چرا دستکند منسوب به امام رضا(ع) به تهران منتقل شد؟

به گزارش خبرنگار ایلنا، کشف دستخطی منسوب به امام رضا (ع) در مسجد جامع ساوه این روزها خبرساز شده است. ماجرا از انتشار یک کلیپ توسط عماالدین شیخ الحکمایی (پژوهشگر خطوط و اسناد و کتیبه‌های موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران) شروع شد که او در آن عنوان کرده بود حین یکی از بازدیدهای اتفاقی خود از مسجد جامع ساوه با آجر نوشته‌ای روبه رو شده که بعد از انجام بررسی‌ها، مطالعات و تحقیقات علمی لازم، در نهایت کشف کرده که این یادگارنوشته دستخط علی‌ابن‌موسی‌الرضا (ع)، امام هشتم شیعیان، است و بعد از آن هم وجود آن را به مقامات وزارتخانه میراث فرهنگی گزارش داده است. 

دستخط احتمالی امام رضا (ع) روی یک آجرخشت ۳۱ در ۳۱ نوشته شده است. 

«عبارت / حَضَرَ علی بن موسی‌اللهم اغفر [له] به حق محمد و علی و فاطمه و الحس [ن] و الحسین / و کلمه احدی [و ما]تین به خط کوفی به معنی حاضر شد علی ابن موسوی (در این مکان به‌صورت محذوف) و طلب آمرزش برای همگان با ذکر پنج تن نقش بسته و واژگان /احدی [و ما]تین / به احتمال زیاد به‌معنای ۲۰۱ به‌صورت ناخواناتر آمده که احتمالا مربوط به سال است.» 

امام هشتم شیعیان در این تنها دستخطی که از ایشان کشف شده، عبارتی را نوشته‌اند که بیانگر حضورشان در مسجد جامع ساوه است. 

در پایان هم تاریخ حضورشان را در این مکان نوشته‌اند. هرچند خواندن این بخش از یادگارنوشته بسیار دشوار بوده است، اما عمادالدین شیخ‌الحکمایی، کاشف این دستخط و پژوهشگر خطوط و اسناد و کتیبه‌های مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران، پس از خواناسازی آن موفق شده تاریخ ۲۰۱ هجری قمری را بر این کتیبه بخواند. 

سال ۲۰۱ هجری قمری طبق اسناد معتبر اسلامی، زمانی‌است که امام رضا (ع) سفر خود را از مکه و مدینه به سمت مرو آغاز کرده بود. که کشف این دستخط نشان می‌دهد که شاید ایشان از این مسیر عبور کرده و در مسجد جامع ساوه شب را گذرانده باشد. 

کندند و بردند

بعد از رسانه‌ای شدن این مهم، وزارت میراث‌فرهنگی خبری منتشر کرد مبنی بر آنکه «حسب ضرورت انجام مطالعات دقیقِ تطبیقی و آزمایشگاهی به منظور تعیین صحت اصالت تاریخی آجر، خط‌نوشته و انتصاب موضوعی آن، توسط نهادهای علمی، هماهنگی و اقدامات لازم برای انتقال موقت اثر به موزه ملی برای فراهم شدن زمینه مطالعات دقیق توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی انجام شد.» 

یعنی درواقع اثر مذکور از مسجد ساوه کنده و به تهران منتقل شده است. حال این سوال مطرح می‌شود که آیا اصولا اصالت‌سنجی یک اثر الزامی برای جداسازی آن از جایگاه اصلی‌اش را فراهم می‌سازد این درحالی است که همان اثر گواهی بر تاریخچه مکانی است که در آن قرار داشته. 

در این راستا با فاطمه داوری (مدیر اداره‌کل حفظ و احیاء بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی وزات میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی) به گفتگو نشستیم. 

با توجه به آنکه دستکند منسوب به امام رضا (ع) از مسجد ساوه جدا و به تهران منتقل شده در خصوص لزوم این کار و جداسازی آن از مجموعه‌ای که به آن تعلق داشت، توضیح دهید. آیا این امر نشانی واضح از تخریب میراث فرهنگی به دست وزارتخانه متولی حفاظت از میراث‌فرهنگی نیست؟ 

در خصوص احتمالات مطرح شده در مورد خط نوشته دستکند روی یک آجر نصب شده در نمای موجود یکی از ستون‌های مسجد جامع ساوه و احتمالات مطرح شده در مورد انتصاب و تاریخ آن، حسب اهمیت موضوعات مطرح شده بخصوص در زمینه انتصاب و تاریخ آن؛ با توجه به اینکه فرضیه و احتمال مطرح شده نیاز به پشتوانه دقیق مطالعاتی و علمی برای اثبات دارد و در صورت اثبات تاثیرات بسیاری روی بخشی از تاریخ مرتبط با موضوع خواهد داشت، لازم بود اصالت تاریخی آجر، خط نوشته و حتی‌اندود و ملات مرتبط با آن از طریق مطالعات آزمایشگاهی و تطبیقی تعیین شود. 

آیا امکان اصالت‌سنجی اثر توسط کارشناسان مربوطه در همان مکان اصلی که مسجد ساوه است وجود نداشت؟ آیا این احتمال وجود دارد که انتقال این اثر به تهران و نگهداری در موزه ملی که از آن به عنوان نگهداری موقت یاد شده، مقدمه‌ای برای انتقال این اثر که متعلق به مسجد ساوه است به موزه آستان قدس رضوی باشد؟ نتایج اصالت‌سنجی و بررسی‌ها چه شد؟ 

کارشناسان مربوطه از آجر در محل اصلی بازدید کردند و بررسی‌های اولیه در محل انجام شد. چون برای انجام مطالعات لازم بود دقت کافی برای مخدوش نشدن مواد فرهنگی مورد نیاز برای آزمایش و فراهم شدن زمینه مناسب بررسی آن در یک محیط مناسبتر به صورت موقت فراهم شود. به همین دلیل آجر مذکور به صورت موقت و برای انجام مطالعات لازم توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی و در صورت لزوم سایر مراجع علمی به موزه ملی به صورت موقت منتقل شده است. 

پیش‌بینی می‌شود حسب اعلام پژوهشگاه فرآیند انجام مطالعات با توجه به نوع آزمایشات و تحلیل‌های لازم بر روی نتایج آن حداقل دو ماه زمان لازم داشته باشد که در این مدت آجر تا تعیین نتایج در موزه ملی خواهد ماند و هیچ تصمیم و احتمالی برای انتقال آن به مکان موزه‌ای دیگری در حال حاضر و یا بعد از تعیین نتایج وجود ندارد. 

آیا چنین روندی در عرصه بین المللی نیز عرف است؟ 

در چارچوب‌های نظری و عملی حفاظت از آثار، این ترجیح و اهتمام وجود دارد که حتی المقدور آثار در محل اصلی آن نگهداری و معرفی بشود. در خصوص این اثر نیز صرفا برای انجام مطالعات لازم تا تعیین صحت آن به موزه ملی منتقل شده است.