ایلنا بررسی کرد؛
جایگاه ربات‌ها در بازار کار ایران/ آیا تکنولوژی رقیب کارگران است؟
آیا تکنولوژی جدید جای کارگران را می‌گیرد؟ این سوالی است که مدت‌ها ذهن نیروی کار را مشغول کرده و استفاده از فناوری‌های نوین در صنعت و خدمات، نگرانی‌هایی برای آنها به وجود آورده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، زندگی انسان‌های امروزی به طرز عجیبی توسط تکنولوژی احاطه شده؛ به طوری که برقراری ارتباط، اوقات فراغت، بهداشت، آموزش و حتی امنیت ما وابسته به تکنولوژی است. از طرفی پیشرفت سریع فناوری‌ها در حوزه اتوماسیون و رباتیک باعث شده که بسیاری از افراد شاغل به شدت نگران این باشند که مبادا شغل خود را در آینده‌ای نزدیک از دست بدهند.
در حالی که بیکاری در شرایط فعلی به خودی خود معضلی در جامعه فعلی ماست، این سوال ذهن نیروی کار را اشغال کرده؛ آیا تکنولوژی رقیب کارگران است و بیکاری را افزایش می‌دهد؟
«آکسفورد اکانومیکس» که یک اتاق فکر انگلیسی درباره آینده فناوری و بازار کار است چندی پیش در پژوهشی اعلام کرد: تا سال ۲۰۳۰ به علت رشد استفاده از ربات‌ها در سراسر جهان، ۲۰ میلیون شغل تولیدی از بین می‌رود. طبق این مطالعه، با نصب هر ربات جدید ۱.۶ شغل تولیدی حذف می‌شوند.
تصور ما از ربات شاید همچنان این باشد که یک ماشین هوشمند که احیانا شکل و شمایل انسان را هم دارد، جای کارگری را می‌گیرد و کارهای تولیدی انجام می‌دهد، اما رشد هوش مصنوعی و فراگیر شدن استفاده از اینترنت باعث شده ما با نسل جدید ربات‌هایی روبه‌رو باشیم که حتی وجود فیزیکی ندارند.
ظهور متاورس که توسط شرکت فیسبوک ارائه شده، پا را از ربات‌ها نیز فراتر گذاشته؛ تا جایی که شرکتی در اوکلند انسان‌های دیجیتالی ساخته که در متاورس به عنوان نیروی کار مورد استفاده قرار خواهند گرفت. این انسان‌ها نسخه‌هایی دیجیتال از انسان‌های واقعی و نمونه شبیه‌سازی شده با قابلیت واکنش به محیط اطراف و برقراری ارتباط با دیگران هستند.
وضعیت تکنولوژی جدید در ایران
کشور ما در سال‌های اخیر توجه بیشتری به فناوری‌های جدید داشته و گونه‌هایی از ربات انجام برخی فعالیت‌های خدماتی را به عهده گرفته‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد کره جنوبی، سنگاپور، آلمان، ژاپن، سوئد، دانمارک، آمریکا، ایتالیا، بلژیک و تایوان کشورهای پیشرفته‌ای در زمینه رباتیک محسوب می‌شوند. در زمینه ربات‌هایی که وجود فیزیکی ندارند و با هوش مصنوعی کار می‌کنند نیز چین، آمریکا و انگلیس پیشتاز هستند و کشورهایی مانند فرانسه، ژاپن و کانادا هم فعالیت‌های ویژه‌ای در این زمینه دارند.
هر چند ربات‌ها جایگاه ویژه‌ای در صنعت و کشاورزی ما ندارند، اما در سال‌های اخیر در مشاغل خدماتی و برخی امور مانند حسابداری شاهد استفاده روزافزون از آنها بوده‌ایم. اوج فعالیت ربات‌ها در اقتصاد ایران مربوط به کسب‌وکارهای نو است. ربات‌های مجازی از کارهای تبلیغاتی گرفته تا کارهای خدماتی مرتبط با کسب‌وکارهای نوین را انجام می‌دهند.
