مناجات‌خوانی در ایران چه سرگذشتی داشته است؟ / نگاهی به آثار چهار نسل
مناجات‌خوانی را باید یکی از گونه‌های جدی مذهبی‌موسیقایی در ایران دانست. ریشه «مناجات‌خوانی» موسیقی ایرانی و دستگاهی کشورمان است. طی این گزارش به اهمیت و تاریخچه «مناجات‌خوانی» پرداخته می‌شود و آثار چهار نسل از مناجات‌خوان‌های کشور قابل شنیدن است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، کشور ایران با توجه به اسلامی بودنش مناسک و آیین‌های متنوعی دارد که هر کدام از آن‌ها بر اساس فرهنگ و منش و جغرافیای هر منطقه با بقیه دارای تفاوت‌هایی است. آنچه در این میان اهمیت دارد مقوله موسیقی است که به هرحال در تمام آیین‌ها و مناسک ملی و مذهبی جریان دارد. حتی اقامه اذان و تلاوت قرآن نیز بر اساس موسیقی و دستگاه‌های موسیقایی ایرانی است.
در میان این مناسک شاید آیین‌های ماه رمضانی بیش از بقیه قدمت و اهمیت دارند که باید گفت متاسفانه در دنیای امروز اغلب این آیین‌ها منسوخ شده و به فراموشی سپرده شده‌اند.
در میان این آیین‌های متعدد آنچه تا به امروز دوام آورده مناجات‌خوانی است. مناجات‌خوانی گونه‌ای صرفا موسیقایی و آمیخته‌ای از ساز و آواز است. آنچه تا به امروز به مناجات‌خوانی جان داده و ادامه حیات پرقدرت آن را رقم زده، موسیقی است و البته اعتبار مناجات‌خوان‌هایی که در دوره‌های مختلف می‌زیسته‌اند.
مخاطب عام عموما با مناجات‌خوانی آشناست و با شنیدن هرکدام از قطعات و ادعیه‌ها به یاد ماه رمضان می‌افتد. او شاید به طوردقیق درباره این سبک و سیاق چیزی نداند و حتی از عنوان آن مطلع نباشد؛ اما در این صورت نیز آن حال معنوی و خوشایند را با شنیدن آثار هرکدام از مناجات‌خوان‌های ایران تجربه کرده است.
در ادامه شنیدن برخی از مناجات‌ها گواهی بر این ادعا خواهد بود. اما پیش از آن ارائه تاریخچه‌ای از «مناجات‌خوانی» لازم است که در ادامه به این مهم پرداخته می‌شود.
نگاهی ضمنی به تاریخچه مناجات‌خوانی در ایران
با توجه به اسناد و مدارک موجود می‌توان گفت مناجات‌خوانی سابقه دیرینه‌ای در ایران دارد، اما با تاسیس رادیو درسال ۱۳۱۹ بود که مناجات‌ها به شکلی همه گیر به گوش مردم رسیدند. گرامافون نیز نخستین بار در دوره قاجار و عهد ناصری به ایران وارد شد و وجود این پدیده نوین نقش اصلی را در ضبط و ثبت آثار داشته است. در همین راستا نام افرادی در عرصه مناجات‌خوانی به چشم می‌خورد که به جز معاصران، حسن عندلیب، محمد دماوندی، حسینعلی نکیسا، حسین طاهرزاده، ابوالحسن خان اقبال آذر و جواد ذبیحی مطرح‌ترین آن‌ها هستند.
یک مناجات از نکیسا/ لازم به یادآوری است از نکیسا آثاری ضبط شده به یادگار مانده که متاسفانه از کیفیت‌های بسیار پاینی برخوردارند. حسن مشحون که با نکیسا دوست بوده مناجات‌ها و آوازهای او را پرتحریر و متنوع دانسته است. حسینعلی‌خان نکیسا تا آن حد بر موسیقی اشراف داشته که همراه با علی اکبر شهنازی نغمات و آهنگ‌های متعددی را ساخته است.
آیا مناجات مقوله‌ای محدود به عیدهای مذهبی بوده است؟
این سوال همواره مطرح می‌شود که بالاخره مناجات‌خوانی چه گستره‌ای از آیین‌ها را دربرمی‌گیرد؟ باید گفت محدودیتی وجود نداردو حتی اشعار فارسی نیز در مناجات‌ها کاربرد داشته‌اند. برای مثال در این زمینه می‌توان به مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری اشاره کرد. در دنیای امروز مناجات‌های خواجه عبدالله همچنان در قالب کتاب توسط انتشارات‌های مختلف چاپ می‌شود و مخاطبان بسیار دارد. امین فروغی نویسنده و پژوهشگر معاصر نیز در بخش‌هایی از تحقیقاتتش به برخی اشعار عبید زاکانی اشاره کرده است.
او تاکید کرده که این دسته از آثار همواره از پر رونق‌ترین مناجات‌ها در ماه رمضان بوده‌اند. به گفته فروغی مرشدهایی که پیش از افطار در کنار سقاخانه‌ها و زیرگذرها می‌ایستادند، اشعار عبید را با آوازی زیبا می‌خوانده‌اند و رهگذران باشنیدن آن از صفا و معنویت سرشار می‌شده‌اند و باحالی روحانی بر سر سفره‌های افطار می‌نشسته‌اند.
