قوچان خاستگاه دوتار ایران؛
دوتار ایرانی گوش بیگانگان را می‌نوازد
ساز تار در حالی در فهرست میراث ناملموس بشری یونسکو به نام کشور آذربایجان به ثبت جهانی رسید که خاستگاه اصلی آن ایران است و ریشه آن در فرهنگ کهن این مرز و بوم جا دارد.
ایلنا: دوتار قوچان بزرگ(شمال خراسان) یکی از سازهای کهن شمال شرقی کشور به شمار می‌رود و بخش اعظمی از فرهنگ موسیقایی این سرزمین را در خود جای داده است.
به گزارش ایلنا از مشهد، قوچان بزرگ از لحاظ جغرافیای تاریخی شهرهای قوچان، فاروج، شیروان، بجنورد، مانه و سملقان، گرمه و جاجرم، اسفراین، درگز، چناران و سرولایت را دربرمی‌گیرد. همین گستره جغرافیایی موسیقی این منطقه را به گونه‌ای چندفرهنگی تبدیل کرده است که از داشته‌های فرهنگ اقوام ترک، کرد و ترکمن و تات که در این سرزمین‌ها ساکن هستند، بهره می‌برد.
•ساز دوتار
ساز دوتار پیشینه کهن در تاریخ فرهنگی این بخش از سرزمین ایران دارد که به سال‌های دور برمی‌گردد. روایت‌های افسانه‌ای، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه قوچان(شمال خراسان) همیشه با هم‌نوازی ساز دوتار همراه بوده است.
به کسانی که داستانها و روایت‌های کهن این سرزمین را به همراه تنبور اجرا می‌کنند بخشی می‌گویند، در این منطقه جغرافیایی تعداد بخشی‌های ترک زبان بیشتر بوده که مهمترین دلیل آن گویش ترکی خاص مردمان شمال خراسان است که رواج بیشتری نسبت به گویش‌ها و لهجه‌های دیگر دارد.
دوتار به عنوان مهمترین ساز در فرهنگ موسیقایی شمال خراسان همیشه مورد توجه بوده است، که مهمترین وظیفه آن انتقال روایت و داستان‌های پندآمیز گذشتگان به نسلهای بعدی بوده است، استفاده ساز برای همراهی داستانها انتخاب هوشمندانه‌ای از سوی مردمان این منطقه(قوچان که زمانی با عنوان آرسکای پایتخت اشکانیان بود) به شمار می‌رود چراکه مردمان با حفظ کردن بخش‌هایی از موسیقی، پند داستانها را آسان‌تر متوجه می‌شدند.
از میان این داستانها که به وسلیه دوتار بخشی‌های خراسان شمالی روایت می‌شدند می‌توان به داستان شاه اسماعیل، زهره و طاهر، اصلی و کرم، کور اوغلی، غریب و شاه صنم، لیلی و مجنون، گل افروز و دوست محمد اشاره کرد. این قسمت از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان تا اندازه‌ای تاثیرگذار عمل کرد که به سرزمین‌های مرکزی فلات ایران نیز نفوذ کرد.
قسمت دیگر موسیقی شمال خراسان که توسط دوتار نوازان این منطقه اجرا می‌شود، مقام‌های نواحی این منطقه است که به هفت مقام شهرت دارد. مرحوم حاج قربان سلیمانی ومرحوم حاج محمد حسین یگانه هنرمندان قوچانی هرکدام به شیوه خود این مقام‌ها را ادا می‌کردند، اما نکات مشترک در میان آنها بهره‌گیری از مقام‌های نوایی، تجنیس، شاه ختایی و گرایلی است.
این نغمات و مقام‌ها در خود نیز به دو بخش آوازی و ریتمیک تقسیم می‌شوند، آوازها اغلب داستانها را بیان می‌کنند و نغمات ریتمیک در میان داستانها و برای گذار به روایت بعدی مورد استفاده قرار می‌گیرند، از مهمترین مقامی که با ریتم همراه است می‌توان به مقام حریف‌کش اشاره کرد.
