رتبه دوم بخش عکس جشنواره تئاتر فجر در گفت‌وگو با ایلنا؛
عکاسی «تئاتر» از عکاسی «سینما» سخت‌تر است/ عکاس تئاتر از دوربین و تجهیزاتش خودش مایه می‌گذارد
مریم رحمانی می‌گوید: عدم دانش و تخصص عکاس به عکاسی تئاتر صدمه می‌زند. بسیار می‌بینیم که عکاسان خبری عکاسی تئاتر هم می‌کنند مطمئنا دید یک عکاس تئاتر با دید یک عکاس خبرنگار متفاوت است. طبیعتا عکاس خبری صرفا به گزارشش فکر می‌کند و قرار نیست آثارش را جز رسانه جایی ارائه دهد. اما کار عکاس تئاتر را باید کارگردان اثر تایید کند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، عکاسی جدا از اینکه خود هنری مستقل است و سبک‌های متعددی را دربرمی‌گیرد، در هنرهای دیگر هم وسیله‌ای برای ارائه بهتر آثار است و به نوعی ویترین بصری هنرهایی چون سینما و تئاتر محسوب می‌شود. عکاسی این قدرت را دارد تا به جذب مخاطبان بیشتر کمک کند؛ که البته این مهم تنها یکی از مزیت‌های عکاسی و بهره گیری از آن در هنرهای مختلف است. عکاس در سینما و تئاتر می‌تواند با جزیی نگری در مولفه‌های مهمی چون نورپردازی و میزانسن و توجه به زوایا، پلان‌ها یا صحنه‌هایی از اثر را اصطلاحا فریز یا منجمد و ثابت کند و طی این رویه به بیان کلیت و حتی جزییاتی از اثر بپردازد.
با وجود اهمیت عکاسی در تئاتر و سینما اما هنرمندان این عرصه همواره از وجود کمبودها وعدم حمایت‌ها رنج می‌برند که البته تئاتر در مقایسه با سینما و تلویزیون اوضاع بغرنج‌تری دارد و دلیل این کاستی‌عدم وجود بودجه کافی و نبود برنامه ریزی‌های دقیق برای حمایت از همه اهالی تئاتر (بازیگران، کارگردان، طراح صحنه، طراح لباس و البته عکاسان) است.
متاسفانه به دلیل طولانی شدن این رویه پر ضعف، اهالی تئاتر (در همه بخش ها) به‌عدم یا کمبود حمایت‌ها و امکانات عادت کرده‌اند و شاید به دلیل همین عادی‌سازی است که کاستی‌های موجود آنطور که باید مورد توجه قرار نمی‌گیرند.
عکاسان تئاتر دستمزدهای پایینی دارند و این در حالی است که دوربین عکاسی و تجهیزات مربوط به آن طی سالهای اخیر افزایشی چشمگیر و چندبرابری داشته است. می‌توان گفت تنها رویدادی که به عکاسان تئاتر توجه می‌کند و آثار آن‌ها را مورد ارزیابی و داوری قرار می‌دهد جشنواره تئاتر فجر است و جز این رویداد بستر دیگری برای دیده شدن آثار عکاسان تئاتر وجود ندارد. انجمن صنفی عکاسان تئاتر هم نهادی نوپا است که قاعدتا برای حمایت عکاسان بودجه بسیار کمی در اختیار دارد.
مریم رحمانی عکاس تئاتر که در جشنواره تئاتر فجر امسال مقام دوم را کسب کرده طی گفتگو با ایلنا از چند و چون فعالیت عکاسان تئاتر و مشکلات و مصائب آن‌ها گفت. او همچنین به لحاظ تخصصی عکاسی تئاتر را تشریح کرد.
از فعالیت‌هایتان بگویید و اینکه عکاسی تئاتر شغل اصلی شماست؟
من فارغ التحصیل مترجمی زبان انگلیسی در مقطع لیسانس هستم و حال در رشته مهندسی شبکه‌های کامپیوتری مشغول تحصیل هستم. خیر شغل اصلی من عکاسی نیست و کارمند هستم. حدود شش سال است که به صورت حرفه‌ای عکاسی می‌کنم و ۵ سال است به صورت تخصصی عکاسی تئاتر انجام می‌دهد. ضمن اینکه عضو انجمن صنفی عکاسان تئاتر هم هستم.