یک مناجات از ذبیحی در مدح مولای متقیان علی (ع)/ آنطور که می‌گویند ذبیحی حین خواندن از ساز استفاده نمی‌کرده و تنها قبل و بعد از خواندن در آثارش صدای ساز شنیده می‌شده/ برخی می‌گویند تفکر مذهبی ذبیحی به او اجازه نمی‌داده موسیقی را با ساز بخواند. او در مقطعی از سوی داود پیرنیا به رادیو دعوت شد و بدون ساز آواز می‌خواند. از آنجایی که ذبیحی سید بود و شال سبز به گردن می‌انداخت، پیرنیا بخشی را به برنامه «گلها» اضافه کرد که «برگ سبز» نام داشت. ذبیحی در انتخاب اشعار نیز ذوق و قریحه‌ای خاص داشته از شیوه آوازی مکتب اصفهان تاثیر بسیار گرفته به نحوه خوانندگی ادیب خوانساری و جلال تاج اصفهانی توجهی ویژه داشته است. تمام مناجات‌های ذبیحی شنیدنی هستند و محمدرضا شجریان دعای «ربنا» را تحت تاثیر او خوانده است.
نگاهی به زندگی و مناجات خوانی چهار نسل از موزیسین‌های ایران
شاید عجیب باشد اما اغلب خوانندگان مطرح و معتبر ایرانی لااقل در مقطعی از فعالیت‌های خود به مناجات‌خوانی پرداخته‌اند. مثلا اینکه کمتر کسی می‌داند که افرادی چون تاج اصفهانی، یا گلپا و خوانندگانی چون شهرام ناظری و محمدرضا شجریان نیز مناجات‌خوان بوده‌اند.
«این دهان بستی...» تنها اثر شجریان در مایه افشاری نیست و او تصنیف «از کفم رها» ساخته عارف قزوینی را نیز در همین آواز خوانده و برخی دیگر از خوانندگان نیز آن را اجرا کرده‌اند. شجریان آلبوم دیگری نیز دارد که با همراهی گروه «آوا» تولید و اجرا شده و همه قطعات آن در مایه افشاری اجرا شده‌اند.
پیشگامان مناجات در ایران چه کسانی هستند؟
اما مناجات‌خوان‌های قدیمی و پیش‌رو را باید چه کسانی دانست؟ در این زمینه باید از محمد دماوندی، حسن عندلیب، حسینعلی نکیسا، جواد ذبیحی، حسین طاهرزاده نام برد. تمام این افراد را باید اولین مناجات‌خوان‌های ایران دانست که پیش از ابداع و ورود گرامافون به ایران به این مهم مشغول بوده‌اند و از برخی از آن‌ها اثری به جا نمانده است. لازم به ذکر است ایلنا طی سال‌های گذشته به جزییات زندگی و آثار این درگذشتگان پرداخته است.
مناجات‌خوان محمدتقی سعیدی؛ در مایه آوازی شور و با اشعاری از خیام و نظامی/ محمدتقی سعیدی‌زاده ۱۳۳۱ است و در محله ولاشان از توابع شهر اصفهان است. او موسیقیدان، خواننده و نوازنده‌ی سنتی ایرانی است و از شاگردان تاج اصفهانی و حسن کسایی است. مخاطبان عام کمتر از این هنرمند را می‌شناسند اما با این حال از چهره‌های شاخص مکتب اصفهان به شمار می‌رود.
مناجات‌خوان سیدحسامالدین سراج با اشعاری از بیدل دهلوی/ در مایه آوازی شوشتری
نسل بعد از شجریان و مناجات‌خوانی
در میان نسل‌های بعد از شجریان باید به حسام‌الدین سراج اشاره کرد که یکی از شاگردان شجریان بوده است. او در کارنامه خود چندین مناجات‌خوانی دارد. سراج در دهه هفتاد به خوانش آلبوم‌هایی پرداخت که ماهیتی مذهبی و معنوی داشتند. محمد معتمدی خواننده‌ای از نسل دیگر را باید در ابتدا مناجات‌خوان دانست چراکه او بعدها در عرصه آواز و موسیقی ایرانی دارای اسم و رسم شد. سالار عقیلی نیز در این دسته از خوانندگان می‌گنجد. مرحوم اسحاق انور که برخی او را نابغه موسیقی ایران می‌دانند در جوانی چهره در نقاب خاک کشید نیز یکی دیگر از هنرمندانی است که مناجات‌خوانی کرده است. از دیگر هنرمندان می‌توان به حسین علیشاپور اشاره کرده؛ خواننده‌ای پای‌بند به موسیقی ایرانی با تحریرهایی حساب شده. بامداد فلاحتی خواننده جوان موسیقی ایرانی جزو هنرمندان نسل‌های جدیدتر است که در کارنامه خود چند مناجات دارد.
