یادداشتی از سیدمرتضی میرسراجی؛
سه حضرت معصومه(س) در قم
سیدمرتضی میرسراجی (مدرس دانشگاه) در یادداشتی از وجود سه شخصیت متعلق به خاندان اهل‌بیت(ع) با نام معصومه(س) در محدوده قم خبر می‌دهد: اولی در شهر قم، دومی در روستای کَهَک و سومی در قاسم آبادِ لَنگِرود.
نکته‌ای که شاید خیلی از مردم و حتی کسانی که در شهر «قم» و نواحی اطراف آن زندگی می‌کنند؛ از آن اطلاع نداشته باشند؛ این واقعیت است که در قم، «سه تا حضرت معصومه» (س) وجود دارد که در اصل، بارگاه ملکوتی سه بانوی گرامی و سه امامزادۀ محترم و واجب التعظیم از دیرباز بوده و هست؛
۱-حضرت معصومۀ قم (س)
این بانوی جلیل و مُحتشم، شناخته شده‌تر از آن است که بخواهیم در مورد ایشان در این فرصت صحبت کنیم. اما به جهت تبرک و ثواب، مختصری بیان می‌شود. نام اصل ایشان، «فاطمه»، ملقب به «معصومه» (زن بی‌گناه و پاکدامن) و دختر بلافصل و مستقیم امام کاظم (ع) و متوفای سال ۲۰۱ هجری قمری هستند. با این اوصاف، چهار نکتۀ دیگر در رابطه با ایشان بیان می‌شود؛
اول، زمانی که ایشان در شهر «قم» رحلت فرمودند؛ پیکر پاک آن بانوی گرامی را به «خارج از شهر قم» برده و در مقبره‌ای به نام «بابُلان»، نزدیک «رودخانه» دفن نمودند. [۱] الان بعد از سپری شدن قرن ها، به علت رشد و گسترش شهر قم، این مزار، داخل در شهر مقدس قم و بلکه در مرکزیت آن قرار گرفته است.
دوم، حضرت امام موسی کاظم (ع)، اولاد و زوجات متعدد داشتند. حضرت معصومه (س)، در میان همۀ خواهران و برادران خود، این افتخار را دارند که مادر و والدۀ مشترک با امام رضا (ع) دارند و امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س)، اصطلاحاً تنها برادر و خواهر «اَبَوَیْنیِ» در بین همۀ اولاد امام کاظم (ع) به شمار می‌روند.
سوم، طبق احادیثی که از امام صادق (ع) به دست ما رسیده است؛ پیش از آن که حتی پدر حضرت معصومه (س) یعنی امام کاظم (ع) به دنیا تشریف بیاورند؛ وجود مبارک این بانوی گرامی توسط پدر بزرگِ مُکرّمشان، پیشگویی شده و حتی به صراحت بیان شده است که نام آن بانو، «فاطمه» است و در شهر «قم» دفن می‌شوند که این نشان از عظمت وجودی و منزلت والایِ آن بی‌بی والا مقام دارد که این چنین، حتی قبل از آن که پدر بزرگوارشان متولد شوند؛ از وجود با برکتشان در شهر قم، از سوی پیشوایی معصوم (ع) خبر داده شده است. [۲]
چهارم، در خصوص لقب «معصومه» برای ایشان، در منابع کهن حدیثی، خبری یافت نشد و بیشتر ایشان را «فاطمه دختر موسی بن جعفر» یاد می‌کردند؛ الا آن که «علامۀ مَجلسی» (م. ۱۱۱۰ق.) در یکی از آثار خویش، روایتی را از برادر این بانو یعنی امام رضا (ع)، ثبت نموده که آن حضرت (ع)، این خانم بزرگوار را به لقب «معصومه» نامیده و خوانده است. [۳]
۲- حضرت معصومۀ کَهَک (س)
آن چه به عنوان سخن نو در این گفتار قصد بیان آن را داریم؛ این است که لقب «معصومه»، به دو بانوی دیگر در قم از ذُریّه و نسل امامان (ع)، به جز حضرت فاطمۀ معصومه (س) اطلاق می‌شده است. به یکی از این بانوان در این بخش و به بانوی دیگر در بخش پسین خواهیم پرداخت.
با این همه، در روستای «کَهَک» که اکنون شهر کوچکی شده و در حدود ۳۰ کیلومتری قم است؛ بانوی بزرگواری از دودمان حضرات معصومان (ع) مدفون شده است که به «حضرت معصومۀ کهک» (س) شهرت دارد.