از نظر ساختاری نیز دوتار منطقه قوچان بزرگ(شمال خراسان) باتوجه به گستره جغرافیایی انواع گوناگون دارد، برای مثال دوتار قوچان با دوتار درگز از نظر صدادهی و نوع ادای نغمات تفاوت‌هایی دارند اما همگی این سازها در اصول اولیه ساخت ازجمله کاسه‌ها، اندازه دسته ساز و... با دوتار قوچان شباهت‌های بسیاری دارند.
یکی از جالب‌ترین نکات نوازندگی این ساز که در بیشتر سازهای بومی شرق و شمال شرق فلات ایران مرسوم بوده، کوک‌های متفاوت این ساز براساس سیلقه نوازندگی است برای مثال هر نوازنده این امکان را دارد با بهره‌گیری از کوک دلخواه خود روی ساز نغمه‌هایش را اجرا کند.
دوتار قوچان از لحاظ تکنیک اجرایی شباهت بسیاری به گونه ترکمن این ساز دارد با این تفاوت که نوازنده در هنگام به صدا درآوردن سیم‌ها با دست راست از تکنیک‌های مختص این منطقه بهره می‌برد.
این ساز در طول تاریخ منطقه قوچان بزرگ نقش بسزایی در ادای آداب و رسوم این منطقه داشته است، اهالی روستاها و شهرهای کوچک دور هم جمع می شدند و به صدای ساز و آواز بخشی‌ها گوش فرا می‌دادند.
در چند دهه اخیر نیز دوتار قوچان نقش قابل توجهی را در شناساندن فرهنگ کهن ایرانی به دیگر کشورها داشته است. حاج قربان سلیمانی هنرمند قوچانی در زمان حیات خود با حضور در جشنواره‌های متعدد بین‌المللی این فرهنگ کهن موسیقایی قوچان بزرگ را به دیگر هنردوستان در سراسر جهان شناساند.
امروزه با پیشرفت تکنولوژی و زندگی مدرن مردمان سازهای بومی کمتر در میان اهالی این منطقه مورد توجه قرار می‌گیرند اما در این میان همچنان کسانی هستند که دوتارنوازی را بخشی از فرهنگ اصیل خود می‌دانند و برای حفظ و ماندگاری آن می‌کوشند که از آن جمله می‌توان به گروه‌ها و افراد بسیار زیادی که در قوچان پرورش یافته‌اند؛ اشاره کرد.
ساختار دوتار شمال خراسان
دوتار جزء سازهای اندرونی محسوب می‌شود و در دست بخشی‌ها نواخته می‌شود. و بیشتر حالت انتقال موروثی دارد آنچنانکه اکنون پسران دو هنرمند شهیر قوچانی یگانه و سلیمانی در حال ادامه راه پدران خود هستند.
دوتار در شمال خراسان دارای دو کوک است: یکی با نسبت چهارم و دیگری با نسبت پنجم. کوک چهارم را کوک نوایی و کوک پنجم را کوک ترکی و کردی می‌نامند و آهنگ‌های فارسی شمال خراسان نیز با کوک پنجم اجرا می‌شود.
کوک‌های دوتار، یکی ترکی و دیگری کردی است. با کوک ترکی می‌توان آهنگ‌های گرایلی، تجنیس، شاختایی، نالش، دوست محمد، غریب و... با کوک کردی آهنگ‌های الله مزار، لو، درنا، جعفر قلی و... را اجرا کرد.
معمولا در مجالس شادی، اول شب برای ایجاد هیجان و رقص از سورنا و دهل و قشمه استفاده می‌شود و در پایان شب، بخشی‌ها در اندرون دوتار می‌نواختند. دوتارهای قدیمی در شمال خراسان از سازهای امروزی کوچکتر بوده‌اند.
کاسه و صفحه دوتار از چوب توت و دسته آن معمولا از چوب زردآلو ساخته می‌شود. در قدیم به جای سیم از ابریشم استفاده می‌شده و در قدیم تر از روده گوسفند استفاده می شد.
اندازه‌های دوتار در شمال خراسان دارای استاندارد معینی نیست. دوتارهای فعلی دارای یازده و گاه دوازده پرده است.
پرده‌های آن در فواصل نیم پرده نه چندان دقیق بسته می‌شود و فواصل کوچکتر از نیم پرده در پرده‌بندی آن وجود ندارد.
