نگاهی به «سوگ»، «مرثیه»، «نوحه» و «مقاتل» در ایران/ توصیف وقایع جانسوز کربلا با واژگان از گذشته تاکنون
سوگ و سوگواری در ایران قدمت بسیاری دارد. نمونه بارز این آیین در دوران باستان «سوگ سیاوش» است که پس از اسلام نیز به شکل‌های دیگر اجرا شده است. گزارش پیش‌رو به «سوگ» و «مرثیه»، «نوحه» و «مقاتل» در ایران می‌پردازد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، سوگ و سوگواری برای عزیزان، ائمه و شخصیت‌های برجسته مذهبی و غیر مذهبی یکی از گونه‌های آیینی است که قدمت آن به پیش از اسلام و دوران باستان می‌رسد و اساس آن موسیقی است. نمونه بارز این آیین در دوران باستان «سوگ سیاوش» است که پس از اسلام نیز به شکل‌های دیگر اجرا شده است. نمونه‌های موسیقی سوگواری دیرینه و تاریخی، امروزه در آیین‌های سوگواری مناطق کشورمختلف دیده می‌شوند.
به گفته هوشنگ جاوید (موسیقی‌پژوه و مدرس دانشگاه)، موسیقی سوگواری در ایران بیش از 3 هزار سال قدمت دارد.
باید یادآور شد که یکی از ارکان مهم موسیقی سوگ، مرثیه است. مرثیه‌خوانی پس از ورود اسلام به ایران در بخش‌های مختلف تقسیم‌بندی شده و مرثیه‌خوانی در روزهای عزاداری، مرثیه‌خوانی درباره مرگ، مرثیه‌خوانی امامان و امام‌زادگان و مرثیه‌خوانی در «شبیه‌خوانی» و«پرده‌خوانی» برخی از آنهاست.
اگر برای موسیقی سوگ و مرثیه‌خوانی روندی تاریخی را مدنظر قرار دهیم و طی آن تا دوران معاصر پیش رویم، متوجه خواهیم شد که در چهل سال گذشته (پس از انقلاب اسلامی و از آن زمان که جنگ میان ایران و عراق شکل گرفت) مرثیه برای شهدای انقلاب و جنگ تحمیلی و شخصیت‌های برجسته کشوری نیز به دیگر بخش‌ها افزوده شده است.
به گفته هوشنگ جاوید، مرثیه با توجه به باورهای دینی و اسلامی دارای سه تاریخ مجزای «مرثیه‌های ازلی»، «صدراسلام تا واقعه کربلا» و«مرثیه‌های کربلا تا به امروز» است.
به طور کلی مرثیه یا رثاء همانطور که از اسم‌شان پیداست، به اشعاری گفته می‌شود که شاعر در ماتم از دست دادن عزیزان و دوستان و مصائب پیشوایان دین و ائمه اطهار (ع) می‌سراید.
تاریخ مرثیه و مرثیهسرایی در ایران
بر اساس اسناد و مدراک موجود قدمت مرثیه در تاریخ ادبیات ایران به سده چهارم هجری قمری می‌رسد. ابوعبدالله جعفربن محمدبن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم متخلص به رودکی شاعر پارسی‌گوی دوره سامانی آثاری دارد که به واسطه آنها در رثای برخی شخصیت‌ها از جمله شهید بلخی (شاعرسده چهارم هجری) سروده شده‌اند. دو بیت از مرثیه رودکی در رثای شهید بلخی:
کـاروان شهیـد رفت از پیش/و آن ما رفته گیر ومی اندیش
از شمار دوچشم یک تن کم/ وزشمـار خـرد هـزاران بیش
توشه جان خویش از او بربای/ پییش آیدت مرگ پای آگیش
به طور کلی در اشعار رودکی با مضامینی چون ناپایداری و بی‌وفایی جهان، اندیشه غنیمت شمردن فرصت،شادی و شادنوشی مواجه می‌شویم.
