پدر خیمه‌شب‌بازی معاصر ایران کیست؟
نوزدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی به ایستگاه آخر رسید و امسال نیز بعضی نمایش‌های سنتی مثل خیمه‌شب‌بازی با استقبال و علاقه بیشتر مردم روبرو شدند، این در حالی است که برخی معتقدند در همین گونه خاص خیمه‌شب‌بازی ارتباط با حلقه قدیمی هنرمندان قطع شده است.
به گزارش ایلنا، نمایش‌های عروسکی از قدیمی‌ترین انواع نمایش در سراسر جهان و به ویژه شرق که کهن‌ترین شیوه‌های نمایشی عروسکی در آن یافت شده‌اند، به شمار می‌آید. در ایران نیز نمایش عروسکی قدمتی دیرینه دارد تا جایی که نظامی گنجوی نیز در یکی از اشعار خود به این نکته اشاره کرده که در دوران بهرام گور ساسانی شش هزار استاد سرگرمی ساز که بخشی از آنها نیز در لعبت‌بازی مهارت داشته‌اند از هندوستان به ایران آورده می‌شوند تا به سرگرم کردن خلق بپردازند.
در دوران پس از اسلام نیز به ویژه از قرن چهارم هجری دیوان شعرای نامداری چون خیام، فردوسی و اسدی طوسی پر است از اشارتی به انواع نمایش‌های عروسکی اما محکم‌ترین سندی که در این رابطه وجود دارد اشاره ملاحسین واعظ کاشف سبزواری در «فتوت‌نامه سلطانی» است که لعبت‌بازان را در نسخ اهل بازی از اصحاب اهل معرکه ذکر می‌کند و در مورد انواع نمایش عروسکی روزگار خود که در شب و روز اجرا می‌شده و اصطلاحاً «خیمه» و «پیشبند» نامیده می‌شدند مطالبی هر چند کوتاه را می‌نویسد و یک مجلس را نیز به طور مختصر معرفی می‌کند.
فعالیت گروه‌های عروسک باز پس از دوران صفویه رونق می‌گیرد و انواع نمایش‌های عروسکی در نقاط مختلف ایران رواج می‌یابند. این نمایش‌ها نیز دوران اوج خود را در دوران حکومت قاجار تجربه کردند چنان که روایت کرده‌اند که در این دوران شخصی به نام کاکا محمد شیرازی با ورود تعدادی عروسک که با خود از چین آورده بود این هنر را دچار تحول کرد و پس از آن در دوره پهلوی به دلیل ورود سرگرمی‌های جدید کم‌کم از دور خارج شدند. هر چند که هنوز تا پایان حکومت پهلوی در بنگاه‌های شادمانی و برخی از قهوه‌خانه‌های جنوب شهر تهران و بعضی از شهرهای بزرگ هنوز گروه‌های کوچکی وجود داشتند که نمایش‌های عروسکی سنتی را اجرا می‌کردند اما به مرور با فوت این اساتید، صحنه از وجود پیشکسوتان نمایش‌های عروسکی سنتی خالی شد و اکنون در کنار معدود اساتید باقی‌مانده، تنها برخی از فارغ‌التحصیلان تئاتر که امکان بهره بردن از محضر آخرین بازماندگان این هنر را داشته‌اند در جشنواره‌ها و مدارس به اجرای یکی از شیوه‌های رایج در این نمایش‌ها یعنی خیمه‌شب‌بازی نخی مشغولند.
نمایش های عروسکی را با دو عنوان «سایه‌بازی» و «خیمه‌شب‌بازی» از هم جدا می‌کنیم اما در قدیم این دو نمایش به دلیل شباهت‌های ظاهری مجموعه واحدی بودند.
امروز دیگر کسی نیست که بتواند «سایه‌بازی» سنتی را اجرا کند و از میان نمایش‌های عروسکی دستکشی تنها «جی‌جی‌وی‌جی» شیراز که ردپای نمایش «پهلوان کچل» را در آن می‌توان دید توسط مطربان اجرا می‌شود و نمایش عروسکی نخی که گفته می‌شود در آن داستان‌های فراوانی اجرا می‌شده است اکنون تنها منحصر به اجرای داستان «بارگاه سلیم‌خان» است.
