تقریظ تکهای از پازل منظومه فکری و فرهنگی مقام معظم رهبری است
در نشست «پیام تقریظ» عنوان شد که مقام معظم رهبری در حوزه ادبیات و به طور خاص ادبیات روایی و مستندنگار تقریظ و تحلیل دارند و تقریظ تکهای از پازل منظومه فکری و فرهنگی حضرت آیت‌الله خامنه ای است.
به گزارش ایلنا، نشست «پیام تقریظ» از سلسله نشست‌های موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران به مناسبت بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، (بیست‌وپنجم آبان ماه) با حضور ایوب دهقانکار، رحیم مخدومی، احمد شاکری و مریم فردوسی برگزار شد.
استفاده از تقریظ، از ابتکارات ادبی رهبر معظم انقلاب
رحیم مخدومی در ابتدای نشست با اشاره به این که یکی از جریان‌ساز‌ترین موضوعات در عرصه ادبیات مبحث تقریظ است، گفت: از این رو نباید به سادگی از آن عبور کنیم بلکه باید مورد بررسی و تحلیل قرار بگیرد تا بتوانیم استفاده بهینه تری از موضوع تقریظ داشته باشیم. مشخصا منظور ما از تقریظ، تقریظ های مقام معظم رهبری است؛ اگرچه عنوان تقریظ کلی است و پیش از این که آقا به طور جدی به موضوع تقریظ بپردازند یا منتشر شود و در منظر فضای ادبیات قرار بگیرد تقریظ بوده اما بسیار خاموش.
وی افزود: تاریخچه تقریظ را قدیمی و حدود ۲۰۰۰ سال قلمداد می‌کنند و تعریفی که برای آن ذکر شده به معنای ستودن مکتوب مطلبی که مورد تمجید قرار می‌گیرد و در قالب نوشته‌‌ای مختصر، جالب، تعجب‌آور یا آمیخته به طنز با استفاده از کلمات قصار و امثال و حکم است.
او با اشاره به این که تا دهه هفتاد تقریظ چندان رایج نبود و برای بسیاری از افراد حوزه ادبیات تازگی داشت، اظهار کرد: ما می‌توانیم بگوییم ترویج این عبارت توسط مقام معظم رهبری اتفاق افتاد و از ابتکارات ادبی حضرت در سال هفتاد بود و شاید اگر از این واژه استفاده نمی‌کردند ما امروز هم آن را بکار نمی‌بردیم و اکنون دورهم جمع نمی‌شدیم.
مخدومی ضمن بیان این که جریان ادبی به نام تقریظ شکل گرفته و اتفاقی در دنیای ادبیات است که به صورت جدی اثرگذار بوده و فضای ادبیات را تکان مثبتی داده است، تصریح کرد: هم در ناشر، هم در نویسنده و هم در مخاطب اصلی این آثار که عامه مردم باشند جلب توجهی ایجاد کرده و تاثیری در نگاه آن‌ها به موضوع ادبیات داشته است؛ به همین دلیل نمی‌توان از این موضوعی که تا این اندازه در عرصه ادبیات موثر بود به سادگی گذشت و حتما باید مورد توجه جدی قرار بگیرد.
تقریظ رهبری عاملی بر پرفروش شدن کتاب
در ادامه برنامه مریم فردوسی نویسنده حوزه دفاع مقدس بیان کرد: یادداشتی که رهبری برای کتاب‌ها می‌نویسد آثار و تبعاتی بر کتاب، آینده کاری نویسنده، آینده و فعالیت حرفه‌ای ناشر و جامعه مخاطبین دارد. اگر بخواهیم به یادداشت‌های حضرت برکتاب‌ها با عنوان تقریظ نگاه کنیم لزوما باید ستودنی و با استفاده از کلمات قصار باشد درصورتی که در تقریظ هایی که رهبری نوشته‌اند به نقاط ضعف کتاب نیز اشاره شده است. از این جهت می‌توان چنین برداشت کرد که ایشان نظرات خود را درباره برخی آثار بیان می‌کنند.
وی افزود: تقریظ رهبری بر کتاب صرف نظر از این که فرم و محتوای کتاب چه مقدار پیشتازتر و نوآورانه تر از آثار هم موضوع و هم نگاه خود است سبب پرفروش شدن آن می‌شود؛ گاهی شاهد بودیم نمونه های بهتری از آثاری که آقا بر آن‌ها یادداشت نوشته و پرفروش شده وجود داشت ولی دیده نشدند.
