر بشناسیم. بهتر است از پرداختن به این موضوعات نترسیم و از دوستان و اساتید عزیزم می‌خواهم که آن‌ها هم به این حوزه ورود کنند و به منابع محتوایی متعهد شود. اگر دو بال محتوا و تکنیک به درستی در کنار هم قرار بگیرد شرایط ساخت یک فیلم خوش‌ساخت درباره حضرات معصومین(ع) شکل می‌گیرد.
آثاری با موضوع زندگی ائمه معصومین(ع) در سبد فرهنگی کل خانوار قرار می‌گیرد چراکه مربوط به اعتقادات آن افراد می‌شود و ما می‌توانیم برای فروش فیلم و بازگرداندن سرمایه به بازارهای بین‌المللی نیز فکر کنیم. امیدوارم این اتفاق رخ دهد و ما از زبان رسانه برای معرفی بزرگان دینمان بهتر استفاده کنیم.