در «سایه‌بازی» داستان با حرکات چند عروسک که در برابر یک منبع نور سایه‌شان بر پرده می‌افتاد، نشان داده می‌شدند اما در «خیمه‌شب‌بازی» تماشاگر مستقیما عروسک‌های متحرک با بعد و رنگ را برصحنه می‌دید.
از اساتید بنام نمایش‌های عروسکی که نام آنها در سفرنامه‌های مستشرقین در دوره قاجار و همچنین گزارش‌های موجود در دوران متأخر آمده است می‌توان به کاکا محمد شیرازی، لوطی عظیم، لوطی رمضان، احمد خمسه‌ای، علی‌اصغر و علی‌اکبر احمدی (احمدعلی) اشاره کرد.
در نوزدهمین دوره از برگزاری جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی هر بخش از جشنواره به یاد یکی از پیشکسوتان نمایش‌های آیینی و سنتی نامگذاری شده بود و بر همین اساس نیز بخش «نمایش‌های عروسکی سنتی» با عنوان یادواره استاد کاکا محمد شیرازی برگزار شد؛ هنرمندی که به عنوان پدر خیمه‌شب بازی معاصر شناخته می‌شود.
کمال محمد شیرازی معروف به کاکا محمد یا کاکا ممد شیرازی استاد همه خیمه‌شب‌بازان ایرانی در ۲۰۰ سال اخیر است. وی بسیاری از اساتید خیمه شب بازی از جمله پسران و نوه‌های خودش و همینطور برخی از استادان برجسته دیگر از جمله احمد شیخ احمد خمسه‌ای را آموزش داده و تربیت کرده است.
پوپک عظیم‌پور مدرس و پژوهشگر تئاتر در کتاب «فرهنگ عروسک‌ها و نمایش‌های عروسکی آیینی و سنتی ایران» به شرح مختصری از زندگی کاکا محمد شیرازی می‌پردازد. در این کتاب نیز گفتگویی با علی‌اصغر احمدعلی معروف به اصغر احمدی درباره کاکا محمد شده است. وی فرزند حسین احمدی معروف به کاکا حسین از خیمه‌شب‌بازان قدیمی دوران پهلوی و نوه کاکا محمد شیرازی است که در واقع آخرین وارث سلسلسه خیمه‌شب‌بازان ایرانی به حساب می‌آید که این هنر را سینه به سینه از پدران خویش آموخته‌اند. البته متاسفانه این هنرمند دیگر در قید حیات نیست.
عظیم پور درباره کاکا محمد شیرازی بیان می‌کند: اصغر احمدی نوه کاکا محمد شیرازی در خاطراتش تعریف می‌کند که پدربزرگش در سن ۱۷ – ۱۸ سالگی به دلیل اختلافات خانوادگی ترک دیار می کند و بعد از ۲ سال خبر می‌رسد که کاکا ممد در چین است. پس از حدود ۱۰ سال که خبری از وی نبوده است این هنرمند با یک صندوق پر از عروسک و وسایل صحنه به ایران باز می گردد و مشخص می‌شود که وی در طول این سال‌ها فقط در چین ساکن نبوده است بلکه سفرهایی به روسیه و هند نیز داشته است و در آنجا با اساتیدی که هنر نمایش عروسکی را آموزش می‌دادند، آشنا شده و فنون خیمه‌شب‌بازی را فرا گرفته است.
وی ادامه می‌دهد: اصغر احمدی تعریف می‌کند که پدربزرگش خیمه‌شب‌بازی را در چین و هند و روسیه یاد گرفته است و سال‌ها نزد استادان این هنر شاگردی کرده و فنون این هنر را آموزش دیده است و زمانی که به درجه استادی می‌رسد و با این شیوه نمایشی به شکلی اصیل آشنا می‌شود، تعدادی عروسک جمع‌آوری و خریداری می‌کند و به ایران می‌آورد. این عروسک‌ها، عروسک‌هایی نخی بودند که در خیمه به نمایش در‌می‌آمدند. پس از آن، علاوه بر صندوقی که کاکا محمد با خود به ایران آورده بوده صندوق‌ها و همچنین عروسک‌های دیگری نیز ساخته می‌شود و خیمه‌شب‌بازی رونق بیشتری می‌گیرد.