این نویسنده با اشاره به این که تایید و تقریظ رهبر برای نویسنده هم تایید مسیر کاری اوست و هم تایید آنچیزی که نوشته و سبب دیده شدن و سفارش گرفتن بیشتر او می‌شود، گفت: چون کتاب پرفروش می‌شود ممکن است ناشر را در همان حوزه موضوعی که علاقه‌مندی رهبری است نگه دارد و سال ها در همان حیطه کار کند و آثاری را در همان شکل اولیه که تقریظ دریافت کرده است منتشر کند.
فردوسی همچنین بیان کرد: مخاطبینی داریم که کتابخوان نیستند و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را به عنوان رهبر مرجع تقلید و مراد خود قبول دارند و از ایشان پیروی کرده و با کتابی که ایشان معرفی می‌کند به عنوان یک تکلیف شرعی مواجه می‌شوند؛ اثر را می‌خوانند و همان لذتی‌هایی که رهبر از آن حرف زده در خود می‌یابند.
تکیه بر تقریظ در بیانات مقام معظم رهبری ما را به نتیجه نمی‌رساند
شاکری از دیگر میهمانان نشست «پیام تقریظ» با اشاره به این که هفته کتاب یک رخداد بی‌نظیر بوده و امیدواریم اختصاص هفته ای به کتاب کمک کند تا وضعیت کتاب و کتابخوانی در کشور رونق بگیرد و بهانه ای باشد تا بیشتر از قبل به مقوله کتاب توجه شود، گفت: آثار تقریظ های رهبری بر حوزه کتاب مشهود و غیرقابل انکار است ولی با توجه به این امر کمتر درباره این مقوله بحث و گفت‌گو شده است. به طور کلی می‌توان در سه موضع پیشا تقریظ، تقریظ و پسا تقریظ به این مفهوم نگاه کرد.
این نویسنده با اشاره به این که تقریظ در خلا شکل نمی‌گیرد و بنابر علل و ضرورت‌هایی، ضرورت پیدا کرده و محقق می‌شود، اظهار کرد: تقریظ و تحلیل را نباید به تنهایی لحاظ کنیم، مقام معظم رهبری در حوزه ادبیات و به طور خاص ادبیات روایی و مستندنگار تقریظ و تحلیل دارند. تقریظ تکه ای از پازل منظومه فکری و فرهنگی مقام معظم رهبری است و به تعبیری باید دریافت دلالت‌گری تقریظ بر محتوا خود چقدر است و چه مقدار تفسیر، تحلیل و اجمال دارد.
وی افزود: تکیه بر تقریظ و واگذاری دیگر بروز و ظهورها و نمودها در بیانات و فرمایشات مقام معظم رهبری ما را به نتیجه نمی‌رساند؛ در منظومه فکری و فرهنگی رهبر مراتب طولی و از بالا به پایینی در حوزه‌های مختلف به عنوان یک فقیه، مجتهد، سیاست‌گذار و کسی که از ادبیات مطلع است وجود دارد، این امر ریزش پیدا می‌کند و در مراحل دیگر به ساحت فرهنگ، هنر، ادبیات، مستند نگاری، خاطره‌نگاری و در نهایت تقریظ می‌رسد.
او اظهار کرد: در یافتن پیام تقریظ باید به هدف، ماهیت، تفاوت آن با نقد و یادداشت، انواع متعلق‌های آن، تحلیل و نقد آن، کارکرد و کاربرد آن، نویسنده آن، نسبت آن با ارکان هندسه معرفتی، مخاطب تقریظ، مفاد آن، انتشار، نحوه انتشار و مدیریت انتشار تقریظ پرداخت.
تقریظ باید به عنوان یک الگو دیده شود
در ادامه این نشست مخدومی با اشاره به این که تقریظ سه وجه دارد و در واقع صدور تقریظ ها از سوی مقام معظم رهبری اتفاق می‌افتد، تصریح کرد: به عنوان یک سنت حسنه محسوب می‌شود و چه بسا انتظار می‌رود که به عنوان یک الگو دیده شود. هر کس در جایگاه خود در این جامعه باید از این سنت حسنه پیروی کند و می‌تواند درباره کتاب نظر دهد که قطعا در ترویج کتاب اثرگذار خواهد بود. کتابخوانی نیاز آحاد بشر است.
وی افزود: به نظر من یکی از موارد آسیب‌شناسی این است که مربیان جامعه به موضوع تقریظ انحصاری نگاه می‌کنند و گمان می‌کنند این سنت حسنه تنها باید از سوی رهبر اتفاق بیافتد، به آن به عنوان الگو و رهنمود نگاه نمی‌کنند و در واقع تقریظ را مقصد می‌بینند نه راه.
