«مومو» چگونه رنگ واقعیت گرفت

به گزارش خبرنگار ایلنا،چند روزی است که در سراسر فضای مجازی و رسانه‌ای در خصوص آن می‌خوانیم و می‌شنویم. شایعه‌ای تکراری که در سال‌های گذشته هربار در یک کشور مطرح شده و سپس از بین رفته است. آن چنان دقیق طراحی شده است که در همه جوامع و همه گروه‌های سنی امکان تاثیرگذاری دارد، از آرژانتین  و برزیل گرفته تا هند، آمریکا، انگلیس و حالا ایران، واکنش های یکسانی را در پی داشته است.شایعه بر اساس «ترس ناشی از عدم آگاهی » و «ترس ناشی از مشابهت» بنیان نهاده شده و بسیار سریع همه گیر می شود. این گزارش درباره شایعه ای با عنوان «چالش مومو» است.

شاید اگر در ابتدا درباره شایعه بودن این چالش صحبت شود کمتر کسی از افراد جامعه حاضر به پذیرش این ادعا باشد، این شایعه آنقدر بزرگ بود که علاوه بر فضای مجازی پای خبرگزاری ها، روزنامه ها، صداوسیما و حتی پلیس را به میدان کشید و اظهارنظرهایی که در خصوص آن شده است، پذیرش این حقیقت را سخت می کند. اما در ادامه می بینیم ایجاد و گسترش این شایعه در ایران همانند چند کشور یاد شده فقط و فقط از طریق وحشت عمومی و اشتباهات رسانه ای است.

مومو چیست؟

این اولین پرسشی است که ذهن همه مخاطبان در ساعات اولیه همه‌گیر شدن شایعه مطرح می شد و پاسخ‌ها به آن دقیقاً همان چیزی بود که شایعه را بیشتر گسترش می‌داد.

در سراسر فضای مجازی و متاسفانه بسیاری از رسانه‌ها و برنامه های صداوسیما به این پرسش اینگونه پاسخ داده شد: « مومو در واقع یک شخصیت ترسناک افسانه ژاپنی است که اقدام به دزدیدن کودکان می کرده و چالشی به همین اسم در فضای مجازی وجود دارد که با پیام دادن به کودکان آنها را دعوت به بازی کرده و با سرقت اطلاعات و نفرین آنها، به خودکشی وادارشان می کند .چنانچه گفته شده در آرژانتین یک کودک ۱۲ ساله بر اثر این چالش خودکشی کرده است و...» تمام این پاسخ نادرست و گمراه کننده است.

متنی که در پاسخ مومو چیست مطرح می شود در واقع متنی است که طراحان این شایعه تدارک دیده‌اند. چون پیش از مطرح شدن این شایعه اطلاعاتی در این خصوص وجود نداشت طبیعی است اولین متنی که در تشریح مومو منتشر شده است، در همه کشورهای جهان پایه و اساس گزارش های تکمیلی بوده است.پاسخی که به چیستی مومو در ایران داده شد، ترجمه آن چیزی بود که در سایر رسانه های دنیا منتشر شده بود و چنانچه در ادامه می خوانید آن رسانه ها نیز این توضیح را از متن شایعه «چالش مومو» برداشت کرده اند.

چرا ادعای مطرح شده درباره چالش مومو شایعه است؟

فرضیاتی که در باره تشریح این شایعه وجود دارد تماماً گمراه کننده است.بر اساس گزارش گاردین و به گفته نهادهای رسمی در آرژانتین هیچ ارتباطی بین یک خودکشی در این کشور و چالش ادعا شده وجود ندارد.

از طرفی در متن‌ها و ویدئو هایی که در فضای مجازی منتشر شد این ادعا مطرح شد که مومو با پیام دادن به شما از طریق واتس آپ و حتی یک پیام رسان ایرانی بلافاصله اطلاعات موجود در تلفن همراه شما حتی تصاویری که از گالری حذف کرده اید را به سرقت برده و با استفاده از آنها اقدام به آزار و اذیت شما می کند. برای کسی که آشنایی حداقلی با سیستم های نرم افزاری و امنیت داده ها دارد کاملا محرز است که این ادعا عجیب و نادرست است.

