یک معامله برد-برد و روزنه جدید برای گاز ایران تا اروپا

به گزارش ایلنا، ترکمنستان بخشی از بزرگترین ذخایر گاز طبیعی دنیا را در اختیار دارد و عمده ذخایر این کشور در 3 حوزه الف) آمودریا در جنوب شرقی، ب) حوزه مرغاب و ج) حوزه خزر جنوبی هر دو در غرب این این کشور قرار دارند. کشف ابرمیدان گالکنیش با ذخیره احتمالی بین 21-13 تریلیارد مترمکعب در سال 2006 حاصل تمرکز فعالیت‌های اکتشاف میادین گازی در منطقه جنوب شرقی این کشور بود. در می 2019 نیز شرکت Turkmengeologiya اعلام کرد که موفق به کشف میدان جدید گازی بزرگی در Tajibai در شرق این کشور شده است.

در سال 2021، مطابق آمارهای شرکت بی‌پی، تولید گاز ترکمنستان 59 میلیارد مترمکعب بوده است. هرچند منابع دیگر نظیر فیچ سولوشن و اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده آنرا 81 میلیارد مترمکعب برآورد کرده‌اند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که روند تولید گاز این کشور، با رشد 2 درصدی سالانه در سال 2030 به 99.2 میلیارد مترمکعب برسد و مصرف این کشور عمدتاً به خاطر طرح‌های پرهزینه تولید بنزین/گازوئیل از گاز GTL، تولید برق و پتروشیمی از 41.3 میلیارد مترمکعب در سال 2019 به 54.9 میلیارد مترمکعب در سال 2030 افزایش می‌یابد، نتیجه اینکه ظرفیت صادرات گاز این کشور 38.4 میلیارد مترمکعب در سال 2019 به 44.3 میلیارد مترمکعب در سال 2030 افزایش می‌یابد.

در هر حال در میان کشورهای حوزه دریای کاسپین، ترکمنستان به برجسته‌ترین صادرکننده گاز طبیعی بدل شده است. مطابق آمارهای BP,2021، میزان صادرات گاز ترکمنستان در پایان سال 2020، 31.4 میلیارد مترمکعب بوده که قسمت اعظم آن به چین صادر شده و تنها از ژوئیه 2019 قرارداد صادرات مجدد 5.5 میلیارد مترمکعب به روسیه امضاء شد. حجم صادرات گازی ترکمنستان به چین در سال 2020 به میزان 27.2 میلیارد مترمکعب بوده است. لازم به ذکر است که در سال 2019 و سال 2020 این کشور صادراتی به ایران و یا سوآپ از ایران برای آذربایجان نداشته است.

نکته مهم اینجاست که درحالیکه این کشور دارای قرارداد صادراتی تا 40 میلیارد مترمکعب از شاخه‌های A،  B و C خطوط لوله آسیای مرکزی به چین است، در سال 2019 تنها 30-27 میلیارد مترمکعب به چین صادرکرده است که نشان‌دهنده کاهش تمایل چینی‌ها به افزایش واردات گاز از ترکمنستان به دلایل مختلف است. احتمالا یکی از دلایل انعقاد قرارداد جدید برای صادرات مجدد به روسیه در ژوئیه 2019 نیز کاهش تقاضای واردات گازی چین از ترکمنستان و همچنین توقف صادرات این کشور به ایران بوده است.

چینی‌ها به دلیل تغییراتی که در برنامه رشد اقتصادی خود تحت عنوان New Normal Economy ‌ داشته‌اند تقاضای واردات گازی خود را کنترل کرده و علاوه بر این، با شروع به واردات گاز از روسیه از خط لوله پاورسیبریا، سعی دارند که از این منبع عرضه استفاده کنند تا اینکه گاز ترکمنستان را از شرق کشور خود به مراکز مصرف در شمال غربی خود ترانزیت کنند.

برای ترکمن‌ها هم صادرات بیشتر گاز به چین در شرایطی که بازار دیگری داشته باشند، مقرون به صرفه نیست زیرا باید تا یک‌سوم درآمد صادرات گازی خود را به 2 کشور ازبکستان و قزاقستان بابت هزینه ترانزیت پرداخت کنند، از این گذشته، چینی‌ها بخش زیادی از هزینه واردات گازی خود از ترکمنستان را به صورت عرضه کالا و خدمات چینی به ترکمنستان، و هزینه ساخت خط لوله منظور می‌کنند که برای دولت مطلوب نیست.