انجمن رباتیک ایرانیان در مطلبی با عنوان «وضعیت رباتیک در ایران» اعلام کرده: «ایران یکی از بزرگترین واردکنندگان ربات‌های صنعتی است. هر ساله ارز زیادی بابت خرید ربات از کشور خارج می‌شود. در بیشتر کارخانه‌های ما از ربات‌ها استفاده می‌شود. کارخانه‌هایی مانند فولاد، خودروسازی، مواد غذایی و… را می‌توان تقریبا تمام رباتیک دانست، اما تمام ربات‌های آن وارداتی است و حتی نصب و کنترل و تعمیر آن برعهده خارجی‌هاست». این نشان می‌دهد ایران شدیدا خود را نیازمند استفاده از ربات‌ها می‌داند و به هر نحو، تولید یا ساخت ربات، قصد دارد از فناوری‌های جدید استفاده کند و با این همه در بازار کار و در رقابت با ربات‌ها، کارگران نگرانی‌های خود را دارند.
کارگران نگران از دست دادن شغل هستند
داود اخوان (فعال کارگری) می‌گوید: ما با تکنولوژی موافقیم اما چون این موضوع خوب تعریف نشده می‌تواند باعث اخراج کارگرهای زیادی شود. مثلا دستگاهی که چهار نفر نیرو داشته، به یک نفر نیرو نیاز دارد. به نظر می‌رسد با روند فعلی در آینده ریزش کارگری زیادی در تمام واحدها رخ بدهد. مثلا در برخی از ادارات قبلا کارها فیزیکی انجام می‌شد اما الان توسط سامانه انجام می‌شود که باعث ریزش نیروی کار شده. ریزش کارگران با تکنولوژی که در دنیا تعریف داشته در تعارض است.
اخوان در مورد نظر جامعه کارگری در خصوص تکنولوژی جدید توضیح داد: نه می‌توانیم بگوییم موافقیم و نه مخالف. نمی‌شود به تکنولوژی روز، مثلا همین نرم‌افزار موبایل پشت کرد؛ ولی با روند فعلی نگرانی نسبت به آینده وجود دارد.
او افزود: کشور ما روز به روز در حال پیرتر شدن است. در جامعه فراوان نیروی آماده به کار با مدرک تحصیلی وجود دارد که بیکار هستند اما باید دید با رشد تکنولوژی حالا چه کاری برای آنها وجود دارد. ما قطعا در آینده دچار فشار خاصی در جامعه کارگری می‌شویم.
این فعال کارگری تاکید کرد: از ابتدای سال ۱۴۰۰ تاکنون فقط در اداره کار یک منطقه بالای ۶۰۰ کارگر اخراج شدند. چرا؟ چون مثلا دستگاه چاپخانه‌‌ای به روز شده است. به این ترتیب ما نگران آینده بازار کار هستیم.
سوال اساسی دیگر این است که در شرایطی فعلی با وضع بیکاری موجود، چگونه می‌توان نگرانی‌ها در رابطه با اشغال شدن موقعیت‌های شغلی توسط تکنولوژی جدید را رفع کرد؟
تکنولوژی باعث بیکاری نمی‌شود
کمال اطهاری (کارشناس اقتصادی) با رد این اظهارات که تکنولوژی می‌تواند به محدودیت بازار کار نیروی انسانی منجر شود، می‌گوید: پیش از اینکه تکنولوژی جدید به ایران بیاید رابطه رشد اقتصادی و اشتغال منفی بوده؛ یعنی در سال‌هایی که رشد اقتصادی وجود داشته نیز اشتغال پایین بوده است. دلیل اصلی این است که ما وارد اقتصاد دانش‌بنیان نشدیم. در قدم اول باید وضعیت اقتصادی ساماندهی شود و این مساله حل شود. باید توجه کنیم که وضعیت فعلی در اثر اتوماسیون و رشد تکنولوژی رخ نداده است.
او ادامه داد: دولت‌ها همواره بر این تاکید کرده‌اند که موتور توسعه بخش، مسکن است در حالی که بخش مسکن رانتی بوده و خلاف بخش‌های مولد کار کرده و آنها را از دور خارج می‌کند. مسکن رابطه متعارضی با بخش صنعت دارد چرا که سود بادآورده داشته و نرخ بهره بانکی را بالا می‌برد تا جذب پول انجام دهد که این ورشکستگی صندوق‌های اعتباری را به دنبال داشت. اما همچنان دولت‌ها موتور توسعه خود را مسکن می‌دانند.
