۱۸ درصد از فلات مرکزی ایران زیرِ یوغ فرونشست/۳۰۰ کلاس درس در اصفهان به دلیل فرونشست تخریب شده است

به گزارش خبرنگار ایلنا، هیولای فرونشست پیکر دشت‌های اصفهان را دریده و حالا دامنه پیشروی‌هایش به مناطق مسکونی و تاریخی رسیده است. چالشی جدی که تیشه به ریشه تمدن و تاریخ کشور زده و مانند دردی لاعلاج بر جان زمین چنگ انداخته است.

این پدیده باعث خسران مالی گسترده و آسیب به تأسیسات زیربنایی اصفهان شده است، انگار این پدیده تا تمام وسعت دشت اصفهان را نبلعد آرام نمی‌گیرد.

آنچه که باعث زوال سرزمینی در این خطه از کشور شده، مدیریت نادرست منابع آبی است، سوء مدیریتی که قامت اصفهان را زیر بار فشار چهار دهه استفاده بی‌رویه از آبخوان‌ها خمیده است و این استان را با پدیده خشکسالی البته از نوع انسان ساز و کاملاً مصنوعی مواجه کرده است.

قرارگیری ۹۸ درصد از منابع آبی اصفهان در مناطق ممنوعه بحرانی

کارشناسان بطور مداوم از وضعیت بحرانی منابع آب زیرزمینی استان اصفهان خبر می‌دهند، وضعیتی که نشان می‌دهد ۹۸ درصد از منابع آبی اصفهان در دشت‌های ممنوعه بحرانی قرار گرفته است.

آنگونه که رئیس هیئت مدیره و مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان می‌گوید: تنها ۲ درصد از منابع آبی این استان در ۸ دشت آزاد قرار دارد و ۹۸ درصد از منابع آبی اصفهان در دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی است.

حسن ساسانی به خبرنگار ایلنا می‌گوید: در استان اصفهان ۱۰ هزار حلقه چاه آب غیرمجاز فعال است که حدود ۱۶۰ میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی برداشت می‌کنند.

او می‌افزاید: البته ۴۱ هزار و ۶۰۰ حلقه چاه مجاز هم در این استان وجود دارد که ۲ هزار و ۸۹۶ میلیون مترمکعب مجوز تخلیه آب دارند، اما تداوم خشکسالی‌ها باعث شده تا تنها ۱۸۰۰ میلیون مترمکعب در سال توسط این چاه‌ها در استان اصفهان برداشت شود.  

رئیس هیئت مدیره و مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با بیان اینکه در سال‌های اخیر به دلیل نبود جریان زاینده رود، منبع اصلی تغذیه آبخوان‌های حوضه گاوخونی حذف شده، اظهار می‌کند: اثر مشخص این موضوع افت شدید سطح منابع آب زیرزمینی و وقوع تبعات ناشی از آن به ویژه پدیده فرونشست زمین در دشت‌های استان به ویژه دشت اصفهان برخوار است.  

این پدیده خاموش اما ویرانگر، امروز به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های محیط‌زیستی و اجتماعی اصفهان تبدیل شده است. اصفهان، شهری که روزگاری به واسطه زاینده‌رودش، نماد زندگی و شکوفایی بود، امروز با خشکی رودخانه و فرونشست زمین، به سمبلی از بحران تبدیل شده است. اما این بحران تنها یک مسئله محیط‌زیستی نیست؛ فرونشست زمین، ریشه در خاک دارد، اما پیامدهایش تا اعماق جامعه نفوذ می‌کند.

برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی این استان باعث شده تا آب از لایه‌های زیرین زمین خارج و باعث فشرده‌شدن خاک و در نهایت نشست زمین می‌شود.

این استان با تاریخی طولانی در کشاورزی و صنعت، سال‌هاست که از منابع آب زیرزمینی خود بی‌رویه بهره‌برداری می‌کند.

نشست ۱۸ سانتی در برخی مناطق اصفهان

زاینده‌رود، این شریان حیاتی شهر، سالهاست که خشکیده و مردم منطقه را مجبور به استفاده بیش‌ازحد از چاه‌های آب کرده است.

نتیجه این رفتار، فرونشست زمین با نرخ‌هایی هشداردهنده است. بر اساس گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی ایران، برخی مناطق اصفهان سالانه تا ۱۸ سانتیمتر نشست می‌کنند؛ رقمی که در مقیاس جهانی بی‌سابقه است.