جالب آنکه این شایعه آنقدر دقیق طراحی شده که برای ایجاد نگرانی در همه گروه های سنی و همه سطوح جامعه اطلاعات نادرست تدارک دیده است.

شایعه مومو در سایر کشورها

شایعه چالش مومو از سال ۲۰۱۸ سفر خود را به کشورهای مختلف شروع کرده و از آمریکای جنوبی، به آسیا و هند و سپس به آمریکای شمالی و اروپا رسیده  و جالب آنکه در سایر کشور ها نوع گسترش و واکنش مردم نسبت به آن دقیقا شبیه به ایران بوده است.

در حقیقت تصویری که از مومو منتشر می شود متعلق به یک مجسمه است که توسط کیسوکه آیسو در سال ۲۰۱۶ در یک گالری هنری به اسم Vanilla در خیابان گینزا توکیو به نمایش در آمده است.بنابر نوشته ژاپن تایمز آیسو مدیر یک شرکت کوچک به اسم "لینک فکتوری" در غرب توکیوست که به ساخت عروسک های نمایشی مشغول است.

آیسو پس از سوءاستفاده و برش عکس مجسمه اش برای ایجاد شایعه در فضای مجازی به نشریه سان گفت:« من این اثر هنری را سه سال پیش خلق کردم و در زمانی که در گالری به نمایش گذاشته شد خیلی مورد توجه قرار نگرفت ، بنابراین در آن زمان بسیار ناامید شدم. ظاهراً کودکان تحت تأثیر قرار گرفته اند و من نسبت به آن احساس مسئولیت می کنم. احساس می کنم دردسر ایجاد شده اما کاری از دست من بر نمی آید.»

فیلمی که در ایران از یک زن با دهان گشاده و چاقوی در دست منتشر می شود و ادعا شده تماس واتس اپی مومو است، مربوط به شخصیت Kuchisake-onna هست که توسط همین شرکت برای فیلم های سینمایی تولید شده است.

                                                                    تصویر کیسوکه آیسو در کنار مجسمه هنری اش

بر اساس گزارشی که بی بی سی  از برزیل و بوینس آیرس تایمز از آرژانتین در سال ۲۰۱۸ منتشر کرد پلیس این دو کشور هیچ ارتباطی بین خودکشی های صورت گرفته با چالش مومو پیدا نکردند.در آمریکای شمالی هم از مکزیک گرفته تا کانادا و ایالات متحده ،شایع چالش مومو به سرعت گسترش پیدا کرد.اما  اوج گسترش شایعه در شبکه های اجتماعی زمانی بود که برخی از مقامات محلی در خصوص این چالش به والدین هشدار دادند.

همچنین انتشار یک استوری توسط سلبریتی مشهور آمریکایی «کیم کاردشیان» توجه رسانه ها را به خود جلب کرد و مومو از یک شایعه مطرح شده در فضای مجازی به یک موضوع داغ برای رسانه های رسمی تبدیل شد، بدون اینکه کسی شواهدی در خصوص ارتباط هرگونه آزار و اذیت کودکان با این چالش ارائه کند.

نشریه واشنگتن پست در گزارشی که 5 سپتامبر 2018 در خصوص چالش مومو منتشر شده است این چالش را یک افسانه معرفی می کند.

                  تصویر مقاله واشنگتن پست

روزنامه گاردین هم در مقاله ای که در فوریه 2019 منتشر شده است "مومو" را یک شایعه وحشت انگیز خواند که توسط بزرگترها منتشر می شود.این نشریه بر اساس گفته های کارشناسان می گوید که رسانه ها عامل ایجاد شایعه ساختگی مومو در انگلستان بودند و چنین چالش و یا بازی ای در اصل وجود نداشته است.

انجمن ملی جلوگیری از ظلم به کودکان (NSPCC) و موسسه خیره پیشگیری از خودکشی (Samaritans) در انگلستان گزارش دادند که هیچ ارتباطی بین وقوع یک خودکشی در این کشور با چالش مومو وجود ندارد. مرکز اینترنت ایمن انگلیس این ادعاها را "اخبار جعلی" خواند  و یوتیوب نیز گفت هیچ شواهدی از فیلم هایی که چالش Momo را در این شبکه اجتماعی نشان می دهند یا آن را تبلیغ می کنند ، وجود ندارد.

