مروری بر یک دوره بحرانی در آستانه آغاز به کار سالن‌های نمایشی؛
تئاتر در مخمصه کرونا و سانسور/ تنِ نحیف نمایش و دلهره‌های آغاز دوباره
سال ۱۳۹۸ برای تئاتر ایران، پیش از شیوع کرونا هم بدشگون بود؛ اما با همه چالش‌ها، این کرونا بود که میخ آخر را بر تابوت زد تا از سال ۹۸ کلکسیونی از بدبیاری‌های پی در پی برای تئاتری بسازد که پیش از آن هم صورتش را به ضرب سیلی سرخ نگه داشته بود. با گذشت چهار ماه از تعطیلی تئاترها، حالا خبر رسیده که قرار است از ابتدای تیر دوباره سالن‌های نمایشی بازشوند. اما این سوال وجود دارد که با پشت سر گذاشتن بحران کرونا و در ماه‌های آتی، قرار است چه بر سر تئاتر بیاید؛ بیمار نحیفی که روزهای بدی را با بلایای طبیعی و انسانی متعدد پشت سر گذاشته و هنوز چشم به راه آمدن فردایی بهتر دارد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، آنچه از زمستان ۹۸ تا امروز بر سر مردم ایران و جهان گذشته، تجربه‌ای نادر و در عین حال ناگوار برای همه ماست؛ «کرونا» ویروس کوچکی بود که خیلی زود تبدیل به بلایی خانمان‌سوز نه فقط برای سلامت که برای اقتصاد، مناسبات اجتماعی و فرهنگ جهانیان شد. با گذشت چند هفته از شیوع کرونا، مردم و مشاغل شروع به تطبیق خود با شرایط جدیدی کردند که محصول این پاندمی بود. اما جامعه کوچکی از میلیون‌ها شغل و کلونی جهانی، نتوانست به دلیل ماهیت جمعی‌اش، خود را با این شرایط وفق دهد؛ «تئاتر» نه فقط در ایران که در سراسر جهان با شیوع کرونا روی دور بدبیاری افتاد و در حالی که شاهد بازگشایی پله به پله بسیاری از مشاغل و سرگرمی‌ها بود، روز به روز نسبت به آینده‌اش نگران‌تر می‌شد. اما تئاتر ایران با مشکل دیگری هم درگیر بود، برخی سانسورها و سخت‌گیری‌های بی‌دلیل. حالا پس از گذشت حدود چهار ماه، خبر رسیده که قرار است سالن‌های نمایشی از ابتدای تیر ماه بازگشایی شوند؛ خبری که فعالان این حوزه را در کشاکش خشنودی و در عین‌حال نگرانی از چگونگی استقبال مخاطبان و اجرای نمایش‌ها قرار داده است.
سال ۱۳۹۸ برای تئاتر ایران، پیش از شیوع کرونا هم بدشگون بود؛ از قطعی اینترنت به دلیل اعتراض‌های آبان‌ماه بر اثر افزایش قیمت بنزین تا سقوط هواپیمای اوکراینی و تعطیلی‌های مستمرش. اما با همه چالش‌ها، این کرونا بود که میخ آخر را بر تابوت آن زد تا از سال ۹۸ کلکسیونی از بدبیاری‌های پی‌درپی برای تئاتری بسازد که پیش از آن هم صورتش را به ضرب سیلی سرخ نگه داشته بود.
از همان نخستین روزهای اسفند سال گذشته که سالن‌ها و فعالیت‌های نمایشی به دستور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تعطیل شد، نگرانی‌ها و گلایه‌های هنرمندان هم از چشم‌انداز تیره و تار تئاتر و نبود برنامه‌ریزی برای حمایت دولتی، آغاز شد.
زنگ نخستین گلایه‌ها را مدیران تماشاخانه‌های خصوصی زدند؛ با گذشت یک هفته از تعطیلی دستوری سالن‌های تئاتر و تمدید این تعطیلات، تماشاخانه‌داران از اجاره‌های قابل توجهی گفتند که باید در غیاب درآمدزایی از سالن‌شان، به مالکان زمین می‌پرداختند و خواستار کمک فوری اداره کل هنرهای نمایشی به عنوان نماینده دولت در حوزه تئاتر شدند. اسفند سال ۹۸ بود که شاهین چگینی (رئیس انجمن صنفی تماشاخانه‌های ایران) در گفتگو با ایلنا، از نامه به مشاور اقتصادی رئیس جمهور خبر داد و گفت: «پیش از این نامه‌ای خطاب به معاون هنری وزیر ارشاد نوشتیم و روز چهارشنبه به دفتر ایشان رسید که در آن به طور کامل توضیح داده بودیم که چگونه قرنطینه کرونا و تعطیلی تئاتر به ۱۶ تماشاخانه خصوصی تهران که عضو این صنف هستند، خسارت زده است. نحوه محاسبه خسارت هم بر مبنای سه شاخص بود؛ به‌طوری‌که از تماشاخانه‌ها خواستیم به ما اعلام کنند که نخست مبلغ اجاره‌‌بهای سالن‌شان برای اسفند چقدر بوده، دوم اینکه جمع حقوق یک ماه پرسنل آنها چند تومان شده و همچنین بخش سوم که خیلی برایمان اهمیت داشت محاسبه درآمد حاصل نشده ناشی از لغو قرارداد با گروه‌های نمایشی بود. به تازگی از سالن‌ها خواستیم که تعداد اجراهای لغو شده‌شان را در اسفند به‌علاوه تعداد نفرات عضو این گروه‌ها به ما اعلام کنند که بدانیم به واسطه لغو شدن اجراها در این یک ماه، چقدر متضرر شده‌اند؛ تا بتوانیم بر اساس این اطلاعات دقیق و جزئیات، نامه‌ای را خطاب به آقای محمد نهاوندیان مشاور اقتصادی رئیس‌جمهور تنظیم کنیم.»