او ضمن بیان این که تقریظ یک مخاطب اصلی دارد که همان پدید آورنده اثر است، گفت: در تقریظ یک اثر از آن تحسین و تمجید می‌شود یا نکاتی به پدیدآورنده آن گوشزد می‌شود. از سوی دیگر چون قابلیت نشر دارد و از طرف کسی صورت می‌گیرد که صرفا مخاطب خود را یک شخص خاص نمی‌بیند و به عنوان رهبر جامعه رهنمود می‌دهد شاید بتوان گفت اصلی‌ترین مخاطب تقریظ عامه مردم هستند.
رهبری در تفریظ تبلیغ کتاب را مدنظر دارند
مریم فردوسی با اشاره به این که به نظر می‌رسد رهبری در رویه که پیش گرفتند یک جور تبلیغ کتاب و گفتمان خاص از یک دوره خاص تاریخی را مدنظر دارند و بیاناتی درباره کتاب به صورت عام دارند، اظهار کرد: در تقریظ هایی که مقام معظم رهبری نوشته اند می‌توان وظایفی را برای نویسنده، سیاست‌گذاران و مدیران مجموعه های فرهنگی و جریان فکری انقلاب اسلامی مشاهده کرد. به نظرم اگر این امر دیده شده و به این نکات توجه می شد ما در تولید کتاب ها مخصوصا مستندنگاری پیش تر از جایی بودیم که در حال حاضر هستیم.
نیازمند تحقیق و تحلیل تقریظ‌های منتشر شده هستیم
احمد شاکری با اشاره به این که ما زمانی می‌توانیم به آورده ها و راهکارهایی که در تقریظ معرفی شده، فواید و آثار آن اشاره کنیم که به صورت دقیق آن را بررسی و تحلیل کنیم، گفت: ورود ما به مقوله تقریظ دقیق و پژوهشگرانه نیست از این رو که چنین ورودی نیاز به مبانی دارد، همچنین نیازمند تحقیق و تحلیل دقیق در تقریظ های منتشر شده هستیم.
وی افزود: یکی دیگر از نکاتی که ورود پژوهشی ما را به تقریظ دشوار می‌کند این است که در برخی موارد اصلا تقریظ نبوده و رهبری در جمع نویسندگان تنها به توصیف اثر پرداخته است، همچنین تقریظ نحوه مشخصی از واکنش مقام معظم رهبری بر بخش معینی از آثار داستانی است که ایشان مطالعه کرده و نوشته‌اند. باید مجموعه بیانات و نوشته‌های ایشان دیده شود، درواقع تا منظومه فکری مقام معظم رهبری استخراج نشود تقریظ معنی نمی‌شود.
او با اشاره به این که برای مخاطب تقریظ مراتبی و برای هر مرتبه وظایفی وجود دارد، اظهار کرد: یکی از مخاطبان تقریظ مخاطب عام است که حالتی انگیزشی در او ایجاد می‌شود تا اثر خاصی را بخواند. ولی یکی از ظلم هایی که به تقریظ شده است همین امر است که گمان می رود مخاطب عام تنها مخاطب تقریظ است. تقریظ برای مخاطب عام به معنای اشاره به یک اثر خاص است ولی برای اهل فن به معنای یاد دادن ماهی گیری است.
این پژوهشگر در ادامه عنوان کرد: تقریظ پیشنهاد دهنده است و به مخاطب پیشنهاد مطالعه اثری را می‌دهد. ما نباید ادبیات را معلق به یک مولفه تقریظ کنیم و این امر اشتباه است. از دیگر مخاطبان تقریظ می‌توان به دانشجویان و تئوری پردازان اشاره کرد. کار آن‌ها ازدیاد معیار، تعریف ساختار و در نهایت ایجاد جریان نقد است. وقتی در کشور جریان نقد ادبی متعهدِ منسجمِ فعال داشته باشید تقریظ پازلی در میان آن می‌شود.
در برخی موارد تفریظ من وجه است
مریم فردوسی در ادامه نشست «پیام تقریظ» اظهار کرد: تقریظ های مقام معظم رهبری در برخی موارد من وجه است اما برخی آن را کلی، عمومی و تایید کل درنظر می‌گیرند و مخاطب هنگام مواجهه با اثر در می یابد که از لحاظ ادبی ضعف دارد. مخاطبی که رهبر را به عنوان فردی اهل مطالعه و صاحب نظر در حوزه کتاب و داستان می شناسد دچار نوعی تردید می‌شود و در گاهی موارد نیز مخاطب دچار سردرگمی شده و معیارهایش را در شناخت اثر خوب از دست می‌دهد.