مناجات «دعوت» با صدای سالار عقیلی
چرا مناجات‌خوانی در دنیای امروز کمتر شنیده می‌شود؟
سوالی که در ابتدای مبحث مناجات‌خوانی به ذهن مخاطب آگاه متبادر می‌شود این است که چرا با وجود امکانات بسیاری که نسبت به گذشته وجود دارد، مناجات‌های کمی تولید می‌شود؟ باید گفت در واقع اینطور نیست و مناجات‌خوانی همواره مورد توجه هنرمندان و مورد اقبال مخاطبان بوده است. به هر حال لااقل طی یک دهه گذشته به طور میانگین هر سال یک یا چند آلبوم مناجات منتشر شده است.
«آواز مخالف سه‌گاه»یک مناجات از محمد معتمدی/ معتمدی نیز یکی از خوانندگانی است که مناجات‌خوانی را در آلبوم «مناجات» تجربه کرده است.
یکی از دلایل دیده نشدن چنین آثاری تعدد و تنوع رسانه‌ها و منابع شنیداری است. بخش دیگر ماجرا را باید به صدا و سیما و شبکه‌های متعدد تلویزیونی ربط داد. متاسفانه صدا و سیما طی این سال‌ها (بخصوص سال‌های گذشته) هیچ گامی برای معرفی و بسط موسیقی و البته مناجات‌خوانی برنداشته است. این در حالی است که برخی شبکه‌ها به مناسبت ماه رمضان هر سال یا در طول سال برنامه‌هایی را با حضور کارشناسان و مناجات‌خوان‌ها برگزار می‌کردند که جای آن طی چند سال گذشته در رسانه ملی خالی است. از این گذشته شبکه‌های رادیویی نیز به دلیل عدم آگاهی از تولیدات سالانه صرفا به پخش ادعیه و مناجات‌های تکراری می‌پردازند که این موضوع نیز دلیلی بر عدم توجه جدی به مناجات و عدم آگاهی مخاطبان از تولیدات جدید است. از سوی دیگر تولید آلبوم در دنیای امروز کاری بس دشوار است و هزینه‌های بسیار می‌طلبد. این هزینه‌های گزاف بی‌هیچ تبلیغی از سوی تهیه‌کنندگان و موسسات و بدون همیاری رسانه‌های جمعی روانه بازاری می‌شوند که هیچ دستاورد مالی درخوری برای تولید کننده و عوامل آلبوم ندارد.
البته در رابطه با عدم تبلیغات تولیدات جدید موسیقایی‌مذهبی باید نهادهای فرهنگی و شهری چون وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان زیباسازی تهران و دیگر شهرها و شهرداری‌ها را مقصر دانست. به هر روی مقوله مناجات در تداوم مسیر همیشگی خود در حال رشد و بالندگی است و تنها مشکل در توجه به آن‌هاعدم آگاهی‌رسانی و اطلاع‌رسانی به مخاطبان است.
مناجات‌خوان حسین علیشاپور/ با شعری از عطار در مایه آوازی اصفهان/ حسین علیشاپور متولد سال ۱۳۵۳ در شیراز، خواننده و روزنامه نگار موسیقی است. از سال ۱۳۷۱ همزمان با ورود به دانشگاه به محضر «صدیق تعریف» راه یافت و تا سال ۱۳۷۵ از محضر او ردیف موسیقی آوازی را فرا گرفت. او همچنین بین سال‌های ۱۳۷۵ تا ۷۶ به نزد زنده یاد «رضوی سروستانی» راه یافت. نقطه عطف دوران آموزشی علیشاپور، راه یافتن به محضر «منوچهر همایون‌پور» بود که در سال ۱۳۷۹ رخ داد. او با گروه‌موسیقی «نیریز» به سرپرستی وآهنگسازی «ملیحه سعیدی»، «گروه غوغا» به سرپرستی وآهنگسازی «محسن نفر» و «گروه مهربانی» به سرپرستی «سلمان سالک» برنامه‌هایی را در تهران و خارج از ایران اجرا کرد.
مناجات‌خوان بامداد فلاحتی/ شعر از بیدل دهلوی/ مایه آوازی دشتی/ بامداد فلاحتی از نسل جدید آوازخوانان موسیقی ایرانی است. او کارشناس موسیقی و فارغ التحصیل رشته آهنگسازی از دانشگاه هنر جهاد دانشگاهی است و موسیقی را در کودکی نزد پدرش سیدحسین فلاحتی فرا گرفته است. بامداد فلاحتی دوره صداسازی و سلفژ را با پرویز مشکاتیان و دوره مقدماتی را با حمید رضا نوربخش شروع کرد. او ردیف‌های آوازی و دستگاهی را نیز با ( به روایات عبدالله دوامی، محمود کریمی، طاهرزاده) را با احمد ابراهیمی، محسن کرامتی، مهدی فلاح و صدیف و هم چنین آواز مکتب اصفهان را هم به شیوه (تاج اصفهانی و ادیب خوانساری ) در محضر حسین عمومی درک کرده است، در این میان از آشنایی با فریدون شهبازیان ، رهبر سابق ارکستر ملی ایران استفاده کرده و دورهای مقدماتی آهنگسازی ارکسترال را فرا گرفته است.