اکانت رسمی یوتیوب در توییتر  در 27 فوریه 2019 به شایعه های مطرح شده در این خصوص واکنش نشان داد و نوشت: "ما می خواهیم در مورد چالش مومو چیزی را روشن کنیم: ما اخیراً هیچ شواهدی از فیلم‌های مربوط به چالش مومو را  مشاهده نکرده ایم."

واکنش رسانه ها و مراجع رسمی ایران به مومو

22 مهرماه بود که در فضای مجازی کلیپ هایی در خصوص این چالش با استفاده از ترسی که والدین از در اختیار قرار دادن گوشی و تبلت به فرزندانشان برای آموزش مجازی داشتند منتشر می شود. این کلیپ به ظاهر تلاش می کند والدین را از یک خطر بزرگ آگاه کند. در نهایت همانند آنچه روزنامه گاردین در خصوص وضعیت این چالش در انگلستان نوشته بود، بزرگترها هدف این چالش بودند و در اصل بزرگترها بودند که این شایعه را گسترش دادند.

کلیپ هایی که در خصوص هشدار این چالش ساخته شده بود توسط والدین و حتی معلمان بارها و بارها به اشتراک گذاشته شد. اما این شایعه زمانی به یک موضوع همه گیر تبدیل شد که پای آن به برنامه های صداوسیما باز شد و خبرهایی که در واقع تلاش می کرد والدین را از وجود خطرات آگاه کند موجب رسمیت بخشیدن به این شایعه شد.

در این بین موضع گیری های پلیس فتا تنها چیزی بود که این شایعه برای تبدیل شدن به یک واقعیت باورپذیر نیاز داشت. در موضع گیری های مختلف همانند آنچه در مکزیک اتفاق افتاد پلیس ایران وجود این چالش را رد کرد اما به والدین هشدار داد از پیام رسان های خارجی برای فرزندان خود استفاده نکنند و در صورت بروز هرگونه تهدیدی پلیس را در جریان قرار بدهند. همین هشدار درست ،در زمان نامناسب موجب شد در باور عمومی اینطور نهادینه شود که این یک چالش جدی است و اکنون پلیس فتا در حال تحقیق بر روی آن است؛ موضوعی که "لسانی" از کارشناسان رسانه در گفتگو با شبکه خبر نیز به آن اشاره می کند.

بلافاصله پس از مطرح شدن این موضوع در خبرگزاری ها که حالا با موضع گیری پلیس فتا یک نقطه قابل اتکا برای نگارش گزارش های خود داشتند، برخی اظهار نظرهای غیرکارشناسی، ترس ایجاد شده را بیشتر گسترش داد. یک مجری در یک برنامه تلویزیونی بدون داشتن دانش فناوری در خصوص سرقت اطلاعات به والدین هشدار داد و دیگر کارشناس علوم رفتاری هم ادعا کرد مومو با  ارسال یک پیام عکس های گالری گوشی های هوشمند را به سرقت می برد.

همه موارد یاد شده موجب شد تا این شایعه بر اساس قاعده گلوله برفی حرکت کند و با بزرگ تر شدن به واقعیت تبدیل شود. حالا افرادی برای سوءاستفاده،کنجکاوی و اخاذی با قراردادن عکسی که اولین بار از مجسمه کیسوکه آیسو گرفته شده است بر روی پروفایل خود در واتس اپ ،خود را مومو معرفی می کنند. موضوعی که یک چالش واقعی برای پلیس و والدین ایجاد کرده است.

چالش مومو اولین و آخرین شایعه‌ای نیست که در جامعه مطرح می شود. عدم آموزش سواد رسانه به مردم برای ایجاد قدرت تشخیص خبر جعلی از خبر واقعی، کاهش اعتماد مردم به رسانه های رسمی و پایین بودن سواد فناوری در بین بسیاری از کاربران فضای مجازی و تلفن‌های هوشمند می‌تواند عواقبی سخت‌تر از انتشار ویروسی ترسناک ناشی از چالش مومو برای جامعه ما داشته باشد.