نکته مهم دیگر در مورد صادرات گاز ترکمنستان و چشم‌انداز آن این است که این کشور، ظرفیت گاز کافی برای عرضه به همه طرح‌های مدنظر صادراتی خود ندارد. در حالیکه با کشور چین تا 40 میلیارد مترمکعب، با روسیه 5.5 میلیارد مترمکعب، با خط لوله تاپی تا 33 میلیارد مترمکعب، با ایران 8 میلیارد مترمکعب قرارداد صادراتی دارد، (جمعاً بیش از 96 میلیارد مترمکعب ) این کشور توانسته‌است در سال 2019 تنها 30 میلیارد مترمکعب ظرفیت صادرات داشته باشد.

ترکمنستان در تلاش برای گشودن مسیری دیگر برای صادرات گاز خود افزون بر مسیر صادراتی اصلی‌اش به روسیه با کشورهای دیگری به منظور ایجاد زیر ساختارهای لازم برای گاز و خطوط لوله مشارکت کرده است. اخیرا دو خط لوله به ایران و چین شروع به کار کرده و مسیرهای دیگری نیز در دست بررسی هستند و حداکثر ظرفیت خطوط صادرات گاز از ترکمنستان در حال حاضر نزدیک به 100 میلیاردمترمکعب در سال است.

خط لوله مرکزی آسیای مرکزی( CAC) مهمترین مسیری است که ترکمنستان گاز خود را به روسیه و شبکه گازی گازپروم صادر می‌کند. شاخه غربی این خط لوله، گاز ترکمنستان را از منطقه دریای خزر به شمال و شاخه شرقی، گاز ترکمنستان را از شرق این کشور و جنوب ازبکستان به غرب قزاقستان منتقل می‌کند. مجموع ظرفیت این شاخه‌ها 3530 میلیارد فوت مکعب در سال است ولی به دلیل ضعف‌های فنی، ظرفیت واقعی آن نصف این میزان است. دیگر خط این کشور خط لوله کروپچی-کردکوی(ایران) است،  این خط لوله 200 کیلومتری در سال 1997 احداث شد که اولین خط لوله گاز طبیعی آسیای مرکزی برای به حاشیه راندن مسیر روسیه بود. ظرفیت این خط لوله حدود 13.5 میلیارد مترمکعب در سال است.

خط لوله دولت‌آباد-خانگیران(ایران) دومین خط لوله با ظرفیت 6 میلیاردمترمکعب به ایران در ژانویه سال 2010 آغاز شد که حسب آن ترکمنستان می‌توانست گزینه‌های صادراتی خود را افزایش دهد. فازدوم این پروژه 550 میلیون دلاری در نوامبر سال 2010 افتتاح شد که ظرفیت خود را به ١٢میلیاردمترمکعب در سال افزایش می‌داد. خط لوله خط لوله آسیای مرکزی- چین دیگر خط این کشور است شرکت CNPC خط لوله گازی 1833کیلومتری ترکمنستان-ازبکستان-قراقستان-چین برای صادرات گاز از میادین شرقی ترکمنستان به شرق چین و نیز در داخل سرزمین چین از غرب به شرق آن کشور احداث کرد. پیش‌بینی اولیه این شرکت انتقال 30 میلیارد متر مکعب گاز از طریق این خط لوله به چین بود که در دسامبر 2009 شروع به کار کرد. اما در اواسط سال 2011 شرکت CNPC اعلام کرد که ظرفیت خط لوله می‌تواند تا 60 میلیارد مترمکعب تا سال 2015 افزایش یابد. توافق بین‌ دو دولت مبنی بر تامین گاز از طریق 13 میلیارد مترمکعب سهم شرکت چینی در قراداد 35 ساله «مشارکت در تولید» میدان بختیارلیک و 17 میلیارد مترمکعب از تولید دیگر میادین این کشور در جنوب شرقی کشور- نظیر یولاتان جنوبی/گالکنیس- انجام گرفته است. خط لوله تاپی یک مسیر دیگر برای صادرات منطقه خزر برای تامین تقاضای جنوب آسیا، پمپاژ یا انتقال نفت و گاز طبیعی از طریق ایران به خلیج فارس یا از جنوب غرب ترکمنستان از طریق پاکستان به جنوب آسیا است. گزینه افغانستان متضمن ایجاد خط لوله از داخل افغانستان تا بازارهای هدف در پاکستان و هند است.