اطهاری با اشاره به اینکه نگرانی عمومی برای آینده حقوق‌بگیران و کارگران درست است، گفت: این آدرس که تکنولوژیِ جدید باعث بیکاری می‌شود، آدرسی غلطی برای مقطع کنونی است، زیرا توسعه صنعتی ما ناقص مانده و زنجیره ارزش در داخل کشور کامل نشده است. تحقیقات نشان می‌دهد این مشکل پیش از انقلاب وجود داشته و همچنان ادامه دارد. پروژه‌های صنعتی همه، صنایع اولیه هستند چون نهادسازی لازم برای اقتصاد دانش بنیان صورت نگرفته و بخش خصوصی به گونه‌ای تقویت نمی‌شود که بخش زنجیره ارزش را کامل کند بلکه همه زیر فشار بی‌ثباتی اقتصادی هستند.
او در خصوص وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان گفت: اتفاق دیگری که رخ داد، دادنِ نام جعلی به شرکت‌های علمی وابسته به دانشگاه‌ها تحت عنوان دانش‌بنیان و پرداخت وام‌های چهار درصدی به آنها بود. در حالی که این‌ها شرکت علمی هستند نه دانش‌بنیان. از طرفی شرکت‌های واقعی دانش‌بنیان باید وام‌های با سود بالا بگیرند. در نتیجه این نمی‌تواند زنجیره ارزش را در داخل کامل کند. کارگرانی که آموزش دیده و بسیار ورزیده هستند و اگر حمایت شوند می‌توانند در شرکت دانش‌بنیان کار کنند، اما این اتفاق رخ نمی‌دهد.
این کارشناس اقتصادی توضیح داد: قدم دوم در آینده برای کشورهای در حال توسعه این است که باید وارد اقتصاد دانش‌بنیان شوند. چاره آن سیاست اجتماعی پشتیبان اقتصاد دانش‌بنیان است که باید در برنامه هفتم دیده شود اما به دلیل بی‌توجهی به بخش اقتصاد دانش‌بنیان در دستور کار قرار نمی‌گیرد. موضوع آن است که واژه سیاست اجتماعی در چارچوب مدافعان مزدبگیران و مدافعان طبقه کارگر وجود ندارد و تنها چیزی که نسبت به آن حساسیت وجود دارد مزد حداقلی است.
لزوم قرار گرفتن سیاست اجتماعی به عنوان پشتیبان اقتصاد دانش‌بنیان
اطهاری افزود: از طرفی باید گفتمان سیاست اجتماعی وارد گفتمان دفاع از حقوق‌بگیران شود. سیاست اجتماعیِ درست سیاستی است که بتواند بین عدالت و رشد اقتصادی هم افزایی ایجاد کند. بعد از آوردن سیاست اجتماعی باید آن را به عنوان پشتیبان اقتصاد دانش‌بنیان قرار داد. کشورهایی که در اروپا وضعیت خوبی دارند این کار را انجام داند. اینگونه با وجود اینکه اتوماسیون صورت می‌گیرد پیوسته شغل ایجاد می‌شود.
او با اشاره به اینکه ابتدای صنعتی شدن هم به دلیل بیکار شدن، مخالفت‌هایی صورت گرفت، گفت: می‌خواهند با اقتصاد دانش‌بنیان هم همین کار را بکنند اما امکان‌پذیر نیست. در هر صورت برای تداوم مبانی صنعتی شدن باید در حد کامل شدن زنجیره ارزش با شرکت‌های کوچک و متوسط دانش‌بنیان بخش خصوصی سیاست‌های لازم را داشته باشیم. و به صورت مکمل و هم‌افزا سیاست‌های اجتماعی، پشتیبان شرکت‌های دانش بنیان قرار بگیرند.
در هر صورت تجربه نشان داده تغییرات در بازار کار اجتناب‌ناپدیر است و مقاومت در برابر پدیده‌های تازه امکان‌پذیر نیست. به نظر می‌رسد بهترین کار برای اینکه کمترین ضربه را از پدیده‌های جدید ببینیم پذیرش آن است. پیش از آن اما اقتصاد کشور ما نیاز به تغییرات ساختاری دارد. پس از آن می‌توانیم استفاده بهینه از فناوری‌های نو داشته باشیم. لازم است در زمینه آموزشی، مهارت‌های جدید را به افرادی که قصد دارند وارد بازار کار شوند بیاموزیم. استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیانِ واقعی نیز تاثیر به‌سزایی در این موضوع دارد. از طرفی نباید از این موضوع گذشت که فناوری‌های نو مانند رباتیک و هوش مصنوعی در عین حال که بهره‌وری را افزایش می‌دهند، مشاغل جدید نیز ایجاد می‌کنند.