عزاداری امام حسین (ع) در دوران صفویه
قالب‌های مرثیه
به طور کلی شاعران پارسی‌گوی احساسات و آلام درونی خویش نسبت به درگذشت و فقدان عزیزان و اشخاص مهم را در قالب‌هایی چون «قصیده»، «ترجیع بند»، «ترکیب بند»، «مثنوی»، «غزل»، «رباعی» و «قطعه» می‌سرودند.
انواع مرثیه و تعاریف آن
مرثیه بر اساس مضامین و اتفاقات مختلف انواع دارد. مرثیه‌های رسمی و تشریفاتی، مرثیه‌های شخصی و مرثیه‌های فلسفی. طی چند قرن گذشته نیز مرثیه‌های مذهبی (که به تشیع اختصاص دارند) به این دسته‌بندی افزوده شده است.
1 «مرثیه‌های درباری یا رسمی وتشریفاتی»
مرثیه‌های رسمی و تشریفاتی توسط شاعران مقاطع مختلف در مدح و ثنای پادشاهان و درباریان سروده و بیان می‌شده‌اند. البته جنبه اغراق و مبالغه بیش از حد درتعظیم و تکریم شخص متوفی در چنین مرثیه‌هایی به چشم می‌خورد. مرثیه فرخی در رثای سلطان محمود غزنوی نمونه بارز مرثیه‌های رسمی و تشریفاتی است.
2 «مرثیه‌های شخصی»
به طور کلی مبنای مرثیه‌های شخصی در غم از دست دادن نزدیکان و فرزندان و دوستان است. از نمونه‌های مرثیه‌های شخصی در تاریخ ادبیات ایران می‌توان به سوگنامه فردوسی در مرگ فرزندش اشاره کرد. البته شعرایی چون خاقانی، سعدی، حافظ، نظامی نیز مرثیه‌هایی را در رثای نزدیکان و افراد برجسته عصر خویش سروده‌اند.
3 «مرثیه‌های فلسفی»
شاعر در مرثیه فلسفی به مقولاتی چون زندگی و مرگ می‌پردازد و از گذر زمان و عمر کوتاه آدمی و مسائلی از این دست می‌گوید.
«افسوس از این عمر گرانمایه که بگذشت/ مـا از سـر تـقـصیـر و خـطا درنگذشتیم» سروده سعدی نمونه‌ای از مرثیه‌های فلسفی است.
4 «مرثیه‌های مذهبی»
همانطور که از این عنوان پیداست مرثیه‌های مذهبی در رثای پیامبر و ائمه اطهار و شخصیت‌های برجسته دینی سروده می‌شوند.
البته برخی نیز مرثیه‌ها را به مرثیه درسوگ عزیزان، مرثیه در مرگ مشاهیر، مرثیه مذهبی و مرثیه‌های وطنی دسته‌بندی کرده‌اند. در این میان باید یادآور شد مرثیه‌ها بر اساس چهارچوبی مشخص و مدون دسته‌بندی نشده‌اند و شاید لازم است که در این زمینه بازنگری شود.
یکی از هیئت‌های عزاداری تهران قدیم
مرثیه مذهبی در چه مقطعی رواج یافت؟
حدودا از قرن نهم به بعد بوده که شاعران موضوعات مذهبی را مورد توجه قراردادند. از مشهورترین شعرای آن مقطع می‌توان به حسام قهقستانی اشاره کرد که خاوران نامه را در شرح غزوات امام علی (ع) سروده است. پس از رسمیت یافتن مذهب شیعه در دوران صفویه، مرثیهسرایی به اوج خود می‌رسد. محتشم کاشانی شاید مشهورترین مرثیه‌سرایان این عصر است که وقایع کربلا را با واژه‌ها شرح داده است. وصال، صباحی بیدگلی و ملک الشعرای بهاردیگرشاعرانی هستند که با الهام از ترکیب‌بندهای محتشم کاشانی اشعاری را در وصف جانفشانی‌های امام حسین (ع) و یارانش سروده‌اند.