این در حالیست که مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان کسری مخزن منابع آب زیرزمینی در این استان را بالغ بر ۱۳ میلیارد مترمکعب اعلام می‌کند و می‌افزاید: افت سطح آب زیرزمینی در متوسط دراز مدت ۳۹ سانتی‌متر در سال بوده است.

به گفته ساسانی؛ در این استان ۳۵ محدوده مطالعاتی دشت وجود دارد که از این تعداد، ۸ دشت آزاد و ۲۷ دشت به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی ممنوعه و ممنوعه بحرانی است.

اگرچه اجرای طرح‌های تعادل بخشی هم آنگونه که باید نتوانسته جلوی فجایع آبی گسترده این استان را بگیرد اما از سال ۱۳۸۶ تاکنون با اجرای این طرح بالغ بر ۱۰ هزار و ۵۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در استان اصفهان پر و مسلوب المنفعه شده که به صرفه‌جویی در برداشت ۲۲۷ میلیون مترمکعب آب از منابع زیرزمینی کمک کرده است.

متولیان حوزه آبی اصفهان می‌گویند: از سال ۱۳۹۶ تا کنون ۹ هزار و ۶۰۰ کنتور حجمی هوشمند الکترو مغناطیس بر چاه‌های مجاز این استان نصب شده تا بتوانند از برداشت چاه‌های مجاز این استان را کنترل کنند.

آنگونه که تصاویر ارسالی نشان می‌دهد؛ گسترش پیشروی و دامنه فرونشست زمین در اصفهان، به سازه‌های مسکونی و مدارس رسیده است. ترک های عمیق ساختمان های آموزشی و سازه‌های تاریخی این شهر گویای حقیقتی تلخ از خالی شدن زمین در زیر پای اصفهان است.

۶۵ درصد منابع آبی اصفهان مصرف شده است

عضو هیئت علمی دانشکده عمران و ژئوتکنیک دانشگاه آزاد نجف‌آباد اصفهان با اشاره به افزایش ۱۰ برابری جمعیت اصفهان از سالهای ۱۳۱۹ تا ۱۳۹۵ می‌گوید: میزان آب زیر زمینی در دسترس به ازاء هر نفر در دشت اصفهان در همین بازه زمانی از ۱۰۰ درصد اولیه به ۴ درصد کاهش یافته است، نتیجه خشکی زاینده رود، خشکی نهرها، تالاب گاخونی، عدم تغذیه منابع آب زیر زمینی، سبب کاهش شدید سرانه آب زیر زمینی، از بین رفت ۹۰ درصد باغات باغ شهر اصفهان قدیم، نابودی گونه‌های گیاهی و جانوری و فرونشست زمین شده است.

بهرام نادی در گفت و گو با خبرنگار ایلنا، خشک شدن تالاب گاوخونی را به معنای درگیر شدن چند استان با عامل مخرب ریز گردها می‌داند و تاکید می‌کند: محاسبات نشان می‌دهد که از حدود ۱۱ میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی، ۶۵ درصد منابع در دشت اصفهان- برخوار مصرف شده است.

به عقیده وی، تغذیه نشدن سفره‌های آب زیر زمینی به جهت نبود جریان آب در زاینده رود ناشی از بارگذاری بیش از حد به این رود در فلات مرکزی ایران است.

البته نباید فراموش کرد که سناریوی ویرانی دشت‌های اصفهان تک بعدی نیست و انگار چندین عامل دست به دست هم داده تا زمین زیر پای اصفهان خالی شود.

۳۰۰ کلاس درس بر اثر فرونشست در اصفهان تخریب شدند/ وضعیت نامعلوم آموزش

عضو هیئت علمی دانشکده عمران و ژئوتکنیک دانشگاه نجف‌آباد اصفهان یک مورد از اثرات نامطلوب فرونشست‌های این استان که شاید بتواند عمق فاجعه فرونشست را نشان دهد، را در تخریب مدارس این استان عنوان می‌کند و می‌افزاید: این فرونشست‌ها سبب تخریب ۳۱ مدرسه معادل ۳۰۰ کلاس درس، ۳۴۵۹۰ متر مربع زیر بنای ساخت و جابجایی ۱۳۳۶۸ دانش آموز شده است.

