در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد:
مصایبِ قنات‌هایی که ثبت جهانی شده‌اند/ حتی مدیران میراث و گردشگری با قنات‌ها آشنا نیستند/ طرح جامع گردشگری قنات سال آینده آماده می‌شود
مدیر پایگاه جهانی قنات‌های ایران با اشاره به پرچالش‌ترین قنات‌های ثبت جهانی شده ایران گفت: برای مدیریت این قنات‌ها با کمبود نیروی متخصص در استان‌ها روبه رو هستیم. ضمن آنکه هنوز مدیران ما شناخت کافی درخصوص قنات ندارند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، قنات ایرانی عبارتست از مجموعه قنات‌های کشور ایران که در فهرست میراث جهانی یونسکو در نشست استانبول در تاریخ ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ میلادی به ثبت جهانی یونسکو رسیده‌اند. این مجموعه جهانی به عنوان بیستمین اثر جهانی کشور ایران شناخته می‌شود. طبق آمار، تعداد قنات‌های فعال ۳۶ هزار و ۳۰۰ رشته بوده و مجموع طول کوره‌های قنات ۲۱ هزار و ۷۸۰۰ کیلومتر و مجموع طول میله‌های قنات ۱۵۸ هزار و ۲۶۸ کیلومتر تخمین زده شده است. قنات زارچ با قدمت بین ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ سال و با ۷۱ کیلومتر طول به عنوان یکی از بلندترین قنات‌های ایران شناخته می‌شود. عمیق‌ترین مادر چاه نیز در شهرستان گناباد با نام قنات قصبه قرار دارد که تاریخ حفر آن به دوره هخامنشی می‌رسد.
حسین راعی (مدیر پایگاه جهانی قنات‌های ایران) با اشاره به آن که دفتر پایگاه میراث جهانی قنات‌های ایران در کاخ گلستان مستقر است، گفت: در حال حاضر ۱۱ قنات در ۶ استان زیرمجموعه پایگاه میراث جهانی قنات‌های ایران هستند. وظیفه پایگاه ستادی که در تهران مستقر است، پایش و حفاظت از این قنات‌ها است. بیشتر فعالیت‌های ما نیز معطوف به حفاظت فیزیکی و کالبدی از قنات‌ها و ایجاد خدمات و امکانات گردشگری در سایت‌های مرتبط با قنات می‌شود. هر قنات دارای عرصه و حریم مصوب ملی و مصوب جهانی جهانی است که بر اساس ضوابط و مقرراتی که در نقشه عرصه و حریم مشخص و تعیین شده در استان‌ها مورد حفاظت قرار می‌گیرند.
او ادامه داد: پایگاه میراث جهانی قنات‌های ایران دارای هیئت راهبردی است که متشکل از اساتید این حوزه در رشته‌های مختلف از جمله معماری و شهرسازی، قنات و آب؛ حفاظت و مرمت می‌شود. این هیئت تمام موضوعات فنی که باید در خصوص آن‌ها مشورت و تصمیم گیری شود را مورد بررسی قرار می‌دهد. در عین حال هر قنات در استان‌های مختلف دارای یک مدیر محلی است.
راعی با اشاره به ساختار قنات تصریح کرد: قنات دارای ساختار طبیعی، ساختار هیدرولیک و ساختار تاریخی و فرهنگی است. به این معنا که از یکسو به لحاظ سیستم مدیریت با ارگان‌ها و سازمان‌ها یا وزارتخانه‌هایی مانند وزارت نیرو و آب منطقه طرف هستیم که مستندسازی و نقشه برداری و حفاظت از حوزه آب در قنات را برعهده دارند و از دیگر سو با جهاد کشاورزی رو به رو هستیم که حفاظت و مرمت کالبد قنات‌ها برعهده این مجموعه است. همچنین از آنجا که برخی از این قنات‌ها وقفی هستند با اوقاف نیز تعامل داریم.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: قبل از آنکه این قنات‌ها به ثبت جهانی برسند، وزارت میراث و گردشگری تفاهم نامه‌ای با هر یک از ارگان‌های مرتبط تنظیم کرد که در آن وظیفه هر یک مشخص شده بود. وظیفه وزارت میراث و گردشگری به عنوان ناظر عالی حفاظت از قنات، این است که شاکله قنات و هر موضوعی که با میراث فرهنگی، رویدادهای فرهنگی، آداب و رسوم، آیین‌ها و سنت‌های مرتبط با قنات، گردشگری و… ارتباط پیدا کند را مورد حفاظت قرار دهد. وزارت میراث فرهنگی سالانه اعتباری را به پایگاه میراث جهانی قنات‌های ایرانی اختصاص می‌دهد که با توجه به گستردگی و فراوانی موضوع قنات بسیار اندک است. هرچند هر یک از نهادها و ارگان‌ها سعی دارند تا وظایف خود را انجام دهند، اما واقعیت آن است که توان همه نسبت به گستردگی قنات‌ها کم است.
