یادداشتی از علی‌اصغر سعیدی؛
سامانه حافظه ملی ایرانیان باعث گردش آزاد اطلاعات می‌شود
علی‌اصغر سعیدی (جامعه شناس اقتصادی و مدیر گروه برنامه‌ریزی و رفاه اجتماعی دانشگاه تهران) در یادداشت پیش‌رو بر گردش آزادانه اطلاعات در عصر جدید تاکید و آن را یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش نابرابری در کنار نابرابری در ثروت و قدرت می‌داند.
راه‌اندازی سامانه حافظه ملی ایرانیان توسط کتابخانه ملی به نظرم قابل ستایش است، چراکه در دسترس قرار دادن اطلاعات از راه فضای مجازی با توجه به گرفتاری‌هایی که در این روزها تمام دنیا به‌ویژه ایران بعد از همه‌گیری بیماری کووید19 گرفتار آن شده‌است، می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات باشد. بنابراین در دیجیتال کردن اطلاعات باید تمرکز بیشتری وجود داشته‌باشد. حافظه ملی با هویت ملی همراه است و با آن تداوم پیدا می‌کند. یکی دیگر از ویژگی‌هایی که این اقدام همراه خود می‌آورد، استفاده از تاریخ و به‌ویژه اطلاعات است که از راه فضای مجازی در اختیار افراد قرار می‌گیرد.
با استفاده از این سامانه، اشتباه‌های گذشته کمتر تکرار می‌شود، چراکه تمام سیاست‌ها و مشکلات این روزها، در گذشته کم و بیش وجود داشته‌است. برای مثال در بررسی مساله پاندمی بیماری کرونا، شاید در حافظه ملی، مبارزه با بیماری‌های همه‌گیر جایی نداشته‌باشد و این اطلاعات برای دو قرن گذشته‌باشد. اگر این اطلاعات تنظیم می‌شد با در اختیار گذاشتن اسناد، پژوهشگران می‌توانستند گزارش‌ها را بخوانند و مقاله بنویسند. از طرفی تجربیات گذشته بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و از حافظه کوتاه مدتی که یکی از ویژگی ایرانیان است، فاصله گرفته‌می‌شود.
با حافظه ملی ایرانیان، تاریخ مردمی می‌شود
یکی دیگر از این ویژگی‌های دسترس‌پذیری حافظه ملی ایرانیان، این است که تاریخ مردمی می‌شود. منظورم از مردمی شدن تاریخ این است که همه اقشار جامعه می‌توانند از آن تاریخ و اطلاعات استفاده کنند. از این پس، اطلاعات تاریخی تنها مختص نخبگان نیست. براساس نظر هالبواکس، جامعه‌شناس فرانسوی، بیشتر قشر توانگر جامعه، حافظه جمعی یا حافظه ملی را می‌ساختند، اما با این شیوه تنها روشنگران و توانگران نیستند که حافظه جمعی را می‌سازند، بلکه همه مردم در ساخت آن شریک خواهند بود. به‌ویژه اگر بخش تاریخ شفاهی هم به تدریج در این سامانه قرار گیرد، گروه‌های مختلف به ثبت روایت‌های خود تشویق می‌شوند، این روند تاریخ اجتماعی ایران را غنی‌تر می‌کند.
حافظه جمعی از شبه‌حافظه جلوگیری می‌کند
ویژگی دیگر که ایجاد حافظه ملی و جمعی به وجود می‌آورد، ضدحافظه است. بسیاری از اقشار جامعه، نخبگان جامعه و برخی که ایده‌های تندتری دارند، بیشتر در پی جایگزین کردن تاریخ هستند. از این به بعد تاریخ را نمی‌توانند تفسیر کنند سامانه حافظه ملی از شبه‌حافظه جلوگیری می‌کند.
ویژگی دیگر این است که جامعه کوتاه مدت ایرانی را که در آن آرشیو درست می‌شود و از بین می‌رود، اصلاح می‌کند. چراکه جامعه کوتاه مدت، مترادف با جامعه بدون حافظه است. به نظر من یکی از آفت‌های جامعه ایرانی، ضعف حافظه است و این سامانه آن را تقویت می‌کند.
جایگاه کتابخانه ملی تقویت می‌شود
اقداماتی مانند ایجاد شبکه میان کتابخانه‌ها در اهداف سامانه حافظه ملی ایرانیان بیان شده است، از نظر اجرایی اگر انجام شود، بسیار مفید خواهد بود، چراکه در ایران اسناد پراکنده است. حتی اسناد در آرشیو دولت هم پراکنده است، نهادهای دولتی اسناد متفاوت و مراکز سندی مختلفی دارند. اگر شبکه‌ای درست و مالکیت دولتی حفظ شود، از پراکندگی اسناد جلوگیری خواهد شد.