چه شد که عکاسی تئاتر را انتخاب کردید؟
حدود هفت سال پیش بود که متوجه شدم خیلی به عکاسی علاقه دارم، تا اینکه به مقوله نورپردازی رسیدم. آن زمان که در کلاس‌های آموزشی شرکت می‌کردم، گروهی پنجاه نفری بودیم و در میان آن‌ها من عکاسی تئاتر را انتخاب کردم چون این هنر را دوست دارم. اتفاقا در آن مقطع استادم همیشه با این موضوع مخالفت می‌کرد و می‌گفت عکاسی تئاتر به لحاظ مالی وضعیت خوبی ندارد.
عکاسی سبک‌های مختلف و متنوعی دارد که برخی از آن‌ها مانند عکاسی مدلینگ، تبلیغاتی و صنعتی بازار کار بهتری دارند.
بله درست است در ژانرهایی چون عکاسی مدلینگ و صنعتی و تبلیغاتی اوضاع کار بهتر است و عکاسان این عرصه ها، وضعیت مالی بهتری دارند. اما خب علاقه بسیار مهم است و با اینکه عکاسی تئاتر واقعا منبع درآمد محسوب نمی‌شود و سودی ندارد آن را انتخاب کردم. واقعا حالم با سبک‌های دیگر خوب نبود و متوجه شده بودم وقتی در سالن تئاتر هستم حال بهتری دارم.
با توجه به تجربه و علاقه تان، در اینباره توضیح دهید که یک عکاس تئاتر تا چه حد باید درام را بشناسند و چقدر باید بر مقولات مهم این هنر اشراف داشته باشد؟
مطمئنا بدون شناخت و دانش نمی‌توان در عکاسی تئاتر موفق عمل کرد. لازمه این کار داشتن دانش و اطلاعات کافی در رابطه با هنر تئاتر است. من از همان بدو انتخاب به خواندن نمایشنامه‌های مختلف می‌پرداختم و فقط تئاتر می‌دیدم و اصطلاحا با چشمم شات می‌زدم. عکاس تئاتر علاوه بر شناخت مولفه‌ها و عناصر مهم باید دید کارگردان نسبت به اثر را بشناسد و همه اینها عکاسی تئاتر را به هنر دشوارتری نسبت به دیگر سبک‌ها تبدیل می‌کند. به اضافه اینکه در عکاسی تئاتر مقولاتی مثل ایزو و و دیافراگم و شاتر هم اهمیت بسیار دارند. عکاس تئاتر در واقع هم باید روانشناسی کار و هم تئاتر را بشناسد. عکاسی تئاتر فقط شات زدن نیست. من عکاس اگر پیش از حضور در سالن نمایشنامه را بشناسم، کارم را بهتر انجام می‌دهم چون شناخت بیشتر و دید کامل‌تری نسبت به اثر دارم.
اینکه عکاسان خبری (و نه عکاسان تخصصی تئاتر) به عکاسی تئاتر می‌روند و گزارش تصویری تهیه می‌کنند را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ این رویه چه آسیب‌هایی را در پی دارد؟
به نظرم این‌عدم دانش و تخصص به عکاسی تئاتر صدمه می‌زند. بسیار می‌بینیم که عکاسان خبری عکاسی تئاتر هم می‌کنند و متاسفانه مدعی هم هستند. مطمئنا دید یک عکاس تئاتر با دید یک عکاس خبرنگار متفاوت است. طبیعتا عکاس خبری صرفا به گزارشش فکر می‌کند و قرار نیست آثارش را جز رسانه جایی ارائه دهد. اما کار عکاس تئاتر را باید کارگردان اثر تایید کند و این دو رویه با هم تفاوت دارند و نتیجه‌شان یکی نیست.