در ادامه به باورهای غلط مردم در خصوص سرقت اطلاعاتشان توسط هکرها و راه های ایمن سازی تلفن های همراه می پردازیم.

چالش مومو و ادعای سرقت اطلاعات فقط با دیدن پیام

تمامی نرم افزارهایی که بر روی تلفن همراه ما نصب می شوند فارغ از اینکه از چه سیستم عاملی استفاده کنیم، از مجوزهایی برای دسترسی به امکانات تلفن همراه (دوربین،مکان نما،گالری، شماره‌های تلفن و...) برخوردار هستند که این مجوزها توسط کاربر هنگام نصب و یا در طول استفاده از برنامه داده می شود.

فرضاً نرم افزار اینستاگرام مجوزهایی را برای دسترسی به فایل های شخصی،دوربین،میکروفون و ... دارد اما داشتن دسترسی به لوکیشن یا مکان نما برای این نرم افزار ضروری نیست. در پیام رسان واتس آپ هم در حین استفاده مجوزهای مشابهی از کاربر اخذ می شود به این معنی که نرم افزار به فایل های شخصی،شماره های تماس، میکروفون و... دسترسی دارد.

اما دادن این مجوزهای عمومی و ضروری به اپلیکیشن واتس آپ به این معنی نیست که یک شخص و حتی یک هکر با پیام دادن به کاربر بتواند به اطلاعات تلفن همراه وی دسترسی داشته باشد. زیرا اساساً هرگونه دسترسی به اطلاعات شخصی یک فرد از طریق پیام رسان واتس آپ بدون اجازه وی به این معنی است که کسی موفق شود اپلیکیشن و یا سرورهای قدرتمند واتس آپ که از امنیت بسیار بالایی برخوردار هستند را هک کند. احتمالی که با در نظر گرفتن داده هایی که تا کنون در این خصوص وجود دارد به صفر نزدیک بوده است.

گذر کردن از امنیت بسیار بالای پیام رسان هایی چون واتس آپ یا تلگرام در صورتی که از نسخه های رسمی استفاده شود بسیار بعید است، کما اینکه هکری که موفق به نفوذ به سرورها یا پیدا کردن باگ مهم در اپلیکیشن های نام برده شود هدف های بسیار بزرگتری از ایجاد آزار و اذیت برای یک فرد عادی در جامعه مقابل روی خود می بیند.

کدام اطلاعات شما  در فضای مجازی خصوصی نیست؟

یکی دیگر از اطلاعات گمراه کننده ای که در فضای مجازی در خصوص چالش مومو مطرح شد این بود که هکر تنها از طریق ارسال پیام اطلاعاتی را از قبیل نوع گوشی،سیستم عامل شما،آدرس منزل و... را به دست می آورد.

در این خصوص باید گفته شود برخی از اطلاعات در فضای مجازی خصوصی نیست.مدیر هر سایتی که شما وارد آن می شوید به راحتی می تواند بداند شما از چه مرورگر، سیستم عامل و موبایل یا کامپیوتری استفاده می کنید و آدرس ip  شما چیست. حال اگر آن وب‌سایت و یا نرم افزار از شما مجوز دسترسی به لوکیشن بخواهد و شما این پیام را تایید کنید آدرس دقیق مکانی که در آن حضور دارید هم ثبت می شود.

به این ترتیب هکر و یا هر شخص دیگری از طریق ارسال پیام در واتس آپ نمی تواند به این اطلاعات دسترسی پیدا کند اما اگر آن فرد مدیر سایتی باشد که پیشتر شما را فریب داده و یا طراح بدافزاری باشد که بر روی تلفن همراه خود نصب کرده اید، امکان قرار گرفتن در معرض تهدید وجود دارد.

گاهی هکر از طریق فریب کاربر و ترغیب وی به باز کردن یک لینک در سایت ها و یا کشیدن صفحه به بالا در استوری اینستاگرام موفق به سرقت کوکی ها و در نتیجه نام کاربری و کلمه عبور وی شده و اگر این نام کاربری و کلمه عبور برای سایر اکانت های کاربر یکسان باشد،چندین اکانت وی را به راحتی در دست گرفته و اطلاعات قابل توجهی  را برای اخاذی و یا ایجاد وحشت به دست خواهد آورد.