در همان گفتگو، چگینی از ضرر حدود ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومانی خسارت لغو اجرا در ۱۶ تماشاخانه خصوصی تهران تنها در ماه اسفند خبر داده و داود نامور (مدیر عمارت نوفل لوشاتو) هم از احتمال ورشکستگی تعدادی از تماشاخانه‌ها در صورت تداوم تعطیلی‌ها و عدم حمایت دولت گفته بود.
پس از این گلایه‌ها، هنرمندان تئاتر هم از نگرانی‌هایشان در زمینه بیکاری و قطع شدن تنها منبع درآمدشان گفتند. بسیاری از همین کارگردانان، طلب‌هایی از سال گذشته از اداره‌کل هنرهای نمایشی داشتند که هنوز وصول نشده بود و همین کار را برای گذران امور اقتصادی آنها سخت‌تر می‌کرد.
شهرام کرمی که آن روزها مدیرکل هنرهای نمایشی بود در پاسخ به این نگرانی‌ها از تصویب طرحی برای جبران خسارات تماشاخانه‌های خصوصی و همچنین گروه‌های نمایشی خبر داد که قرار بود اسفند ماه در این سالن‌ها به صحنه بروند یا مشغول اجرا بودند که به دلیل شیوع ویروس، همه اینها تعطیل شد.
اما درست اندکی پس از این وعده، کرمی از سمت خود استعفا داد و چند روز بعد و در آستانه سال نو، قادر آشنا به عنوان مدیرکل جدید هنرهای نمایشی معرفی شد. در حالی که بسیاری امیدوار بودند با پایان تعطیلات نوروزی، بیماری تا حدی در کشور کنترل شده و اوضاع به حالت عادی برگردد، کرونا سیر صعودی‌تری به خود گرفت و امیدها را برای از سر گیری فعالیت‌های هنری از ابتدای اردیبهشت، ناامید کرد.
اردیبهشت ماه، قادر آشنا در دیدار با اعضای ستاد پیگیری خسارات کرونای انجمن صنفی تماشاخانه‌های ایران، از وضعیت نابسامان مالی دولت گفت و ضمن اظهار بی‌خبری از مصوبه‌ای که کرمی به عنوان مدیر پیش از او برای جبران بخشی از خسارات سالن‌های خصوصی وعده داده بود، تنها به قولی کلی برای کمک به مجموعه‌های خصوصی تئاتر اکتفا کرد گرچه در همان روزها بخشی از مطالبات مالی معوقه هنرمندان تئاتر در سال ۹۸ تسویه شد و دست‌کم برای تعدادی از هنرمندان، آسودگی خیالی نسبی فراهم آورد.
از همان روزهای پایانی اسفند و به ویژه در نوروز، فعالیت هنرمندان تئاتر در فضای مجازی نمود بیشتری پیدا کرد؛ خیلی‌ها شروع به برگزاری نشست‌های آسیب‌شناسی به صورت لایو در اینستاگرام کردند، برخی دست به اجراهای زنده تئاتری زدند و عده‌ای دیگر فیلمِ تئاترهای قدیمی‌شان را به صورت آنلاین پخش کردند. عده‌ای هم به‌طور منسجم‌تر جشنواره‌هایی تئاتری را متناسب با شرایط جدید کشور که متاثر از کرونا بود، استارت زدند.