کدام مرثیه‌ها در دنیای امروز مورد توجهند؟
هرچه از نظر تاریخی جلوتر رویم متوجه خواهیم شد مرثیه‌های مذهبی با گذشت زمان بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته‌اند و بر همین اساس می‌توان مراثی را به دو شاخه مذهبی و غیرمذهبی تقسیم‌بندی کرد. طبق توضیحات قبلی واضح است که هر کدام از این دسته‌بندی‌ها به شاخه‌های دیگر تقسیم‌بندی می‌شوند.
محمد کوثری‌زاده یکی دیگر از مداحان مطرح عاشورایی است که اغلب مردم او را با روضه‌هایش نزد امام خمینی(ره) در جماران به یاد می‌آورند
بررسی انواع مرثیه مذهبی
«مرثیه عاشورایی»
به اشعاری که در سوگ امام حسین (ع) و واقعه کربلا سروده می‌شود مرثیه عاشورایی گویند. در این نوع مرثیه شاعر به صورت جزیی حادثه رخ داده در روز عاشورا را بازگو می‌کند و در این میان محتوای اصلی مراثی عاشورایی بیان مظلومیت امام حسین (ع) و یاران اوست. لازم به ذکر است، این نوع مراثی، قالب مشخص و خاصی ندارند. از عمده‌ترین قالب‌های شعری می‌توان به قصیده در آغاز کار و ترکیب‌بند (یعنی قرن سیزده قمری) اشاره کرد. باید یادآور شد قالب‌های مرثیه‌های عاشورایی معاصر،به صورت مثنوی، غزل و شعر آزاد و شعر سپید است.
مجید بنی‌فاطمه یکی نوح‌خوانان و مداحان امروزی
نوحه و نوحه‌خوانی
به طور کلی نوحه را جزو اشعار غیر رسمی به حساب می‌آورند که در مناسبات ماه محرم با آهنگ و لحنی خاص در مراسم عزدارای خوانده می‌شوند و عزاداران نیز با سینه‌زنی شخص نوحه‌خوان را همراهی می‌کنند.
ناگفته پیداست که اشعار نوحه داری وزن هستند، و ریتم آنها به گونه‌ای انتخاب می‌شود که با سینه‌زنی عزاداران هماهنگ باشد. نکته دیگر اینکه به طور معمول تساوی مصرع‌ها در نوحه مانند اشعار کلاسیک مورد توجه نیست.
تاریخ شکل‌گیری وعمومیت یافتن نوحه
بر اساس اسناد و مدارک به جا مانده از گذشته می‌توان گفت نخستین نوحه‌ها در دوره قاجار شکل گرفته و به وجود آمده‌اند. در دیوان سلیمان صباحی بیدگلی (ازشاعران سده ۱۲) قصیده‌ای وجود دارد که از لحاظ ریتم و آهنگ به نوحه شبیه است و برخی آن را اولین نوحه ضبط شده می‌دانند.
یکی از هیئت‌های عزاداری قدیم تهران
نخستین دیوان مرتبط با نوحه
یغمای جندقی (با نام اصلی یغمای جندقی‌زاده) شاعرغزل‌سرای سده سیزدهم که در دوره سلطنت محمدشاه قاجار می‌زیسته، اولین شاعری است که بخشی ازدیوان خود را به نوحه اختصاص داده است. او در نوحه‌سرایی شیوه‌ای ابداعی داشته و مرثیه‌های مذهبی را با اوزان جدیدی که آنها را نوحه سینه‌زنی با سنگ‌زنی می‌نامیده، سروده است.
نمونه اینگونه اشعار را می‌توان در کتاب«مُحرق الفؤاد»اثر ملارضا محزون الذاکرین رشتی و کلیات صامت بروجردی، یافت.
