قدمیار حسینی؛ مردی صاحب سبک با بیش از یک قرن تجربه در تنبورنوازی

چند روزی بیشتر از درگذشت «سید قدمیار حسینی» نمی‌گذرد که فرهنگسرای ارسباران با برگزاری مراسمی با عنوان آیین سپاس از پیر تنبور ایران؛ میزبان علاقمندان به تنبور و محققان این حوزه و هنرمندانش شد.

به گزارش خبرنگار ایلنا؛ در این مراسم؛ سخنرانان درباره تنبور و قدمیار سخن گفتند و نوازندگان ساز به دست گرفتند و برای استاد ۱۲۰ ساله نواختند. سخنرانان او را استادی صاحب سبک و کلام خوانی برجسته دانستند که حرف‌هایی از جنس خود برای گفتن داشت.

«عبدالرضا مجدی»، محقق و نوازنده در مورد شخصیت مرحوم قدمیار حسینی گفت: او در معرفی ناحیه روستای بکتر و سیر تحول از روستاهای کوهپایه دالاخانی به روستای کنونی نقش مؤثری ایفا کرد. همچنین سبک موسیقایی بکتر در این روستا چندین نسل به صورت ممتدی ادامه دارد و رپرتوار موسیقی این منطقه نسبت به ناحیه گوران و صحنه استقلال نسبی دارد و قطعات نواخته شده توسط استاد گویای این تفاوت است. مرحوم سید قدمیار حسینی به ویژه کلام خوانی برجسته و دارای شیوه شخصی و صاحب ابتکار در اجرای موسیقی تنبور بوده است.

این سخنران درباره سیر پژوهش تنبور به صورت مکتوب گفت: در منابع مکتوب کتاب بیش از دیگر منابع مورد تأکید است را که مقالاتی نیز در این حوزه وجود دارد اما این مقالات به راحتی در دسترس عموم مردم قرار نمی گیرند و در دانشگاه‌ها هستند.

او افزود: اولین کتاب، کتاب داریوش صفوت است که مربوط به خیلی سال پیش است. دایره المعارف گروو که ۲۰ جلد است تنها در یک پاراگراف و یک عکس از شاه ابراهیمی به تنبور اشاره کرده است. از این رو اولین کتاب به عنوان ساز ایرانی الحق و کرمانشاه کتاب آقای صفوت است. منبع مکتوب به صورت کتاب که به طور مختصر به این بحثپرداخته مربوط به حسن مشحون است که به رفرنس‌های اسلامی همچون کتاب الکبیر فارابی و دیگران درباره تنبور پرداخته است. تنبوری که مربوط به هزار سال پیش بوده و ما نمی‌دانیم این ساز چه شکلی داشته.

مجری با اشاره به تاریخچه تنبورنوزاری در ایران گفت: سیدخلیل عالی نژاد در پایان نامه‌اش که ۱۰ فصل را شامل می‌شود و در سال ۷۶ منتشر شد؛ تاریخچه تنبور را با ارجاع به تصاویر دوره باستان و متون صدر اسلام تا صفوی و صفوی تا معاصر بررسی کرده. همچنین تنبور در ملت‌های دیگر چون ترکیه و افغانستان از بررسی‌های اوست. تنبور در شعر و ادب فارسی از دیگر بخش‌های این پایان نامه است و در آخرین بخش تنبور اهل حق در کرمانشاه را مورد گفتگو قرار داده است.

مجدی؛ منبع سوم را کتاب موسیقی و عرفان سنت شیعی اهل حق نوشته «ژان دو لیگ» ترجمه سودابه فضایلی عنوان کرد که ۵ فصل دارد. فصل نخست آن به موضوع اهل حق شامل اعتقادات، جم خانه و کلام و ذکر پرداخته. در فصل دوم موسیقی مقدس اهل حق و تفاوت موسیقی مقدس و غیر مقدس را توضیح می دهد. همچنین به مقام موسیقی در اهل حق ساز تنبور، شکل و ساخت و سازهای دیگر مانند دف و شیوه اجرای آنها پرداخته. فصل سوم این کتاب مربوط به ذکرها و وجوه موسیقایی، منابع، محتوا، ترجمه و… است. فصل چهارم دستگاه ها و گوشه های موسیقی اهل حق «موسیقی اهل حق، دارای نظام مقامی است» و عدم وجود اصول نظری بررسی شده. فواصل را بررسی کرده ساختار دستگاه ها و واژه شناسی نیز مورد توجه این مؤلف قرا ر گرفته است و در نهایت در فصل پنجم جنبه های عرفانی در سنت موسیقایی اهل حق، جنبه‌های متافیزکی و اثرات ذکر و کلام خوانی را بررسی کرده است.