با اوج‌گیری فعالیت‌های مجازی هنرمندان، قادر آشنا مسئولیت جدیدی برای رئیس پیشین شورای ارزشیابی و نظارت تعریف کرد؛ ششم اردیبهشت، محسن امیری با حکم آشنا به عنوان «مسئول بررسی و پیگیری فعالیت‌های نمایشی در فضای مجازی» منصوب شد. سمتی که البته وظایف و محدوده اختیاراتش چندان مشخص نبود. اما درست یک ماه بعد از این انتصاب بود که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با صدور بیانیه‌ای، از اعمال محدودیت‌هایی جدید برای هنرمندان تمام حوزه‌ها خبر داد. این اطلاعیه، خبر از دستورالعملی می‌داد که در آن قرار بود معاونت‌ها و ادارات کل وزارت ارشاد، همچون فضای حقیقی و البته در غیاب این فعالیت‌ها، بر عملکرد هنرمندان در فضای مجازی نظارت و حتی برای تولید و عرضه در بستر آنلاین مجوز صادر کنند و شبهه افزایش سخت‌گیری‌ها و اعمال سانسورهای جدید را برای هنرمندان ایجاد کرد.
مهدی کوهیان (حقوقدان حوزه هنر و رسانه) همان زمان در گفتگو با ایلنا، این دستورالعمل را غیرقانونی و در تعارض با اصول قانونی خواند که بر آزادی شهروندان برای فعالیت در فضای مجازی دلالت داشت و گفته بود: «دولت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا هر ارگان دیگری که فکر می‌کند باید بر این حوزه نظارت کند این مجوز را ندارد که از فعالان این عرصه درخواست کند که برای فعالیت در فضای مجازی مجوز بگیرند.»
هرچند پس از این اطلاعیه، با اعتراض‌هایی که نسبت به آن شکل گرفت و مبهم بودن موارد قانونی برای اجرایش، خبر جدیدی از اینکه این دستورات جامه عمل پوشیده، به گوش نرسید. با این همه، این دستورالعمل اقدامی کم‌سابقه در اعمال محدودیت و سانسور بر فعالیت‌های هنری به شمار می‌رفت.
بسیاری امیدوار بودند با پایان ماه رمضان و در حالی که مشاغل بیشتری دوباره اجازه فعالیت گرفته بودند، تئاتر هم بتواند درهای خود را به روی تماشاگرانش باز کند. هرچند که در کنار این امیدواری‌ها، هنرمندان بسیاری هم بر ضرورت استمرار تعطیلی تماشاخانه‌ها تا رسیدن به وضعیت سفید و امن برای هنرمندان و تماشاگران تاکید داشتند. اما خبری از مصوبه ستاد ملی کرونا برای بازگشایی سالن‌های تئاتر و سینما نبود.
تا اینکه در هفدهم خرداد ستاد ملی مبارزه با کرونا، از موافقت با بازگشایی سالن‌های سینما، تئاتر و موسیقی مشروط به رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی و استفاده از حداکثر ۵۰ درصد ظرفیت در اختیار، از اول تیرماه خبر داد.
اما پس از صدور این اطلاعیه، برخی از تئاتری‌ها نسبت به آن واکنش‌هایی منفی نشان دادند؛ واکنش‌هایی که از کلی‌گویی این دستورالعمل و همچنین ناکارآمدی آن برای اجرای تئاتر حکایت می‌کرد.
علی شمس (کارگردان و نمایشنامهنویس) در همین زمینه به ایلنا گفت: «تصور می‌کنم درصورت بازگشایی سالن‌های تئاتر، اگر قرار به رعایت پروتکل‌ها باشد از نظر اقتصادی صرفه‌ای ندارد. کما اینکه بدنه تئاتر رسمی کشور را هم تماشاگرانی تامین می‌کنند که از قشر فرهیخته و فرهنگی جامعه‌اند و دست بر قضا از سایر طبقه‌های اجتماع و مردم، کرونا را جدی‌تر می‌گیرند. برای همین وقتی مشتری تئاتر قشری است که به سلامت خود اهمیت می‌دهد، وجوه مسئله از دو سمت بغرنج می‌شود؛ یکی از منظر اقتصادی این سوال را پیش می‌آورد که آیا تمرین و اجرای یک اثر در چنین شرایطی صرفه دارد؟ و دیگر اینکه آیا تماشاگر به وضعیت بهداشتی سالن اعتماد می‌کند که بیاید و تئاتر تو را ببیند؟»
با این وجود، از روز چهارشنبه ۲۱ خردادماه در تهران و چند استان دیگر اجراهای تئاتر خیابانی با شعار «من، تو، ما/ تئاتر، زندگی، کرونا» استارت خورد و قرار است تا ۳۱ خرداد یعنی پیش از بازگشایی سالن‌های تئاتر، ادامه یابد.
اما هنوز برای بخش بزرگی از خانواده تئاتر کشور این سوال وجود دارد که با پشت سر گذاشتن بحران کرونا و در ماه‌های آتی، قرار است چه بر سر تئاتر بیاید؛ بیمار نحیفی که روزهای بدی را با بلایای طبیعی و انسانی متعدد پشت سر گذاشته و هنوز چشم به راه آمدن فردایی بهتر دارد.