«افضل المُلک کرمانی» (م. ۱۳۴۸ق.)، ادیب و تاریخ نگار عهد «قاجار»، در «سفرنامۀ قم»، راجع به روستای «کهک» و محل دفن آن بانوی ارجمند در آنجا نوشته است:
«یکی از مُخدّراتِ (زنانِ پاکدامنِ پرده نشینِ) امام زاده در آن جا (کهک) دفن است و به «معصومۀ کهک» معروف شده است. بُقعه و بارگاهی دارد». [۴]
«ناصر الشریعه» (م. ۱۳۷۷ق.)، مورخ قمی نیز در این رابطه نوشته است؛
«…در «کهک»، بُقعۀ دیگری [از امامزادگان] است مشهور به «معصومۀ کهک». گویند از اولاد «موسی بن جعفر» علیه السّلام است». [۵]
«شیخ میرزا عباس فیض قمی» (۱۳۹۵ق.)، تاریخ نگار شناخته شدۀ شهر قم در کتاب خود که به آثار تاریخی این شهر و مزارات داخل و اطراف آن پرداخته، راجع به «حضرت معصومۀ کهک» نوشته است:
«قُبَّه (گنبد) و بارگاه «معصومه» از اَحفاد (نوادگان و دختران) امام کاظم (ع)، در دامنۀ کوهی در یک کیلومتری شمال غربی قَصَبۀ (دِهِستان) «کهک»، مرکز بخش «قُهَستان» قرار دارد… تعمیر این قُبّه به شهادت سبک بنا و اخبار سینه به سینه، از محل ثُلثِ (یک سومِ) ماتَرَکِ (ارثِ) بانوی نیکوکار صفوی، «شاه بیگُم»، دختر شاه اسماعیل [اول صفوی، سرسلسلۀ «صفویان» و متوفای ۹۳۰ هجری] است که در سال ۹۶۹ [قمری] وفات یافت و جسد او را حَسَب الوصیه‌اش (بر طبق وصیت نامه اش) از «قزوین» به «قم» نقل داده، در جوار عمه اش، «فاطمۀ معصومه» به خاک سپردند… این بنا در سال ۹۷۰ [قمری] از ناحیۀ برادر و وصی او «شاه تَهماسب صفوی» [دومین پادشاه صفویه و متوفای ۹۸۱ هجری] ساخته شد و در موجبات (دلایل) اقدام وی به تجدید بنای این گنبد چنین گفته‌اند که چون در وصیت نامۀ این بانوی نیکوکار و برگزیدۀ اَخیار (نیکان)، در شمار مصارفی که برای ثُلث [مال] خود تعیین کرده بود؛ تعمیر و تزیین «قبۀ معصومه در قم» قید شده بود. هر چند که نزد اهل اطلاع مسلّم می‌نمود که مقصود وی از «معصومه»، همین «فاطمۀ معصومه» [مدفون در شهر قم] است که در زمان حیات هم به تجدید روضۀ آن همت گمارده بود ولی بعضی از ناظرین محتاط و مُتجَمّد (بسته و متعصب) بر ظواهر، چنین گفتند که مدفونه (بانوی دفن شده) در شهر به نام «فاطمه» است که به «معصومه» توصیف می‌شود؛ اما در «کهک»، امامزاده‌ای به نام «معصومه» وجود دارد که شرط احتیاط، تجدید و تعمیر آن را ایجاب (لازم و واجب) می‌کند. از این روی، شاه تهماسب، به تجدید بنای آن پرداخت». [۶]
بیان: الزاماً امامزاده‌ای که در این جا معرفی می‌شود؛ دختر بلافصل امام کاظم (ع) نیست و به همین سبب، بسیاری از امامزادگان در ایران، با این که چند پُشت با امام کاظم (ع) یا هر امام دیگر فاصله دارند و از نوادگان و اَحفاد هر امام (ع) هستند؛ مردم، در گفتارشان، نَسَب و نسبت آن بزرگواران را به شکل مستقیم، «فرزندِ امام»، به جهت نشان دادن جایگاه والای ایشان یا به جهت سهولت بیان می‌کنند. ظاهراً نام این امامزاده که به «حضرت معصومۀ کهک» نیز معروف شده؛ «زینب» بوده است.
تصویر این مزار را در زیر مشاهده می‌نمایید؛
۳- حضرت معصومۀ لَنگِرود (س)
در حدود ۳۰ کیلومتری شهر قم و در موضعی به نام «قاسم آبادِ لَنگِرود»، بقعۀ بانویی صاحب شأن و منزلت واقع است که از قدیم به «بُقعۀ معصومه» (س) شناخته می‌شده است و ایشان، سومین حضرت معصومۀ قم به شمار می‌آید.