عظیم پور در کتاب «فرهنگ عروسک‌ها و نمایش‌های عروسکی آیینی و سنتی ایران» آورده است: «بخشی از ارمغان سفر کاکا محمد همان شد که ما امروز ابزار نمایش سنتی خیمه‌شب‌بازی ایران می‌نامیم. تعدادی از عروسک‌ها که از شخصیت های اصلی نمایش ها هستند روسی‌اند که از نظر تیپ‌شناسی با فرهنگ بومی و جغرافیایی ما همخوانی ندارند، از همین رو بعدها به ضرورت، عروسک‌های دیگری نیز اضافه شد و یا لباس‌های عروسک‌هایی که فرسوده شده بودند در اینجا تعویض یا ترمیم شدند اما آنچه ثابت مانده است متن‌های نمایشی است که از دیرباز تا کنون در ادبیات شفاهی و سنتی ما موجود بوده است. زنده‌یاد اصغر احمدی که ادامه دهنده راه پدربزرگش بود بسیاری از عروسک‌های زیبای مجموعه کاکامحمد را به ارث برده و دارای یکی از اصیل‌ترین و زیباترین صندوق‌های خیمه‌شب‌بازی بود. پس از فوت وی، میراث فرهنگی تبریز یکی از صندوق‌های او را جهت برپایی موزه نمایش عروسکی خریداری کرد.»
عظیم‌پور در ادامه صحبت‌هایش یادآور می‌شود: البته قبل از کاکا محمد، خیمه‌شب‌بازی در ایران رواج داشته و سفرنامه‌نویسان خارجی به حضور خیمه‌شب‌بازی در دوران صفویه در ایران اشاره کرده‌اند اما کاکا محمد شیرازی از جمله افرادی بوده که در دوران قاجار نام و نشان پیدا می‌کند و نامش در تاریخ ماندگار می‌شود. می‌توان گفت که شیوه کاکا محمد شیرازی شیوه خیمه‌شب‌بازی قاجاری بوده است. وی بعدها صاحب فرزندانی می‌شود و به همه آنها نیز فوت و فن خیمه‌شب‌بازی را می‌آموزد. شُکرعلی، حسن معروف به لوطی حسن، حسین معروف به کاکا حسین، حاجی معروف به حاجی دلشاد یا حاجی قلیچ و محمد معروف به ممد نازدار ۵ فرزند کاکاممد هستند که همگی نزد خودش آموزش دیدند و در قهوه‌خانه‌ها و مناسبت‌های مختلف از آنها برای اجرای خیمه‌شب‌بازی دعوت می‌شد. در میان پسران وی نیز پسران کاکاحسین ادامه دهنده راه پدر و پدربزرگ‌شان هستند که زنده‌یاد اصغر احمدی و زنده‌یاد اکبر احمدی وامدار هنر خیمه‌شب‌بازی پدربزرگ‌شان بودند.
این پژوهشگر تئاتر در پایان متذکر می‌شود: من به شخصه از آقای فتحعلی‌بیگی دبیر جشنواره آیینی سنتی تشکر می‌کنم که با همراهی هیات مشاورشان درایت زیادی در نامگذاری بخش‌های مختلف جشنواره داشته‌اند و باعث شدند نام هنرمندانی که این روزها دیگر کمتر به آنها توجه می‌شود و دیگر کسی یادی از آنها نمی‌کند، زنده بماند. نامگذاری بخش «نمایش‌های عروسکی سنتی» جشنواره با نام و یاد نیای همیشه زنده هنر خیمه‌شب‌بازی که این هنر را سینه به سینه به فرزندانش آموزش داده، اقدامی در خور توجه است. فرزندان و نوه‌های این هنرمند «چکیده کار» هنر خیمه‌شب‌بازی هستند اما متاسفانه همه این اساتید از بین ما رفته‌اند و دیگر ارتباط ما با این حلقه قدیمی از هنرمندان خیمه شب بازی قطع شده است از همین رو پرداختن به این هنرمندان باعث زنده نگاه داشتن نام آنها خواهد شد چون هنرشان همچنان زنده است.
مطالب این گزارش برگرفته از مقاله محمدحسن ناصربخت، کتاب «نمایش در ایران» بهرام بیضایی و کتاب «فرهنگ عروسک‌ها و نمایش‌های عروسکی آیینی و سنتی ایران» نوشته پوپک عظیم‌پور است.