به طور معمول نحوه همکاری عکاسان تئاتر با کارگردان‌ها و گروه‌های تئاتری به لحاظ مالی چگونه است؟
متاسفانه تئاتر اوضاع مالی خوبی ندارد و معمولا هم کارگردان‌ها بودجه کافی ندارند و تا به این وسیله از عکاسان حمایت کنند. اغلب پیشنهادها مجانی است و پول و قراردادی در کار نیست. باید گفت عکاسی تئاتر نه یک شغل بلکه یک کار دلی است. من خیلی‌ها را می‌بینم که مثلا سالهاست عکاسی تئاتر می‌کنند و اما نمی‌توانند زندگی نرمالی داشته باشند و شرایط دشواری دارند. موردی را به یاد دارم که بیانش مثال خوبی است. یادم هست دوستی می‌خواست ازدواج کند اما برای انجام این کار باید عکاسی تئاتر و تئاتر را کنار می‌گذاشت تا بتواند زندگی خود را بچرخاند. این انتخاب خیلی است اما متاسفانه چنین رویه‌ای وجود دارد. از سوی دیگر دوربین و لوازم عکاسی بسیار گران است و من عکاس برای ادامه فعالیت باید هزینه کنم. هر شات دوربین من یعنی اصطلاک. درست است که مثلا یک کارگردان تئاتر بودجه لازم را در اختیار ندارد اما بالاخره عکاس از خودش و ابزارش مایه می‌گذارد و هزینه می‌کند و معمولا این مخارج بازگشتی ندارد چون سودی درکار نیست.
انجمن عکاسان تئاتر تا چه حد برای حل مشکلات عکاسان تلاش کرده؟
انجمن عکاسان تئاتر را داریم که حال جزو اصناف شده است. پس از این اتفاق فعالیت‌های انجمن گسترده‌تر شده و سخت گیری‌ها هم کمتر شده است که اتفاق خوبی است. یادم هست آن دوره که می‌خواستم فعالیت حرفه‌ای ام را شروع کنم سخت گیری‌ها خیلی زیاد بود و از عکاس رزومه می‌خواستند و خب برای فردی که تازه به این عرصه آمده ارائه رزومه کار خیلی سختی بود.
به طور کلی عکاسی تئاتر چقدر به اصل این هنر کمک می‌کند و مهمترین بازخوردها چیست؟
به نظرم عکاسی تئاتر نسبت به قبل اهمیت بیشتری پیدا کرده و می‌بینم که بسیاری از مخاطبان با توجهی که به عکس‌ها دارند تئاتر می‌بییند. خودم به شخصه به موثر بودن عکاسی تئاتر پی برده‌ام و می‌بینم مخاطبان تئاتر با دیدن عکس‌ها درباره آثار از من نظر می‌خواهند. آن‌هایی هم که مخاطب تخصصی تئاتر نیستند، با دیدن عکس‌ها به تماشای تئاترها ترغیب می‌شوند. خلاصه اینکه عکس مخاطبان را ترغیب می‌کند و فضای مجازی هم در این روند بسیار موثر و کارآمد است.
عکاس تئاتر چگونه می‌تواند به رسالت خود نسبت به یک تئاتر عمل کند؟
استادم می‌گفت عکاس تئاتر باید در یک فریم کلیت کار را نشان دهد.
فعالیت بیشتر یک عکاس تئاتر تا چه حد در موفقیت و دیده شدن و ماندگاری او موثر است؟
عکاسان تئاتر مشکلات عدیده‌ای دارند و این بر کسی پوشیده نیست. اما خب یکی از مشکلات بزرگ وجود حافظه کوتاه مدت مسئولان، هنرمندان و مخاطبان است. مثلا یک عکاس در جشنواره تئاتر فجر یا رویدادهای دیگر کسب عنوان می‌کند، اما مقام او هفته بعد فراموش می‌شود و این حافظه کوتاه مدت به دیده شدن و ماندگاری عکاس ضربه می‌زند و کلا اینگونه است که عکاسی تئاتر و عملکرد عکاس زوده زود فراموش می‌شود. پس از جشنواره‌ها هم حمایتی در کار نیست. شما حساب کنید عکاسان و البته آن‌هایی که عنوان کسب می‌کنند، معمولا برای ورود به سالن یا هر لوکیشن دیگر با مشکلاتی مواجه هستند و اگر کارتی در کار نباشد اجازه ورود نخواهند داشت و هیچ امتیازی برای آن‌ها در نظر گرفته نشده است.