خط لوله ترانس افغان، که خط لوله تاپی ( ترکمنستان- افغانستان- پاکستان- هند) نیز نامیده می‌شود بیش از 1000 مایل از در ترکمنستان تا فزیلکه در هند در مرز پاکستان و هندوستان را طی کرده و ظرفیت آن 33 میلیارد مترمکعب در سال است. از جمله عوامل اصلی توقف ساخت این خط لوله نگرانی‌های امنیت عرضه، بی‌ثباتی در قیمت‌ها، ناامنی در افغانستان و فقدان منابع مالی است. چهار کشور درگیر در این پروژه در دسامبر 2010، توافقنامه‌ای مبنی بر ایجاد خط لوله گاز و نیز موافقت‌نامه‌های بین دولتی را امضا کرده و پاکستان و ترکمنستان نیز بر سرفصل‌های موافقت نامه‌ای در خصوص قیمت واردات در نوامبر 2011 به امضا رساندند. قرارداد این خط لوله در سال 2015 بین 4 کشور دخیل امضاء شد و قرار بود در سال 2019 به بهره‌برداری برسد که راه‌اندازی چنین خط لوله‌ای در سال‌های آتی به دلایل امنیتی،‌ اقتصادی (قیمت گاز) و لجستیکی (در دسترس بودن گاز صادراتی ترکمنستان) تا آینده نزدیک بنظر نامحتمل است.

خط لوله برنامه‌ریزی‌شده ترانس کاسپین( TCP) دیگر خط صادراتی این کشور برای انتقال گاز ترکمنستان از طریق دریای خزر به آذربایجان و اتصال آن به خطوط لوله اروپا است. این خط لوله با ظرفیت 30 میلیاردمترمکعب در سال می‌تواند به خط لوله قفقاز جنوبی که به ترکیه گاز منتقل می‌کند، متصل شده و از طریق خط لوله TANAP ترکیه به اروپای جنوبی و جنوب شرقی وصل شود.

ترکمنستان خط لوله داخلی شرق- غرب برای تأمین گاز خط لوله ترانس کاسپین را در می سال 2010 آغاز کرد تا میادین جنوب شرق ترکمنستان را به دریای خزر وصل کرده و بعنوان خط ترانزیت بالقوه به اروپا از طریق مسیر ترانس‌کاسپین عمل کند. 

اکنون ترکمنستان در راستای متنوع‌سازی مقاصد صادراتی خود قرارداد سوآپ گازی سه‌جانبه‌ای را با ایران و آذربایجان منعقد کرد که طبق آن قرار است سالانه 1.5 تا 2  میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک جمهوری اسلامی ایران انتقال یابد.

بر اساس این توافق که در حاشیه اجلاس سران کشورهای همکاری اقتصادی (اکو) در ترکمنستان توسط وزرای نفت ایران و جمهوری آذربایجان به امضا رسید، ترکمنستان روزانه 5تا 6 میلیون مترمکعب گاز به جمهوری آذربایجان می‌فروشد. این گاز از مسیر ایران به جمهوری آذربایجان ترانزیت خواهد شد و ایران گاز مصرفی موردنیاز خود در 5 استان کشور را به عنوان حق انتقال این گاز برداشت خواهد کرد.

مهدیه ابوالحسنی چیمه در ارزیابی قرارداد سواپ گازی ایران- ترکمنستان-آذربایجان و نقاط قوت و ضعف آن برای کشور ما و اینکه آیا با ذخایری که داریم زیبنده هست که این واردات گاز داشته باشیم، به ایلنا گفت: نباید به مسئله اینگونه نگاه کرد چون این در اصل یک واردات نیست و سوآپ گازی است شاید حتی برای ما به صرفه‌تر باشد که گاز بخشی از استان‌های شمال شرقی را از این مسیر تامین کنیم تا اینکه بخواهیم خط لوله تاسیس کرده و گاز را از جنوب به شمال برسانیم.