او در ادامه در خصوص اقداماتی که تاکنون بر اساس خواسته‌های میراث جهانی در حوزه قنات‌های ایران انجام شده است، گفت: ایجاد دفاتر پایشی در محل سایت‌ها یکی از فعالیت‌های این پایگاه است. می‌توان گفت تاکنون موفق شدیم این دفاتر پایشی را در تمام استان‌های دارای قنات ثبت جهانی ایجاد کنیم. از طریق تجهیزات و امکاناتی که در این مراکز وجود دارد می‌توانیم وضعیت قنات‌ها را پایش و مستندنگاری کنیم. همچنین وب‌سایتی را طراحی کردیم که اطلاعات ۱۱ قنات ثبت جهانی شده ایران در این وبسایت در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد. البته هنوز امکان بازدید مجازی در این وبسایت مهیا نیست و تعداد کمی از قنات‌ها مانند قنات قصبه امکان بازدید مجازی برایش فراهم است.
مدیر پایگاه میراث جهانی قنات‌های ایران معتقد است: قنات دارای موضوعات پیچیده‌ای در حوزه گردشگری است؛ چرا که مردم هنوز با این موضوع آشنا نیستند و برایشان سوال است که چگونه می‌توانند از قنات دیدن کنند. سعی ما بر آن است تا دالان‌های ورودی قنات‌ها را برای حضور گردشگران و بازدید آن‌ها آماده کنیم تا بتوانند در حین دیدن دیوارهای قنات، آبی که زیر آن در حرکت است را ببینند. یک راهنما نیز در این بخش حضور دارد و تمام آنچه که در قنات می‌توان مورد بازدید قرار داد را برای گردشگران توضیح می‌دهد. چنین امکاناتی در قنات قصبه، وزوان، قنات‌های دوقلوی اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات مهیا است حتی در قنات زارچ و حسن آباد نیز با تعداد زیادی پایاب روبرو هستیم که گردشگران می‌توانند از این بخش‌های قنات دیدن کنند. توسعه گردشگری در قنات‌ها و معرفی هرچه بیشتر آن‌ها به بازدیدکنندگان نیازمند اعتبارات ویژه است که قطعاً با یک میلیارد تومان اعتباری که در سال برای ۱۱ قنات اختصاص یافته و تقریبا می‌توان گفت به هر کدام ۱۰۰ میلیون تومان می‌رسد، کافی نخواهد بود. می‌توان گفت ۱۰۰ میلیون تومان صرف حقوق کارکنان می‌شود.
این عضو هیئت علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت با تاکید براینکه نیاز است تا به موضوع قنات توجه بیشتر شود، اذعان داشت: معتقد هستم اطلاعات ما چه در بخش مدیریتی چه در بخش عمومی جامعه در خصوص قنات، بسیار اندک است. این در حالی است که قنات یکی از میراث‌های مدیریت آب ایرانی‌های باستان به حساب می‌آید و همچنان در بسیاری از مناطق کشور در حوزه کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. جهاد کشاورزی نیز درصدد احیای قنوات است.