به بخشی ازنوحه‌ای که یغمای جندقی آن را سروده توجه کنید؛
آفتاب چرخ دین را لشکری زاختر فزون
آبگون
تیغ ها در قصرخون
برمکش هان از نیام صبح، خنجرآفتاب
آفتاب
بازکش سر،آفتاب
برق حسرت کُشت این غم حاصلان را برگ و بر
خشک وتر
سوخت اندر یکدگر
خود، تو دیگرشان مزن در خرمن آذر آفتاب
آفتاب
عزاداری ماه محرم در دوران صفویه
«مقاتل منظوم»
«مقاتل» نوعی مرثیه مذهبی است که آن را شعر حماسه و سوگ نیز می‌نامند. مقاتل نیز به واقعه محرم وعاشورا می‌پردازد و در رثای امام حسین (ع) و یارانش است. زمان عمومیت یافتن و مورد توجه قرار گرفتن «مقاتل» دوره قاجار بوده و متولیان به تقلید از مقاتل عربی، مقاتل منظوم فارسی را شکل داده‌اند. مقاتل در دوران سلطنت قاجار به یکی از منابع مهم تعزیه تبدیل شد.
تفاوت «مقاتل» با «مرثیه عاشورایی»
مرثیه عاشورایی به صورت کلی موضوع کربلا، شهادت امام حسین و گریستن بر مظلومیت او را مدنظر دارد، به اضافه اینکه، ابیات مرثیه عاشورایی از چند بیت تا صد بیت متغیر است. این در حالی است که «مقاتل» یا «مقتل» به صورت جزیی‌تر واقعه کربلا را مورد توجه قرار می‌دهد. در واقع می‌توان گفت، واقعه عاشورا در «مقاتل» در قالب منظومه‌ای حماسی و به شکل داستان مطرح می‌شد.
در منظومه عاشورایی وقایع تاریخی مطرح نیست؛ زیرا خواننده از پیش با موضوع آشناست. شاعر بدون مقدمه سراغ وقایع جانسوز و حزن انگیز عاشورا می‌رود و آن‌را از دیدگاه عرفانی حماسی به صورت مفصل بیان می‌کند. شعر مقتل برخاسته از احساسات و عواطف درونی شاعر است و چنان می‌نماید که شاعر خود در صحنه نبرد شرکت داشته و آنچه دیده به تصویر کشیده است و گاه شاعر در حوادث عاشورا دخالت می‌کند و برداشت‌های ذهنی خود را ـ که غالباً تفکرعرفانی استـ بیان می‌کند و از حوادث به وجود آمده نتیجه عرفانی می‌گیرد؛ همانند صفی علیشاه در منظومه عرفانی حماسی «زبده الاسرار».
با این حال در اینگونه مراثی شاعر توانایی داستان‌پردازی خود را می‌آزماید. او باید از تشبیهات و استعاراتی استفاده کند که در تجسم و تصویرصحنه ها، ذهن شنونده یا خواننده را یاری دهد. در این مراثی شاعر عناصر داستان را همانند گفتگو، شخصیت، کشمکش، و در نهایت ایجاد حادثه و تراژدی رعایت می‌کند.
قالب مسلط و مسلم مقاتل منظوم مثنوی است؛ زیرا به شاعر مجال آزادی خیال و اندیشه می‌دهد تا واقعه کربلا را به تصویر بکشد. این نوع منظومه ها غالبا ساده و روان است. با این تفاسیر می‌توان عمده‌ترین ویژگی‌های این نوع مراثی را جزئی‌نگر بودن، روایی بودن، توجه داشتن به حماسه عاشورا، سادگی زبان و کار برد قالب مثنوی دانست.
ازجمله مقاتل منظوم در شعر فارسی، می‌توان «روضه الاسرار» اثر شمس الشعراء سروش اصفهانی، «گنجینه الاسرار» اثر عمان سامانی، مثنوی «بیت الاحزان» اثر صابرهمدانی، مثنوی «گنج نهفته» اثر شیخ عبدالسلام تربتی و «زبده الاسرار» اثر صفی علیشاه اشاره کرد.