این محقق پنجمین کتاب منبع را کتاب محمدرضا درویشی که دایره معارف سازهای ایران است معرفی کرد و گفت: در جلد اول و در بخش مربوط به تنبور درویشی بحث‌هایی را مطرح می‌کند که از جمله آن معرفی حوزه‌ها، انواع و گونه‌های اصلی مقام، بررسی ساز چند استاد نوازنده از لحاظ فواصل و کوک است. در قسمت دیگر در مورد ویژگی‌های ظاهری و ساختار ساز سخن می‌گوید. بررسی ساز قدیمی ۱۶۰ ساله و ساز ۷۰ ساله‌ی دیگر مجموعه را تکمیل می‌کند. همچنین تکنیک‌های اجرایی و موارد استفاده ساز شامل جم خانه، آداب آن و کسانی که متولی و شرکت کنندگان در مراسم هستند مورد بررسی قرار گرفته است. دومین مورد در این کتاب مربوط به موارد استفاده از تنبور در زیارتگاه‌هاست. سومین مورد به مراسم و مجالس سوگواری می‌پردازد و در چهارمین مورد به مراسم عروسی و محفل خان‌ها که در گذشته بوده؛ پرداخته است و در نهایت وضعیت امروزی تنبور را بررسی می‌کند.

او از دیگر منابع مکتوب؛ کتابی را کتاب سازشناسی ایرانی برای هنرستان موسیقی عنوان کرد که بخش موسیقی مقام که نوشته درویشی است به موضوع تنبور پرداخته است.

به گفته‌ی او؛ آخرین منبع کتابی موجود کتاب موسیقی قوم کرد نوشته بهمن کاظمی است که در این کتاب به موسیقی مناطق کردنشین و گونه‌های مختلف آن اعم از شادیانه و ترانه خوانی و نیز آیینی و آوازخوانی و سازی اشاره شده. در این میان به موسیقی تنبور هم پرداخته شده است.

مجدی همچنین دو منبع لوح فشرده را نیز عنوان کرد که یکی از آنها ۷۲ مقام تنبور از علی اکبر مرادی است و دیگری مجموعه ایی است با نام «موسیقی آیینی گوران» کاری از پرتو هوشمند راد.

این هنرمند از خلاءها و کاستی‌های مربوط به پژوهش‌های میدانی در موسیقی تنبور سخن گفت و راه رفع این کاستی‌ها را تنها در فعالیت متسمر پژوهنگدگان بومی دانست. چراکه این به نظر او امکان رفع این کاستی‌ها به سادگی وجود ندارد و اگر پژوهندگان بومی وارد عمل نشوند؛ زمان‌های طولانی برای کاری که می‌شود در زمانی کوتاه انجام داد باید صرف کرد. چراکه این پژوهندگان دانشجویانی هستند برخواسته از همین مناطق و در حال تحصیل در دانشکده‌های موسیقی. از اینرو نیروهای خوبی برای تحقیق به شمار می‌روند.

او دیگر الزامات این عرصه را تأسیس رشته موسیقی مردم شناسی به صورت مستقل و در سطوح تحصیلات تکمیلی عنوان کرد.

مجدی همچنین از نگرانی‌هایی سخن گفت که مربوط به وابسته کردن موسیقی سنتی به شیوه‌های کلاسیک و نتی است. او تأکید کرد ایجاد کلاس‌های سنتی موسیقی تنبور در نواحی مورد توجه و به شیوه سنتی و شفاهی الزامی است.

او افزود: مسلماً در شیوه سنتی بسیاری از ویژگی‌های اصلی موسیقایی نواحی ایران مانند دوره های موسیقی «که باریتم غربی متفاوت است»، حالت اجرا، لهجه «چه سازی و چه آوازی» بسیار اهمیت دارد و در موسیقی نواحی لهجه جزو ارکان است.

این محقق در مورد تاریخچه ساز تنبور گفت: بسیاری فکر می‌کردند این ساز یک ساز سکولار است در حالی که کتبیه‌ای به دست آمد که در آن فردی کلاهی بر سر دارد و شالی بر کمر با لباس پوشیده و بلند و سازی در دست دارد که کاسه‌اش کشیده است. برخلاف گونه‌های مشابه این ساز در بین النهرین و مصر. این کتبیه که در کرند به دست آمده؛ نشان از کارکرد آیینی این ساز دارد. همچنین کتیبه دیگری نیز در شوش و هفت تپه یافت شده که همین کارکرد را تأیید می‌کند و اکنون در موزه ایران باستان و موزه هفت تپه نگه داری می‌شود.

پس از سخنرانی مجدیٰ سیدبیگ محمد که در خانواده‌ای هنرمند زاده شده و از حضور استاد قدمیار حسینی کسب فیض کرده است؛ به نواختن تنبور پرداخت. این هنرمند در هفتمین جشنواره موسیقی در کنار قدمیار حضور داشت و به خاطر نزدیکی و دوستی که با استاد داشته در این برنامه بزرگداشت حضور یافت.

پس از اجرای سیدبیگ محمد؛ فیلمی کوتاه درباره استاد قدمیار برای حضار در سالن به نمایش درآمد. قدمیار در همین فیلم کوتاه چندین بار تکرار کرد اول و آخرم یار یعنی خداوند و دست‌هایی که بیش از یک قرن از میان تارهای تنبور نوای خوش احساس را نواخت خیلی زود اینبار خسته شد و بوسه‌ای بر سازش زد و گفت: دست‌هایم خسته شد!

