روز جهانی تئاتر؛ فرصتی برای تحکیم صلح و دوستی میان ملت‌ها+فیلم
۵۸ سال پیش در چنین روزی، نخستین بار «روز جهانی تئاتر» جشن گرفته شد. ۲۷ مارس از از سال ۱۹۶۲ جشن گرفته می‌شود؛ البته یک سال قبلش این روز با پیشنهاد انستیتو بین‌المللی تئاتر (زیر نظر یونسکو) به این نام در تقویم ثبت شد. ۲۷ مارس سال ۱۳۹۹ مقارن شده با هشتم فروردین که البته امسال یک روز با روز ملی هنرهای نمایشی (هفتم فروردین) فاصله دارد. این روز در جهان فرصتی برای تحکیم صلح و دوستی در میان ملت‌ها و کمک به ساخت جهانی عاری از خشونت است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، ۵۸ سال پیش در چنین روزی، نخستین بار «روز جهانی تئاتر» جشن گرفته شد. ۲۷ مارس از سال ۱۹۶۲ جشن گرفته می‌شود؛ البته یک سال قبلش این روز با پیشنهاد انستیتو بین‌المللی تئاتر (زیر نظر یونسکو) به این نام در تقویم ثبت شد. ۲۷ مارس سال ۱۳۹۹ مقارن شده با هشتم فروردین که البته امسال یک روز با روز ملی هنرهای نمایشی (هفتم فروردین) فاصله دارد.
از آن زمان تا امروز همه کشورهای عضو این انستیتوی جهانی همچون ایران، با برگزاری مراسم مختلفی، این روز را گرامی می‌دارند و متناسب با داشته‌های آیینی و نمایشی خود جشن‌هایی را برای معرفی و دعوت مخاطبان به دیدن نمایش‌های صحنه‌ای و میدانی برگزار می‌کنند.
یکی از مهم‌ترین اقدامات WTD، پخش پیام بین‌المللی روز جهانی تئاتر است که از طریق آن، به دعوت ITI، چهره‌ای هنری از نقطه‌ای در دنیا، دیدگاهش را با موضوع تئاتر و فرهنگ صلح به اشتراک می‌گذارد. اولین پیام بین‌المللی روز تئاتر توسط ژان کوکتائو نوشته شده است که این پیام به زبان‌های مختلف ترجمه شد. از آن زمان تاکنون، هنرمندان مطرح در جهان پیام سالیانه آن را می‌نویسند؛ از آرتور میلر، لارنس اُلیویه، پیتر بروک، پابلو نرودا و لوکینو ویسکونتی تا یوجین یونسکو، ادوارد آلبی، جودی دنچ، جان ملکویچ، داریو فو و ایزابل هوپر و دیگران.
اما امسال پیام سال ۲۰۲۰ را «شهید ندیم» هنرمندی پاکستانی نوشته که تمرکزش بر صلح، افراطی‌گری مذهبی، خشونت و تابوها بوده است.
ندیم نویسنده و مدیر گروه تئاتر مشهور «اجوکا»، متولد سال ۱۹۷۴ در کشمیر است که در سن یک سالگی و پس از جنگ سال ۱۹۸۴ بین هند و پاکستان به همراه خانواده‌اش مجبور به مهاجرت به پاکستان جدید شد. او در این سال‌ها نمایشنامه‌های مختلفی نوشته که برخی از آن‌ها توسط انتشاراتی همچون اکسفورد به چاپ رسیده‌اند. آثار او در موارد زیادی مورد توجه بودند چراکه موضوع آن‌ها بیشتر درباره تابوها، افراطی‌گری‌های مذهبی، خشونت علیه زنان، تبعیض علیه اقلیت‌ها، آزادی بیان، صلح و صوفی‌گری بوده است. او موضوع‌های سیاسی و اجتماعی معاصر را با سنت و میراث محلی خود به خوبی ترکیب و تئاتری را که توامان سرگرم‌کننده و روشنفکرانه باشد، عرضه می‌کند.