او یادآور شد: سعی ما بر آن است تا در مرحله‌های اولیه مدیران وزارتخانه را با موضوع قنات و اهمیت آن آشنا کنیم. چراکه به آن اندازه که به تخت جمشید و پاسارگاد یا گنبد سلطانیه اهمیت داده می‌شود، قنات‌ها مورد توجه نیستند. مدیران حتی در سطح وزارتخانه میراث و گردشگری نیز با قنات‌ها آشنایی ندارند. قنات یک موضوع علمی است که بیشتر می‌توان سراغ آن را در کتابها و مقالات گرفت و یک موضوع عمومی نیست که مردم و عموم جامعه درباره آن صحبت کنند. سعی ما بر آن است تا با معرفی هرچه بیشتر قنات به عموم جامعه به اهمیت آن بپردازیم بتوانیم حمایت‌های مالی را برای حفظ این میراث کهن جذب کنیم.
راعی در خصوص چالش‌هایی که در پایگاه میراث جهانی قنات‌های ایران با آن روبرو هستند نیز گفت: در استان‌ها همکاری لازم وجود دارد، اما بیشترین چالشی که در استان‌ها با آن روبرو هستیم منابع انسانی است. در واقع می‌توان گفت نیروی متخصص در استان‌ها کم داریم و اگر بخواهیم مدیری را جابجا کنیم با کمبود نیروی انسانی متخصص در وزارتخانه میراث و گردشگری روبه‌رو هستیم. دعوت از نیروی متخصص خارج از وزارتخانه نیز ملزم به تامین منابع مالی است که وجود ندارد. در عین حال در قنات مون و وزوان با چالش‌های متعددی روبرو هستیم. این دو قنات در فاصله بسیار نزدیکی با یکدیگر و در دو شهر چسبیده به هم قرار دارند که با موضوعات اجتماعی در خصوص مالکیت و تملک این قنات‌ها روبرو هستیم. مسئولین شهری و جوامع محلی که در کنار این قنوات زندگی می‌کنند با یکدیگر مشکلات حقوقی و مالکیتی دارند. تمام این مشکلات مدیر میراث فرهنگی را درگیر می‌کند در حالیکه تمام این چالش‌ها پیش روی او است.
او در خصوص تاثیر ثبت قنات‌های ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو و معرفی آن به گردشگران عرصه بین‌الملل گفت: هنوز قنات‌های‌مان بلیت‌فروشی ندارند. این در حالی است که باید آمار رسمی بازدیدها از بلیت فروشی اخذ شود. شرایط بلیت‌فروشی نیز باید توسط استان‌ها مهیا شود. بیشترین اعتبارات را لازم داریم تا این مهم محقق شود چراکه بتوانیم در کنار قنات سالنی برای معرفی داشته باشیم و بلیت فروشی الکترونیکی انجام دهیم تا بتوانیم آمار دقیقی از بازدیدکنندگان ارائه دهیم. در حال حاضر چنین آمارهایی وجود ندارد. اما می‌دانیم که از برخی از این قنات‌ها مانند زارچ در یزد بازدیدهای متعددی صورت می‌گیرد و حتی مقالاتی نیز در مجلات خارجی در این خصوص منتشر می‌شود. حتی برخی از این گردشگران به ایران سفر می‌کنند تا قنات را از نزدیک ببینند. این امر در قنات قصبه نیز مشهود است. به صورت غیر رسمی می‌دانیم که این بازدیدها انجام می‌شود و در شهرهای گردشگرپذیر مانند یزد بیشتر است.
مدیر پایگاه میراث جهانی قنات‌های ایران در پاسخ به این سوال که آیا برنامه‌ای برای تعریف بسته سفر مخصوص بازدید از قنات‌های ایران در نظر دارند، گفت: امسال اعتباری هر چند اندک به تمام قنات‌ها اختصاص دادیم تا طرح جامع گردشگری را تهیه کنند. در حال حاضر طرح جامع گردشگری قنات وزوان و میمه تهیه شده و نیاز است تا جلسه هیئت راهبردی آن برگزار شود. این کار در قصبه انجام شده و در ابراهیم آباد اراک و یزد نیز در حال انجام است. توصیه میراث جهانی نیز به ما آن بود که بعد از ایجاد دفاتر پایشی هر یک از این دفاتر دارای طرح ساماندهی باشد و طرح جامع گردشگری نیز لازم الاجرا خواهد بود. امیدوار هستم تا سال آینده بیشتر قنات‌هایی میراث جهانی ایران دارای طرح جامع گردشگری شده باشد.