نادی اظهار می‌کند: اگر هزینه ساخت هر کلاس۳ میلیارد تومان در نظر گرفته شود، تنها هزینه ساخت مجدد سیصد کلاس، بودجه‌ای بیش از  ۹۰۰ میلیارد تومان نیاز دارد، نکته قابل توجه دیگر، با توجه به اینکه مدارس در این مناطق دارای فرونشست هستند، سرمایه‌گذاری مجدد جهت ساخت مدارس جدید نیز در معرض خطر است، به عبارت دیگر مدارس جدید نیز تحت تاثیر فرونشست با نرخ بیش از ۱۰ سانتیمتر در سال، مجدداً آسیب می‌بینند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد اصفهان با طرح این پرسش که بیش از ۱۳ هزار دانش آموز در کدام کلاس به صورت نوبت دوم حاضر می‌شوند؟ متذکر می‌شود: کیفیت آموزشی این دانش آموزان در وضعیت پیش آمده چگونه خواهد بود؟

نادی عنوان می‌کند: همان گونه که در جدول مشاهد می‌شود ظرفیت بعضی از مدارس تخلیه شده ۹۰۰ نفر در دو نوبت است و با کمال تاسف تنها به یک مورد «اثر فرونشست بر مدارس» اشاره شد، ها آنهم با فرض تامین بودجه! برای ساخت مجدد مدارس با صرفنظر از آسیب‌های شدید وارده به دانش آموزان و والدین آنان که می‌توان مدارس را در مناطق پر خطر فرونشست مجدداً ساخت.

او در سئوال دیگری می‌پرسد: چرا مدیریت نادرست منابع آب زیر زمینی سبب این آسیب و از بین رفتن سرمایه‌ها شده است؟ آیا در صورت ساخت مجدد در مناطق دارای فرونشست بسیار زیاد، ممکن است سرمایه‌ها دوباره ازبین برود؟ اگر جواب سئوال مثبت باشد چه دلیلی برای سرمایه‌گذاری وجود خواهد داشت.

عضو هیئت علمی دانشکده عمران و ژئوتکنیک دانشگاه نجف‌آباد اصفهان اضافه می‌کند: نکته مهم دیگر اینکه سایر سازه‌ها همانند ساختمان‌های مسکونی، ادارات، سالن‌های تولید، کارخانه ها، نیروگاه‌ها، فرودگاه، راه ها، خطوط قطار شهری، لوله‌های انتقال آب، برق، گاز، فاضلاب و… نیز مشابه مدارس در معرض خطرند.

نادی بیان می‌کند: با فرض نادرست که بتوان سرمایه‌گذاری مجددی برای احداث دوباره و یا تعمیرات مکرر برای تمامی موارد فوق انجام داد، در خصوص سازه‌های آسیب‌پذیر میراث چه باید کرد؟

ساختمان جنوبی مسجد سید شفتی اصفهان در حال دو نیم شدن

این فعال حوزه زمین‌شناسی استان اصفهان تاکید می‌کند: مسجد سید شفتی (دوره قاجاریه) و مسجد علی قلی آقا (دوره صفویه) نمونه‌های روشنی از ساختمان‌های میراث فرهنگی متاثر از فرونشست هستند که هیچ اقدامی برای بازسازی این سازه‌ها انجام نشده است و ساختمان جنوبی مسجد سید شفتی با توجه به وجود ترک در کف، دیواره‌ها، سقف و گنبد در امتداد شرقی – غربی در حال دو نیم شدن است.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی نجف آباد اصفهان یادآور می‌شود: با توجه به مصرف سالانه ۴۰۰ مییلیون متر مکعب آب در بخش خانگی، برداشت سالانه ۳۱۱ میلیون متر مکعب آب از منابع آب زیر زمینی برای کشاورزی و صنعت، عدم تغذیه آبخوان دشت اصفهان- برخوار، به سبب خشکی زاینده رود، پُرشدگی کمتر از ۱۰ درصد سد زاینده رود، احتمال برداشت بیشتر از منابع آب زیر زمینی برای تامین بخشی آب شرب ساکنین این دشت اصفهان وجود دارد و این موضوع سبب تخلیه بیشتر آب زیر زمینی و افزایش نرخ فرونشست زمین خواهد شد.

نادی با تصریح اینکه فرونشست و اثرات بی‌شمار آن زنگ هشدار جدی برای بازنگری اساسی در شیوه توسعه برای حفظ زندگی در آینده و جلوگیری از فروپاشی اجتماعی است، تاکید می‌کند: لازمه حفظ سرمایه‌گذاری در تولید، حفظ و پاسداری از محیط زیست به خصوص آب سطحی، آب زیر زمینی، انرژی و هوای پاک است.