ندیم در پیام خود به مناسبت روز جهانی تئاتر که عنوانش را «تئاتر؛ یک مأمن مقدس» گذاشته، نوشته است: «من اهل کشوری هستم که اکثریت آن مسلمان هستند؛ کشوری که چند حکومت نظامی دیکتاتوری، هجوم افراطیون مذهبی و سه جنگ با کشور هند که هزاران سال تاریخ و میراث مشترک با آن دارد را به خود دیده است. امروز هم ما با ترس از وقوع یک جنگ تمام‌عیار، حتی یک جنگ هسته‌ای با کشور همسایه و برادر به سر می‌بریم، چون الان دیگر هر دو کشور به سلاح هسته‌ای دسترسی دارند.»
ندیم در این پیام با اشاره به اینکه ما گاهی به شوخی می‌گوییم، «بدترین روزها هم برای تئاتر روزهایی خوب است.» کم نیستند چالش‌هایی برای رویارویی، تناقضاتی برای آشکار شدن و شرایطی برای دگرگونی، ادامه می‌دهد: من و گروه تئاترم اجوکا بیش از ۳۶ سال است که با این وضعیت دست و پنجه نرم می‌کنیم. این (تئاتر) به‌راستی یک رسیمان محکم بوده برای حفظ تعادل بین سرگرمی و آموزش، بین جست‌وجو و یادگیری از گذشته و مهیا شدن برای آینده، بین بیان آزاد و خلاقانه و درگیری‌های ماجراجویانه با قدرت، بین نقدهای اجتماعی و تئاترهایی که به لحاظ مالی اجرایی باشند، بین به فکر توده مرم بودن و آوانگارد بودن. با این شرایط، شاید بگویند، خالق یک تئاتر باید ساحر و جادوگر باشد. در پاکستان، یک تقسیم‌بندی واضحی بین مسائل دینی و غیردینی (مقدس و کفرآمیز) وجود داشته است. در مسائل غیردینی، مجالی برای پرسش‌های دینی و مذهبی نیست و از آن سو در مسائل دینی هیچ امکانی برای بحث و تبادل نظر کردن و طرح ایده‌های تازه نیست. در حقیقت، سیستم محافظه‌کار، فرهنگ و هنر را خارج از «بازی‌های مقدس» خود می‌داند. به همین دلیل زمین بازی برای یک هنرمند تئاتر و اجرا، شبیه یک مسابقه دو پرش از مانع است. آن‌ها باید اعتبار خود را به عنوان مسلمانی خوب و شایسته اثبات کنند و نیز تلاش کنند تا به اثبات برسانند که رقص، موسیقی و تئاتر در اسلام مجاز است. از همین رو خیلی از مسلمانان مقید، نسبت به هنرهای اجرایی اکراه دارند ولو اینکه رگه‌هایی از رقص و موسیقی و تئاتر در زندگی روزانه‌شان تنیده شده باشد. در دهه ۱۹۸۰ و همزمان با استقرار یک حکومت نظامی در پاکستان، «اِجوکا» توسط یک گروه هنرمند جوان راه‌اندازی شد؛ گروهی که با تئاتر تند سیاسی و اجتماعی در مخالفت با سیستم دیکتاتوری بودند. آن‌ها احساسات، عصبانیت و اندوه خود را به طرز حیرت‌انگیزی در شعرهای یک صوفی که حدود ۳۰۰ ساال قبل زندگی می‌کرد، یافتند. آن شاعر بزرگ صوفی «بلهی شاه» بود. اجوکا دریافت که از طریق شعرهای او می‌تواند بیانیه‌های آتشین سیاسی بدهد. حکمرانان ممکن بود ما را منع یا تبعید کنند، اما با شاعرصوفی محبوب و ستایش شده‌ای مثل «بلهی شاه» نمی‌شد چنین کاری