«رهیافت به فرد و داده‌های فردی در مطالعات تاریخ اجتماعی» در بازار کتاب

به گزارش ایلنا، تاریخ اجتماعی چه نگرشی به فرد دارد و نقش و جایگاه او را در مطالعات تاریخ اجتماعی چگونه ارزیابی و تعیین می‌کند؟ آیا صفت اجتماعی در عنوان تاریخ اجتماعی، به معنای نفی هر گونه پرداختن به فرد در این مطالعات است؟ آیا مورخان اجتماعی به کلی نقش و کارکرد فردی را در توصیف و تبیین‌های خود نادیده می‌گیرند یا در نگرش‌های علیت‌شناختی‌شان فرد را به طور کلی فاقد عاملیت تلقی می‌کنند؟ آیا تاریخ اجتماعی از آن رو که قرار است به تاریخ جمع‌ها بپردازد، از مراجعه به داده‌های راجع به فرد (افراد بزرگ، خواص، نخبگان یا افراد معمولی) صرف‌نظر می‌کند؟ در این صورت سهم و اهمیتِ انبوه داده‌هایی که در انواع مختلف تاریخ‌نگاری درباره افراد خاص پدید آمده، در مطالعات تاریخ اجتماعی چیست؟ در این کتاب با رویکردی آموزشی، به رهیافت کلیِ تاریخ اجتماعی به «فرد» و نیز اهمیت اسناد و منابع و داده‌های فردی چونان منبعی برای مطالعات تاریخ اجتماعی پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب عبارت است از:

مقدمه

بخش نخست: مباحث روش شناختی

فصل اول: مسئله تاریخی بودن داده‌های فردی

فصل دوم: اسناد زندگی نامه جمعی/پراسوپوگرافی

فصل سوم: اسناد مطالعات خانواده و زیرشاخه‌های آن

فصل چهارم: اسناد تاریخ شفاهی

فصل پنجم: تاریخ روان شناختی

فصل ششم: فردگرایی به عنوان یک موضوع در مطالعات تاریخ اجتماعی

فصل هفتم: تاریخ اجتماعی فرد/شخص

فصل هشتم: عوام یا خواص؛ مسئله تعیین مسندالیه داده‌های فردی

بخش دوم: تمرین عملی

تمرین ۱: خواندن یک متن زندگی نامه‌ای با رهیافت تاریخ اجتماعی: روایت قاضی ابویوسف

تمرین ۲: خواندن یک زندگی نامه جمعی سنتی با رهیافت تاریخ اجتماعی: ریاض العلماء و…

تمرین ۳: خواندن اسناد سیر زندگی و چرخه زندگی خانوادگی

تمرین ۴: استخراج گزارش تاریخ اجتماعیک از یک کتاب خاطرات

تمرین ۵: بررسی یک نمونه از چالشهای روش شناختی در بررسی موضوعی براساس…

تمرین ۶: تنظیم یک گزارش تاریخ اجتماعی (گزارش ارزیابی وضعیت زیستی/روان شناختی/…

منابع

در بخشی از مقدمه این اثر آمده است: تاریخ اجتماعی، دانشی است که در آن اشکال متنوع روابط اجتماعی در بستر تاریخی مطالعه می‌شود: روابط مردم با مردم، روابط مردم با حکومت و روابط مردم با زیست جهان مادی و معنوی شان.

حوزه اول یعنی روابط مردم با مردم، دربردارنده مجموعه اجزاء و عناصر تشکیل دهنده زندگی روزانه مردم در دوره‌های تاریخی مورد پژوهش یا سیر آن در ادوار تاریخ است. در این بخش به انواع خوراک، نحوه تولید و فرآوری غذاها، سلیقه و ترجیحات و امتناعات و به طور کلی فرهنگ تغذیه‌ای مردم، پوشاک و تنوعات آن و فرهنگ پوشاکی، آرایش ظاهر، صنایع و مشاغل و اصناف، ادوات و اشیاء و ابزارهای کار و نیز اسباب زندگی روزانه، اوقات فراغت و سرگرمی ها، بازی‌ها و ورزش‌ها و مسابقات، نظام خانواده و برنامه‌های خانه، بهداشت روزانه و جز آن‌ها پرداخته می‌شود.

حوزه دوم، یعنی روابط مردم با دولت و حکومت، شامل بررسی سازمانها و تشکیلات اداری و مالی و نظام دیوانی و نیز تشکیلات نظامی و انتظامی همچون نظام قضایی، پلیس و امنیت شهری، حسبه، زندانها و جز آن‌هاست.

حوزه سوم، یعنی روابط مردم با زیست جهان، به دو بخش عمده تقسیم می‌شود:

۱) رابطه مردم با ریست جهان مادی‌شان که شامل اجزای مادی شیوه‌های زندگی و مناسبات حاکم بر آن‌ها از جمله نظام‌های شهرنشینی و شهرسازی، مثلاً راجع به بافت جمعیتی و تقسیمات گروه‌ها و طبقات اجتماعی از جمله مطالعه درباره طبقه حاکم و رعایا و تقسیم مردم به خواص و عوام، و گروه‌های معیشتی همچون کشاورزان، تاجران و صنعتگران و روحانیان و نظامیان، تقسیمات جنسیتی، گروه‌های کج رو و منحرف و جز آن‌ها و همچنین معماری دینی و عرفی، مباحث راجع به مواجهه و رفتار مردم با طبیعت و بافتارها و نیروهای طبیعی و محیط زیست و امثال اینهاست.

۲)    روابط مردم با زیست جهان غیرمادی و مناسبات حاکم بر آن‌ها که دربردارنده آیین‌ها و باورها و آداب و رسوم ناظر بر آن‌ها و معتقدات و رفتارهای دینی مردم و نیز مسائل راجع به فرهنگ و آموزش و پرورش و انتقال علوم و معارف و سنن به شیوه‌های گوناگون است.

نویسنده در بخش دیگری از مقدمه می‌نویسد: بخش دیگری از مباحث این کتاب، درباره داده‌های فردی یعنی داده‌هایی است که صرفا یک فرد، به ویژه بر اساس ذهنیت و جهت گیری‌های فردی‌اش پدید می‌آورد اعم از خود – زندگی نامه ها، داستان – زندگی ها، یادداشتهای شخصی، خاطرات و روایتهای شفاهی و جز اینها. در این بخش از فرد به عنوان شاهد یا راوی رویدادها و به مثابه تولیدکننده داده‌های فردی بحث می‌شود.

این یک کتاب روش‌شناسی در مطالعات تاریخ اجتماعی است نه کتابی در زمینه روش تحقیق و مأخذشناسی. بنابراین در این کتاب قصد ندارم انواع و گونه‌های مختلف منابع درباره افراد (کتابهای رجال و طبقات و وفیات و مزارات و سوانح حیات و…) یا منابع حاوی داده‌های تولیدشده افراد (کتابهای خود – زندگی نامه و روایتهای شفاهی و…) در جهان اسلام را بررسی و تقسیم‌بندی و معرفی یا نقد کنم. فرض من این است که خواننده مباحث این کتاب، درباره چیستی و انواع منابع دربردارنده داده‌های فردی در تاریخ نگاشته‌های مسلمانان، اطلاعات کافی دارد و در این کتاب می‌خواهد از اهمیت این دادهه‌ها در مطالعات تاریخ اجتماعی و چگونگی مواجه شدن مورخ اجتماعی با این داده‌ها آگاه شود.