جشنواره تئاتر فجر امسال را چگونه دیدید.
اتفاق خوبی که در جشنواره امسال افتاد این بود که این رویداد در خارج از تهران برگزار شد اما متاسفانه انسجامی وجود نداشت. مثلا من نمی‌دانستم برنامه چیست و قرار است چه اتفاقی بیفتد. این بی‌خبری باعث شد من که عنوان کسب کرده بودم از قضیه رعایت حجاب برای حضور جلوی دوربین بی‌خبر باشم و به همین دلیل خبری از من و آثارم رتبه آوردنم در رسانه‌ها منتشر نشد. این موارد را باید قبل از برگزاری جشنواره به شرکت کنندگان و بخصوص آن‌هایی که مقامی کسب کرده اند، بگویند. در ادامه اینکه ما پس از جشنواره به تهران آمدیم و اولین مورد این بود که روزنامه کیهان جشنواره را به شدت مورد انتقاد قرار داده و کوبیده بود. یکی از موضوعات این بود که گفته بودند چرا هنرمندان در هتل پنج ستاره ساکن شده اند! واقعا اسکان هنرمندان زحمتکش تئاتر در یک هتل معقول با خدمات به اندازه و حتی معمول کار بی‌جایی نیست و نباید مورد نقد قرار گیرد. مگر تنها جشنواره رسمی و معتبر تئاتر جشنواره فجر نیست؟ از سویی دیگر جشنواره به لحاظ رسانه‌ای پوشش ضعیفی داشت. آن همه بازیگر و عوامل به یزد آمده بودند اما خبرنگاری از تهران به این شهر اعزام نشده بود و همه خبرنگاران حاضر استانی بودند. پوشش قوی می‌تواند به ارائه بهتر اتفاقات بپردازد و منجر به دیده شدن هنرمندان شود و در این صورت نقدها هم به جا خواهند بود.
پس از جشنواره عوامل برگزاری و مسئولان جز جایزه نقدی و لوح و… چه امتیازی برای عکاسان و دیگر هنرمندان تئاتر قائل شدند؟
متاسفانه حمایتی نبوده و به نظرم جشنواره‌ها باید حمایت‌های بعدی داشته باشند که اینطور نبود. نه مرکز هنرهای نمایشی، نه خانه تئاتر، نه تئاتر شهر و دیگر بخش‌ها پس از جشنواره‌ها هنرمندان را حمایت نمی‌کنند چون بودجه و پول کافی در اختیارشان نیست. اگر حمایتی نباشد استعدادهای بسیاری می‌سوزند.
خودتان با چه آثاری از کدام تئاترها در جشنواره تئاتر فجر حضور یافتید؟
من بعد از دو سال در جشنواره امسال حضور یافتم و دو کار داشتم. یکی «گرگاس» و «سرایدار». که در ادامه عکسهای تئاتر «سرایدار» در جشنواره بالا آمد. پیش از ارسال آثار برای جشنواره آن‌ها را ارزیابی کردم و المان‌های لازم را در نظرم گرفتم و در نهایت دیدم همه چیز اعم از قاب‌بندی‌ها و نویز آثار و مقولات دیگر، خوب است. اما خب سلیقه داوران را هم نباید نادیده گرفت.
آنچه در جشنواره امسال، در بخش عکاسی مورد توجه یاعدم توجه داوران قرار گرفت، چه مواردی بود؟
امسال عکسهای اصطلاحا فریز شده زیادی دیدم و جالب اینکه عکسهای سیاه و سفید مورد توجه نبودند؛ در صورتی که عکاسی سیاه و سفید کار دشواری است.
آیا اینکه عکاس با چه اثری به جشنواره برود، مهم است؟ منظور این است که اعتبار یک تئاتر و نام دار بودن کارگردانش در مورد توجه قرار گرفتن عکسهای یک عکاس موثر است؟
واقعا نمی‌توان گفت این قضیه بر دیده شدن آثار بی‌تاثیر است و از طرفی هم نمی‌توان صدرصد این نظریه را پذیرفت. قضیه نسبی است. ولی خب گاه می‌شنویم که می‌گویند چون تئاتر کار فلانی بوده عکس‌هایش مورد توجه قرار گرفته و در جشنواره بالا آمده است. مثلا از تئاتر «گرگاس» عکسهای زیادی به جشنواره آمده بود اما خب اثر من بالا آمد. به نظرم عکاسی ماهر است که بتواند از نمایشی معمولی عکسهای خروجی بگیرد و خروجی خوبی داشته باشد.