او از استادانش گفت و از اینکه یادگیری‌اش از ۱۲-۱۰ سالگی‌اش آغاز شد و از همخوانی‌های ۳،۲ نفری‌اش. او در پاسخ به این پرسش که تنبور چند مقام دارد گفت شنیده‌ام ۷۲ مقام و شاید هم بیشتر.

فیلم کوتاه بود و استاد خسته. بسنده کردند به همان حضور کوتاه در کنار قدمیار و حرف هایی که اگرچه کم بود اما لذت شنیدنش بسیار زیاد.

«حسین ولی نژاد بخشی»، نوازنده دوتار که به مناسبت آیین سپاس پیر تنبور ایران از شیروان به فرهنگسرای ارسباران آمده بود، کسی است که ۱۱ نسل قبلش هم دوتار نواز بودند. بخشی سازش را در آغوش گرفت و با شوری که در درون داشت در میانه‌های نواختنش بود که گفت آنچه را که می‌نوازد تقدیم می‌کند به روح بزرگ تنبور نواز ایران، قدمیار حسینی.

نوبت به دومین سخنران مراسم رسید. بهمن کاظمی پژوهشگر در حوزه موسیقی پشت تریبون قرار گرفت. کاظمی سخنش را چنین آغاز کرد: من اصولاً سخنران چنین مراسمی نیستم. اما حکایت سید قدمیار چیز دیگری است. در یک مراسم سه سال پیش با ایشان آشنا شدم، اعتقادی به جشنواره نداشتم و نگاهم به موسیقی نگاه دیگری بود. اما جنس موسیقی که استاد کار می‌کرد با همه حتی با ردیف ها هم فرق می‌کرد.

این پژوهشگر افزود: موسیقی قدمیار موسیقی بود که ادب را در وجود آدمی نهادینه می‌کرد من نیز در وادی موسیقی بزرگ شده و سختگیر بودم اعتقادی به سن نداشتم و جشنواره برایم عرصه‌ای بود برای به نمایش گذاشتن پنجه‌های چابک و آکروبات بازی‌ها به جای پرده نشینی‌ها و در این میان عده‌ای نوازنده را می‌آوردند و قاطی این وادی می‌کردند. اما روایت‌هایی که از قدمیار شنیدم نگاه را حتی به صحنه تغییر داد.

این مدرس در دانشگاه‌های داخل و خارج از مرزهای ایران؛ سخنانش را چنین ادامه داد که به علت کهولت سن استاد تنها چند روایتی را از ایشان شنیدم که بی‌نظیر بود. بی‌نظیری که می‌گویم از آن جهت است که ۱۵ سال در همه مناطق ایران با ایلات کوچ کرده بودم. وقتی می‌گویم استاد چنین بود با این پشتوانه است.

او که در حال حاضر ردیف‌های عالی آواز از جمله تألیفاتی است که در دست دارد از ملاقاتش با سید خیال یاد کرد. ایشان «سید ایاض» را معرفی کردند و همین باعثشد نغمه های آنها را بشنوم. روایت صحنه هم برای خود شاخه دیگری بود از بیان موسیقی. انسان شرقی که از آسمان فرود آمده بود و هنوز پاهایش در زمین بود عقل را محترم شمرده اما مانند انسان غربی ابزارساز نشد.

او که همان چند روایت نواخته شده توسط استاد قدمیار را ضبط کرده و در اختیار دارد پیشنهاد داد می‌توانیم این روایت‌ها در اختیار خانواده او قرار دهیم و با ناشری صحبت کنیم تا زمینه انتشارشان فراهم شود.

این محقق در حوزه موسیقی قوم هایی چون کرد، ترک، ایلام و تالش سخنانش را چنین پایان داد که حتی اگر چنین جلساتی در زمان حیات بزرگان موسیقی برگزار نمی‌شود و پس از رفتنشان بزرگداشت‌هایی برایشان ترتیب داده می‌شود امیدوارم تلنگری باشد برای ذهن جوانان تا با این موسیقی آشنا شوند و زمینه ساز آن باشد که این هنر به نسل‌های دیگر منتقل شود.

آیین سپاس پیر تنبور ایران «سید قدمیار حسینی» عصر چهارشنبه ۲۲ مرداد ماه ۱۳۹۳ با حضور سخنرانان بهمن کاظمی و عبدلرضا مجدی و اجرای موسیقی تکنوازی تنبور سید محمد ذوالنور، سید آرش شهریاری، یحیی رعنایی، و تکنوازی دوتار بخشی حسین ولی نژاد، تنبور و آواز سید سلمان حسینی و سید سیاوش یادگاری و حضور برخی هنرمندان و هنردوستان عرصه موسیقی در فرهنگسرای ارسباران برگزار شد.