براساس تجربه‌ای که در پژوهش‌های تاریخی داشتم، بسیاری از اسناد، در خانه‌ها نگهداری می‌شود و مردم با شناختی که داشتند، اسناد را در اختیار من می‌گذاشتند. راه‌اندازی سامانه حافظه ملی ایرانیان، باعث می‌شود جایگاه کتابخانه ملی که حافظ تمامی اسناد جامعه است، مقداری تقویت شود. ایجاد شبکه میان کتابخانه‌ها، این مساله را تقویت می‌کند.
تحقیقات با سرعت بیشتری انجام می‌شود
به عنوان فردی که در دانشگاه فعالیت پژوهشی انجام می‌دهم، مطمئنم که سامانه حافظه ملی ایرانیان، موجب رشد تحقیقات خواهد شد، زیرا یکی از مشکلات ما در تحقیقات تاریخی در دسترس نداشتن اسناد است. در این راه حتی کتابخانه ملی هم پیش از این سازمان بوروکراتیک به نظر می‌آمد. زیرا در گذشته وقتی برای گرفتن اسناد به آنجا مراجعه می‌کردم، گویا کتابخانه ملی، سازمانی است که می‌خواهد اسناد را نگهداری کند و در اختیار من نگذارد. اما در سال جدید، اسناد در اختیار قرار داده می‌شود، حس خوبی دارم چراکه تحقیقات با سرعت بیشتری انجام می‌شود وبه سرعت از یک تحقیق به تحقیق دیگر می‌روم.
نکته دیگر، گردش آزاد اطلاعات در عصر جدید، یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش نابرابری در کنار نابرابری در ثروت و قدرت است. در گذشته منبع نابرابری ثروت بود و بعد از آن، قدرت هم منبع نابرابری شمرده شد. در حال حاضر منبع نابرابری دسترسی به‌اطلاعات است. سامانه حافظه ملی یکی از مهم‌ترین عواملی است که باعث می‌شود، این نابرابری کاهش پیدا کند و اطلاعات در اختیار همه افراد در جامعه قرار بگیرد.
لزوم ترغیب وزارتخانه‌ها به واسپاری اسناد به سامانه حافظه ملی ایرانیان
در گزارش‌هایی که از افتتاحیه نوشته شده‌بود، در آن روز اشرف بروجردی، رئیس کتابخانه ملی و اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس جمهور حضور داشتند. نکته‌ای مهم را سمیه توحیدلو، معاون پژوهشی کتابخانه ملی مطرح کرد، چراکه دولت‌ها تغییر می‌کنند و آنظور که تجربه مدیران قبلی نشان می‌دهد، براساس نظرات مدیران جدید ممکن است سیاست‌ها متوقف شود. این تغییرات ممکن است به ادامه فعالیت آسیب بزند. یکی از اقدامات برای تقویت استمرار سامانه حافظه ملی ایرانیان این است که در مدت یکسالی که از عمر دولت باقی مانده‌است، وزارتخانه‌های مختلف را ترغیب کنند تا اسناد خود را به کتابخانه ملی بسپارند. تا این کار به صورت قانون و ورویه در آید.
همچنین اگر امکانات مجازی سامانه و ارتباط آن با کتابخانه‌های داخلی و خارجی افزایش یابد، کمک می‌کند که سامانه به صورت مستمر به فعالیت خود ادامه دهد. معمولا در جامعه ما دو نگاه به گردش اطلاعات وجود دارد. یک دسته بر این فکر هستند که این اطلاعات ذخایر کشور هست و در اختیار قراردادنِ آسان آن باعث می‌شود که منابع اطلاعاتی تخلیه شود. در مقابل - من موافق این دسته هستم- طرفدار گردش آزاد اطلاعات هستند. هرچقدر تحقیقات تاریخی نسبت به این اطلاعات بیشتر شود، نوستالژی که نسبت به گذشته داریم و دائما گفته می‌شود که در دوران گذشته ... تعدیل می‌شود این نکته مهمی است. گردش اطلاعات باعث ورود اطلاعات جدید به سامانه و جامعه می‌شود. اینطور نیست که اگر کتاب‌ها آزادانه دراختیار جامعه قرار گیرد، کسی به کتابخانه مراجعه نخواهدکرد. اگر تعداد ایرانیان داخل و خارج را در نظر بگیرید، می‌بینید حتی اگر 10 درصد این افراد به ذخایر اطلاعاتی مراجعه بکنند، اثرات مثبتی بر تحقیقات تاریخی حافظه ملی و نگرش ایرانیان به تاریخ خواهد داشت.