فرونشست و مهاجرت اجباری

در همین رابطه یک جامعه‌شناس با اشاره به پیامدهای اجتماعی فرونشست در اصفهان می‌گوید: یکی از نخستین تأثیرات فرونشست زمین، تخریب خانه‌ها و ساختمان‌هاست، در مناطق مختلف اصفهان، ترک‌های عمیق بر دیوار خانه‌ها و خیابان‌ها دیده می‌شود، این ترک‌ها تنها شکاف‌هایی بر روی دیوار نیستند، بلکه نمادی از شکاف‌های عمیق‌تری هستند که در بافت اجتماعی شهر ایجاد شده‌اند.

مهدی محسنی نیا هم در گفت و گو با خبرنگار ایلنا می‌افزاید: خانواده‌هایی که سال‌ها در یک محله زندگی کرده‌اند، امروز مجبور به ترک خانه‌های خود هستند. این مهاجرت اجباری، نه تنها باعث از هم‌پاشیدگی جوامع محلی می‌شود، بلکه فشارهای اقتصادی و روانی زیادی را بر افراد تحمیل می‌کند.

به زعم وی؛ از منظر جامعه‌شناسی، این پدیده را می‌توان با نظریه «شکست اجتماعی» (Social Breakdown) تحلیل کرد. بر اساس این نظریه، زمانی که ساختارهای فیزیکی یک جامعه (مانند خانه‌ها و زیرساخت‌ها) دچار آسیب می‌شوند، ساختارهای اجتماعی آن نیز به تدریج فرو می‌پاشند. در اصفهان، فرونشست زمین نه تنها باعث تخریب فیزیکی شده، بلکه اعتماد مردم به دولت و نهادهای مسئول را نیز کاهش داده است.

بی‌اعتمادی مردمی۰حاصل بی‌تفاوتی مسئولان به پدیده فرونشست

این جامعه‌شناس معتقد است که بسیاری از مردم احساس می‌کنند، مسئولان در قبال این بحران بی‌تفاوت بوده و این بی‌اعتمادی، به تشدید بحران‌های اجتماعی دامن زده است.

محسنی نیا، نابرابری اجتماعی را بحرانی در برابر بحران فرونشست می‌داند و می‌گوید: فرونشست زمین، مانند بسیاری از بحران‌های محیط‌زیستی، به‌طور نامتناسبی بر قشرهای ضعیف‌تر جامعه تأثیر می‌گذارد. در اصفهان، کشاورزان و ساکنان مناطق روستایی بیشترین آسیب را از این پدیده دیده‌اند. با خشک شدن چاه‌ها و کاهش حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی، بسیاری از کشاورزان مجبور به ترک زمین‌های خود و مهاجرت به شهرها شده‌اند. این مهاجرت، نه تنها باعث افزایش حاشیه‌نشینی در شهر اصفهان شده، بلکه شکاف طبقاتی را نیز عمیق‌تر کرده است.

او اظهار می‌کند: در اصفهان، فرونشست زمین و پیامدهای آن، به تدریج سرمایه اجتماعی را از بین برده است. جوامع محلی که روزگاری با همبستگی و همکاری به حل مشکلات می‌پرداختند، امروز به دلیل فشارهای اقتصادی و اجتماعی، از هم گسسته شده‌اند.

فردا دیر است

این جامعه‌شناس معتقد است که برای جلوگیری از پیشروی سرطان فرونشست فردا هم دیر است، اما آیا راه‌حلی برای این بحران وجود دارد؟ پاسخ این سؤال به اقدامات فوری و هماهنگ نیاز دارد. از یک سو، باید برداشت از منابع آب زیرزمینی به‌طور جدی محدود شود و از سوی دیگر، برنامه‌هایی برای احیای زاینده‌رود و افزایش آگاهی مردم درباره بحران آب اجرا شود. اما این اقدامات تنها زمانی موفق خواهند بود که همراه با مشارکت فعال جامعه باشند.

محسنی نیا تاکید می‌کند: از منظر جامعه‌شناسی، این بحران نیازمند رویکردی «جامعه‌محور» است. نظریه‌پردازانی مانند یورگن هابرماس بر اهمیت «فضای عمومی» و گفت‌وگوی آزاد میان شهروندان تأکید می‌کنند. در اصفهان نیز تنها با ایجاد فضایی برای گفت‌وگو و مشارکت مردم می‌توان به راه‌حل‌های پایدار دست یافت.

او هشدار می‌دهد: فرونشست زمین در اصفهان، تنها یک بحران محیط‌زیستی نیست؛ این پدیده، زخمی است بر پیکر جامعه، زخمی که اگر به‌موقع درمان نشود، جبران آن غیرممکن خواهد بود.

گزارش: آمنه سپهر