آیا عکاسی سینما را تجربه کرده اید؟
خیر دوست دارم این اتفاق بیفتد اما خب شغل من به نوعی کارمندی است و بنابراین امکان حضور در پروژه‌ها را ندارم. عکاسی تئاتر هم به این دلیل اینکه زمان اجراها معمولا عصرها و شبهاست برایم امکان پذیرتر است.
به نظرتان عکاسی تئاتر دشوارتر است یا عکاسی سینما؟
فکر می‌کنم عکاسی تئاتر کار سخت‌تری باشد.
آموزش را چقدر در فراگیری بهتر عکاسی تئاتر موثر می‌دانید؟
به نظرم آموزش مانند قدم اول است و اگر درست برداشته شود، همه چیز اصولی پیش خواهد رفت. البته اینکه فرد نزد چه کسی آموزش ببیند بسیار مهم است. من در ابتدا که به کلاس‌های آموزشی می‌رفتم، چیزی متوجه نمی‌شدم و در نهایت پس از جستجو نزد آقای سیامک زمردی رفتم که عکاس با تجربه تئاتر است. یک دوره در کلاس‌های ایشان شرکت کردم و مقولات اصلی و اصطلاحا بیس قضیه را یاد گرفتم و در ادامه به تعامل با دوستان تئاتری پرداختم و آن‌ها حین کار مواردی را به من می‌گفتند. کلا بخشی از کار تجربه است و بخشی دیگر آموزش آکادمیک و علمی.
شما چگونه به منابع معتبر دست پیدا می‌کنید تا برای ادامه فعالیت به روز باشید؟
متاسفانه در زمینه عکاسی تئاتر جز کتاب جشنواره اثر مکتوب دیگری موجود نیست و من با کتاب‌های دیگر مواجه نشده ام. من برای دریافت اطلاعات لازم و به روز کردن دانش و اطلاعاتم نمایشگاه‌های عکاسی را بسیار می‌بینم و آثار عکاسان خارجی را دنبال می‌کنم. خوشبختانه فضای مجازی هم به واسطه وجود اینترنت بستری در دسترس است و من به همین واسطه تئاترهای کشورهای دیگر را دانلود و تماشا می‌کنم تا به روز باشم. اما خب همانطور که گفتم عکاسان تئاتر جدا از این مسائل مشکلاتی دارند. مثلا در همین جشنواره تئاتر فجر امسال بلیتی نداشتم تا به تماشای آثار بنشینم، در حالی که عکاس تئاتر هستم و لازمه کارم تماشای آثار در حال اجراست. متاسفانه در این زمینه برنامه ریزی‌های دقیق و حمایت‌های جدی وجود ندارد. همه اینها را در ذهن داشته باشید و این موضوع را در نظر داشته باشید که هزینه اصطلاک و خرابی دوربین و تجهیزات عکاس به عهده خودش است و هزینه‌ها هم سر سام‌آور است.
آیا توجهتان معطوف به حضور در جشنواره‌های معدود و محدود داخلی است یا در رویدادهای برون مرزی هم شرکت می‌کنید؟
درباره بخش اول سوالتان در رابطه با محدودیت‌هایی که گفتید، حرفتان را تایید می‌کنم و معمولا جشنواره‌های ما با محدودیت‌هایی مواجهند. مثلا جشنواره تئاتر کیش را داریم که محدود به عکاسان ساکنان این جزیره است و عکاسان از تهران و دیگر شهرها نمی‌توانند در آن حضور یابند؛ این در حالی است که تعداد جشنواره‌های تئاتر در کشور بسیار معدود است.
از فعالیت‌های اخیرتان بگویید.
فعالیت‌ها به طور کم و بیش ادامه دارد. کاری دارم که قرار است سال آینده روی صحنه برود. این اثر آذرماه سال آینده اجرا خواهد شد و من عکاس آن هستم.