راعی تصریح کرد: عموماً گردشگران خارجی کتابچه میراث جهانی را با خود به همراه دارند و با توجه به آن که قنات‌های ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند نام و محل آن‌ها در این کتاب جانمایی شده است. بیشترین گردشگران به ایران سفر می‌کنند تا آثار میراث جهانی را ببینند. البته ممکن است برخی از قنات‌ها مانند ابراهیم آباد اراک از منظر گردشگران خارجی خیلی دیده نشود اما سایر آثار در مکان‌های قرار دارند که علاوه بر شهرت جهانی در استان‌های گردشگرپذیر قرار دارند.
او در خصوص انجام کاوش و خواناسازی در قنات‌های میراث جهانی ایران نیز گفت: بر اساس اولویت‌هایی که معرفی کرده‌ایم و مرکز میراث جهانی نیز از ما می‌خواهد، کاوش در اولویت قرار ندارد. تا زمانی که اولویت‌های نخست را انجام ندهیم لایه‌های باستان‌شناسی را باز نخواهیم کرد. نباید فراموش کرد که قنات‌ها ظرفیت‌های بسیاری برای فعالیت‌های باستان‌شناسی دارند و تاکنون در حوزه باستان‌شناسی قنات فعالیت‌های بسیار اندکی در کشور انجام شده است. با این وجود نیاز است تا در مرحله نخست اطلاعات موجود را ساماندهی و دسته‌بندی و جمع‌بندی کنیم سپس به سایر فعالیت‌ها بپردازیم.
برخی قنات‌ها در مناطق خراسان، یزد، کرمان، اصفهان و استان مرکزی در فهرست آثار جهانی ثبت شده‌اند. قنات قصبه گناباد عمیق‌ترین قنات ایران است که مادر چاه آن ۳۵۰ متر عمق دارد و حتی زلزله‌های بزرگ نیز تاکنون به آن آسیبی نرسانده است.
قنات بلده فردوس در خراسان جنوبی از آثار دوره ساسانی است که بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند. این قنات دربرگیرنده ۱۶ قنات، ۲ چشمه و مقداری آب‌های سرگردان است. قنات زارچ یزد طولانی‌ترین قنات ایران با طول ۱۰۰ کیلومتر و ۲۱۱۵ حلقه چاه است. قدمت قنات زارچ را مربوط به ۲ تا ۳ هزار سال پیش و دوران پیش از اسلام و دوره ساسانی می‌دانند.
قنات مون در اردستان تنها قنات دو طبقه جهان است که حدود ۸۰۰ سال پیش احداث شده است. این قنات چاه‌های مشترک ولی مادر چاه‌ها و مظهر متفاوت دارد. در هر طبقه این قنات آبی مستقل جریان دارد به گونه‌ای که آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند.
قنات حسن‌آباد مهریز در مهریز استان یزد با قدمت هفتصدساله به دوره میانی اسلامی یعنی قرن هشتم برمی‌گردد و در فهرست آثار ملی کشور نیز ثبت شده است.
قنات وزوان در شهر وزوان و قنات مزدآباد در شهر میمه به دلیل دارا بودن سدهای زیرزمینی به فهرست یونسکو راه پیدا کردند.
قنات جوپار کرمان قنات گوهر ریز جوپار قدمتی ۷۵۰ساله از دوران صفویه دارد و درمجموع با ۳ هزار و ۵۵۶ متر طول با ۱۲۹ حلقه چاه و در ۶ رشته با دبی آب ۶۰ لیتر در ثانیه حدود ۳۳۰ هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری می‌کند.
قنات ابراهیم‌آباد اراک جزء قدیمی‌ترین قنات‌های کشور است که تاریخچه آن به قرون اولیه اسلامی برمی‌گردد و تفاوت آن از سایر قنات‌ها پیشینه و قدمت تاریخی بالای آن است. قنات‌های قاسم‌آباد و اکبرآباد شهرستان بم نیز به دلیل دوقلو بودن در فهرست یونسکو ثبت شدند.