وی افزود: به محض این که کتاب صاحب تقریظ می‌شود گویی سپر ایمنی دور آن قرار می‌گیرد که گویی از هرگونه نقد در امان است.
اولویت رهبری در نوشتن تقریظ مخاطب عام است
شاکری ضمن با اشاره به این که ستایش آمیز بودن و کوتاه بودن تقریظ اقتضا می‌کند که جامع نبوده و بنا بر نقد نباشد، گفت: چرا که اگر بنا بر نقد باشد فهرستی از ضعف‌ها بیان می‌شود و شاید اگر تقریظ به نقد تبدیل شود اثر خود را از دست دهد. اولویت رهبری در نوشتن تقریظ مخاطب عام است به همین دلیل وارد حوزه فرم نمی‌شوند.
او در ادامه بیان کرد: اگر مدیریت فرهنگی در کار بر تقریظ ها به سمت تبلیغ و استخراج نرود مسابقه در مصداق شکل می‌گیرد؛ مسابقه در این که تقریظ بگیریم که اکنون نیز بسیار دیده می‌شود. مراد تقریظ کننده تایید مطلق نیست و ما باید به ملاک رجوع دهیم نه به مصداق و ملاک‌ها را از مجموعه بیانات ایشان استخراج کنیم.
در تقریظ پیشنهاد وجود دارد
ایوب دهقانکار مدیرعامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران با اشاره به این که از باب تمثیل تقریظ را می‌توان به واژه «إن» در زبان عربی و نقش دستوری که در مقابل «إنما» دارد تشبیه کرد، عنوان کرد: إن تاکید، تحکیم و توصیه بوده و به معنای همانا است؛ اما إنما محصوری است و مترجمان در زبان فارسی این واژه را «این است و جز این نیست» ترجمه می‌کنند؛ باتوجه به فرمایشات دوستان و طبق این مثال تقریظ بیشتر به إن نزدیک است.
وی افزود: وقتی تقریظی صورت می‌گیرد قطعا در آن پیشنهاد وجود دارد و حتی ممکن است درآن تاکید نیز باشد اما نه تاکید توام با انحصار. تقریظ را می‌توان یک نماد و سمبل در نظر گرفت. ما یک روز و یک هفته را به کتاب اختصاص دادیم، این امر به این معنی نیست که تنها در این هفته کتاب بخوانیم بلکه روز کتاب تنها نماد است و نوعی تلنگر تا در طول سال به مطالعه کتاب بپردازیم. به نظر من یکی از نقش های تقریظ نشان دهنده راه است و پیمودن مسیر با مخاطب است و هموار کردن آن با مدیریت فرهنگی کشور است.
دبیر بیست و هشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران همچنین بیان کرد: واژه تقریظ در باب تفعیل است و به معنی ستودن و مدح کردن بوده اما چون عرب‌ها در کلمات خود به موارد مختلف واژگان متفاوت را نسبت می‌دهند کلمه تقریظ را در مدح زندگان به کار می‌برند. از این رو می‌توان چنین برداشت کرد وقتی اثری تقریظ دریافت می‌کند انتظار می‌رود احیا شده و پویایی در آن بوجود بیاید نه این که تقریض شد و تمام. تقریظ ابتدای راه است نه هدف و غایت نویسنده و ناشر.
ایوب دهقانکار در پایان گفت: به نظرم برای هر آفرینش ادبی سه ساحت کاشت و داشت و برداشت می‌توان قائل شد. کاشت مرحله ای است که اثر در ذهن نگارنده است و زمانی که اثر را به رشته تحریر در‌می آورد اثر خلق شده؛ مرحله دوم داشت است که از نشر اثر آغاز می‌شود و کلیه مراحل پرداخت را در برمی‌گیرد. برداشت نیز زمانی صورت می گیرد که اثر فاخر ادبی خلق می‌شود، که کار آمدی و اثرگذاری آن است. به نظر بنده تقریظ ناظر بر مرحله دوم یا همان پردازش اثر است.
نشست «پیام تقریض» همزمان با دومین روز از هفته کتاب از سوی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران با همکاری مجمع ناشران دفاع مقدس برگزار و به صورت زنده از طریق اینستاگرام موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران پخش شد.
بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «دانایی؛ مانایی» از ۲۴ آبان آغاز و تا ۳۰ آبان ماه ۱۳۹۹ ادامه دارد.