با این بیان، «افضل المُلک کرمانی» که قسمتی از مطلب پیشین را نیز از وی نقل نمودیم؛ در کتاب «سفرنامۀ قم»، از حضرت معصومۀ لَنگِرود (س)، یادی کرده و نوشته است:
«امامزاده معصومه -علیهاالسلام- لَنجِه رود (لَنگِرود) و در «لَنجِه رود»، بُقعه و بارگاهِ یکی از «مخدرات (زنان پاکدامنِ پرده نشین) معصومیه» است که او را خواهرِ حضرت امام رضا -علیه السلام – و خواهر حضرت سِتّی (خانم) فاطمه یعنی حضرتِ معصومۀ قم _ سلام الله علیها_ می‌دانند و بُقعه و بارگاهی دارد و محل زیارت است که اهل بُلوک (روستاها و قریه‌های اطراف) در آنجا می‌آیند و طواف می‌کنند. این مُخدّره، اگر خواهرحضرت رضا نباشد و سندی در باب او به دست نیاید؛ لکن در این که زاده و نوادۀ یکی از بَنات (دختران) یا بَنین (پسرانِ) ائمۀ هُدی است؛ در این شکی نیست و از آثار و اخبار (روایات) معلوم است که «امام زاده» است؛ لکن حقیقت اسم و رسم ایشان بر ما معلوم نیست. یعنی کُتُب اَنساب (شجره نامۀ سادات) همراه نداریم که صحت وسُقم آن را معلوم نماییم.
همین قدر در بزرگواری صاحب این بقعه و بارگاه که در «لَنجه رود» است؛ نمی‌توان رَیبی (شَکی) کرد. از آن که گفته اند: «آثارْ پدید است صَنادید (بزرگان و اَشرافِ) عَجَم را» و درین مورد، یعنی: «صَنادید عرب» را.
خلاصه، مزرعۀ لَنجه رود، خالی از صفا نیست. درکنار امام زاده معصومه، نهر آبی روان است و درختان بسیار، سایه افکنده و سبزۀ طبیعی و غیرطبیعی در مَدّ نظر است». [۷]
در «کتابچۀ تفصیلِ حالات و املاک و مُستغلات و قنوات و بُلوکات دارالایمان قم»، تألیفِ سال ۱۲۹۶ قمری و در عهد «ناصرالدین شاه قاجار» (م. ۱۳۱۳ق.) در ذیل «بِقاع و اماکن متبرکۀ قم»، به ۳۰ باب از آن ها، اشاره شده، از جمله، «بقعۀ معصومۀ کهک» و «بقعۀ معصومه در قاسم آباد» که «قاسم آباد»، جزئی از روستای لنگرود است. [۸] که پیشتر ذکر شد.
«میرزا عباس فیض قمی» (م. ۱۳۹۵ق.)، تاریخ نگار قمیِ پیش گفته، بدون اشاره به لقبِ «معصومه»، در مورد بانوی امامزادۀ مدفون در «قاسم آباد»، ذیل عنوان «حالات سکینه خاتون» در خصوص نسب شریف او نوشته است:
«محتمل است که او «سکینه بنت حسین بن محمد بن قاسم بن عبدالله بن موسی الکاظم (ع)» بوده باشد که آن «سکینه» مادر «سید مطهر فرزند علی بن سلطان محمد شریف» است که در قم بوده اند». [۹]
اکنون این بقعۀ مبارک، در۳۰ کیلومتری شرقی شهر قم، نزدیک به روستای «جَنت آباد» و در حوالی ویرانه‌های باستانی و کهن «قاسم آباد» واقع شده است که در مجاورت راه قدیمِ قم به «کاشان» قرار دارد.
در زیر تصویر این مزار را مشاهده می‌نمایید؛
از ظاهر امر فهمیده می‌شود؛ وجه اشتراک این سه امامزادۀ واجب التعظیم که هر کدام به «حضرت معصومه» ملقب شده اند؛ این است که از دختران امام کاظم (ع) هستند؛ چه بی‌واسطه و چه با واسطه، چنان که افضل الملک کرمانی در دورۀ قاجار، از لفظ «مُخدّرات معصومیه» در این زمینه برای آن بزرگواران استفاده کرده بود.
پی نوشت:
[۱]ر. ک: تاریخ قم حسن بن محمد قمی، ص۵۶۷[۲]همان، ص۵۷۳[۳]زاد المعاد، ص۵۴۷ [۴]سفرنامۀ قم افضل الملک، ص۲۶۱[۵]تاریخ قم ناصر الشریعه، ص۲۲۳[۶]گنجینۀ آثار قم، صص۶۱۹-۶۱۸[۷]سفرنامۀ قم افضل الملک، ص۲۵۹[۸]ر. ک: قم نامه، ص۱۱۵[۹]بدر فروزان، ص۵۸.