تصورات اشتباهی که در خصوص هکرها در جامعه ما وجود دارد باعث شده تا بسیاری از مردم به دلیل عدم دانش کافی در زمینه فناوری هکرها را جادوگرانی  بینند که هیچ دری در مقابل آنها بسته نمی ماند؛ درحالی که بررسی فراوانی جرایم سایبری در ایران نشان می دهد بیشتر پرونده هایی که مجرمان آنها به عنوان هکر شناخته می شوند، از طریق فیشینگ، مهندسی اجتماعی، ترغیب کاربران به نصب نرم افزارها و یا بازکردن لینک های آلوده موفق به فریب قربانیان خود شده اند. افرادی که در بین متخصصان امنیت شبکه و داده به «هکرهای کلاه صورتی معروف» هستند و از کمترین دانش فنی در خصوص نفوذ در سامانه های نرم افزاری برخوردار بوده و تنها از طریق فریب کاربران موفق به رسیدن به نیات خود می شوند.

چگونه امنیت ما تهدید می شود

یکی از بزرگترین مشکلاتی که در خصوص تکنولوژی و شبکه های اجتماعی در ایران وجود دارد عدم آگاهی کاربران از ظرفیت ها و تهدیدات خدماتی است که از آن بهره می برند. با ورود گوشی های هوشمند به بازار و پیدا شدن سر و کله شبکه های اجتماعی پیشرفته موبایلی ، کمتر کسی را می توان سراغ داشت که عضو یکی از شبکه های اجتماعی و پیام رسان‌ها نبوده و یا از تلفن همراه هوشمند استفاده نکرده باشد. اما راهکارهای ایمن ماندن در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی ساده است:

- از نصب پوسته های غیر رسمی پیام رسان ها خودداری کنید.

- نرم افزارها را حتما و تنها از طریق فروشگاه رسمی هر سیستم عامل (گوگل پلی و اپ استور) دانلود کنید.

- در تنظیمات تلفن همراه مجوزهای اضافی نرم افزارها را حذف کنید.

-از نصب نرم افزارهای جعلی مانند ماهواره جیبی،چت خوان و... خودداری کنید.

- بر روی لینک هایی که شما را به سایت دیگری منتقل می کند کلیک نکنید.

-در خصوص شایعات و خبرهایی که می شنوید شکاک باشید.

-در شبکه های اجتماعی مختلف از کلمه‌های عبور مختلف و پیچیده‌تر استفاده کنید.

-در پیام رسان هایی مانند تلگرام و اینستاگرام تایید دو مرحله ای به وسیله ارسال پیامک و یا رمز دوم را فعال کنید.

- در کامپیوترهای مشترک در فضاهای تحصیلی و کاری وارد اکانت های ایمیل یا شبکه های اجتماعی خود نشوید.

- از نصب آنتی ویروس بر روی کامپیوتر و تلفن همراه خود مطمئن شوید.

-ایمیل ها یا فایل های ناشناس را باز نکنید.

-از آپلود خودکار عکس و تصاویر شخصی خود در فضای ابری اپل و گوگل جلوگیری کنید.

-رمز اپل آی دی و اکانت جی میلی  را خودتان بسازید و آن را در اختیار کسی قرار ندهید.

- استفاده از نرم افزارهای غیر ضروری را برای کودکان محدود کنید.

چالش مومو شایعه ای بود که اگر ابتدا درنگ بیشتری روی  آن می شد و یا رسانه ها و مسئولان مربوط بدون توجه از کنار آن عبور می کردند هرگز تا این اندازه بزرگ نمی شد. حالا رسانه های زرد یا صفحات فضای مجازی برای جلب مخاطب تلاش می کنند هر خودکشی یا مرگ یک نوجوان را به مومو ارتباط دهند.حالا که همه چیز را در باره نحوه ایجاد و گسترش شایعه بودن مومو می دانیم، دفعه بعدی که با یک شایعه مشابه برخورد می کنیم باید پیش از ارسال پیام حاوی شایعه به نقشی که می توانیم در ایجاد یک گلوله برفی داشته فکر کرده و دنبال صحت و منبع اخبار باشیم.

الیاس بشری-کارشناس ارشد هوش مصنوعی