وی افزود: ترکمنستان ازگذشته دو خط لوله برای صادرات گاز به ایران داشت یکی از استان‌های شمالی می‌گذشت و دیگری قرار بوده از مسیر دولت‌آباد و سرخس عبور کرده تا به تهران برسد. با توجه به اینکه بین برق و گاز یک رابطه تنگاتنگ وجود دارد و در فصل زمستان به دلیل افزایش مصرف گاز ممکن است نیروگاه‌ها دچار چالش برای تامین خوراک شوند، به این منظور تامین گاز دارای اهمیت است و هرچند کل حجم سواپ احتمالا نیروگاه مشهد یا نکا را هم تامین نخواهد کرد چه برسد که بخواهد مشکل گاز ما را حل کند

این کارشناس موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی تصریح کرد: نیاز به گاز در فصل زمستان به دلیل نیاز به گرمایش و همچنین نیاز نیروگاه‌ها به مصرف گاز افزایش یافته و فشار بیشتری بر شبکه های گاز وارد می شود و این در شرایطی است که ما زمستان سال گذشته با خاموشی زمستانی هم مواجه شدیم بنابراین سواپ شاید بتواند کمکی در جهت تامین گاز پایدار در شمال شرق کشور باشد

وی سواپ گاز را از جمله مزیت‌های این تفاهم‌نامه برشمرد و گفت: اکنون ما برای ورادات گاز از این طریق مبلغی را به ترکمستان نمی‌پردازیم بلکه کل حجم گاز وارد شده در شمال شرق کشور مصرف می‌شود، ما بخشی از گاز را بعنوان سواپ فی بر می داریم و همان حجم واردات منهای سوآپ فی از شمال غرب خارج شده و تحویل آذربایجان می‌شود در واقع این سواپ یک معامله برد-برد است.

ابوالحسنی خاطرنشان کرد: باتوجه به موقعیت کشور ما و همسایگی با ۵ کشور اکو و با توجه به شرایط تحریمی که در آن هستیم باید تلاشی صورت گیرد که روابطمان را لااقل با کشورهای همسایه گسترش دهیم که این تفاهم‌نامه سواپ گاز در این زمینه به ما کمک می‌کند.

وی با اشاره به امتیازات سیاسی بابت قرارداد یادشده برای کشور گفت: وقتی رئیس‌جمهور در جریان توافق قرار می‌گیرد مسلما جنبه‌های سیاسی قضیه دیده شده و به لحاظ سیاسی برای ما و دیگر کشورهای حاضر در این قرارداد یک فاکتور مثبت تلقی خواهد شد.

این کارشناس موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در ادامه به خط لوله تاپی اشاره و اظهار داشت: اکنون مشتری عمده گاز ترکمنستان چین است و علاوه بر آن قرار است خط لوله تاپی گاز ترکمنستان را از افغانستان به پاکستان و سپس به هند برساند، بنابراین تا زمان تحقق تاپی چین به دلیل واردات حجم عمده‌ای از گاز ترکمنستان قدرت چانه‌زنی بالایی دارد و به نحوی تعیین‌کننده است، به همین دلیل ترکمنستان به دنبال این است که مسیرهای صادراتی را متنوع کند تا به یک کشور وابسته نباشد. 

وی با اشاره به رقابت تاپی و آی‌پی افزود: شاید ایران بتواند با روش قیمت‌گذاری پاکستان را جذب کند، ضمن اینکه باتوجه به توافق طالبان با ترکمنستان اگر تاپی به بهره‌برداری برسد روی خط لوله ایران-پاکستان نیز تاثیر می‌گذارد. 

ابوالحسنی در ادامه با اشاره به رقابت احتمالی ایران و ترکمنستان برای ورود به اروپا خاطرنشان کرد: اگر تاپی راه‌اندازی شود  با توجه به اینکه ترکمنستان یک مسیر دیگر گازی بنام ترانس‌کاسپین به اروپا دارد حتی با وجود حل مسائل فنی و زیست‌محیطی و مسائل مرتبط با حقوق دریایی خزر آن، این کشور دیگر گازی برای صادرات به اروپا ندارد، بنابراین شاید اروپا در آینده چشم‌اندازی برای صادرات گاز از سوی ایران باشد.