کرد. ما کشف کردیم که زندگی او به اندازه شعرهایش دراماتیک و رادیکال بوده که منجر به صدور فتوا و تبعید در طول زندگی‌اش شده است. پس من نمایشنامه «بوحا» را درباره زندگی «بلهی شاه» نوشتم. او از شاعران صوفی پنجابی بود که بدون هیج ترسی، قدرت امپراتورها و رهبران سیاسی روحانی را با شعر و اعمال خود به چالش می‌کشیدند. آن‌ها به زبان مردم و درباره آرزوهای مردم می‌نوشتند. آن‌ها در رقص و موسیقی با کنار گذاشتن واسطه‌های مذهبی سودجو راهی برای ارتباط انسان با خدا پیدا کردند. نمایشنامه من توسط شورای هنر لاهور رد شد بخاطر اینکه آن را نه یک نمایشنامه بلکه یک بیوگرافی محض می‌دانستند. اما وقتی نمایش در موسسه گوته اجرا شد، تماشاگران نمادپردازی‌های این شاعر را درزندگی و شعر دیدند و فهمیدند و تحسین کردند.
ندیم در ادامه نوشتار خود به اجراهای این نمایش در کشور هند آن هم درست در زمانی که میان دو کشور تنش شدیدی بود اشاره کرده و اینکه مردم بدون دانستن کلمه‌ای به گویش پنجابی، تک تک لحظات نمایش را دوست داشتند. «وقتی درهای گفت‌وگوی سیاسی و دیپلماسی یکی پس از دیگری بسته شد، در سالن‌های تئاتر و قلب مردم هند باز باقی مانده بود.»
او سپس خاطره‌ای را از دیدار با یکی از تماشاگران نمایش‌اش در سال ۲۰۰۴ در هند تعریف می‌کند که پیرمردی پس از اجرا نزد بازیگر نقش صوفی می‌رود و از او درخواست دعا و دمیدن نفسی برای نوه جوان و بیمارش می‌کند. بازیگر نمی‌پذیرد چون فقط یک بازیگر در نقش «بلهی شاه» بوده اما پیرمرد معتقد بود که او بازیگر نیست بلکه مجسم شده صوفی‌ای است که نقش آن را بازی کرده و این اتفاق سبب شده بود مفهوم دیگری از بازیگری و روایت شخصیت برای این گروه نمایان شود. و می‌گوید: «ما در طول ۱۸ سالی که این نمایش را به شکل تور اجرا می‌کردیم، واکنش‌های مشابهی از تماشاگران غیرحرفه‌ای تئاتر می‌گرفتیم؛ تماشاگرانی که اجرای ما فقط یک سرگرمی یا یک تجربه روشنفکرانه برایشان نبود بلکه آن را یک مواجهه معنوی شورانگیز می‌دانستند. همین‌ها سبب شد وقتی یک عالم هندی یادداشتی درباره نمایش نوشت، عنوانش را بگذارد: «وقتی تئاتر یک مکان مقدس می‌شود.»
ندیم در بخشی دیگر از پیام خود که به ۶۰ زبان زنده دنیا ترجمه و منتشر شده، نوشته است: «سیاره ما به سمت بحرانی اقلیمی و در حال اوج پیش می‌رود و نیاز است جانی تازه به توان روحی‌مان بدهیم؛ ما نیاز داریم با بی‌انگیزگی، رخوت، بدبینی، طمع و بی‌اعتنایی برای جهانی که در آن زندگی می‌کنیم و سیاره‌ای که روی آن زیست می‌کنیم بجنگیم. در این راستا تئاتر نقش دارد؛ یک نقش باشکوه برای شور و نشاط و انگیزه بخشیدن به بشریت تا خود را از افول به تمایزی عمیق برساند. در جنوب آسیا، هنرمندان پیش از قدم گذاشتن روی صحنه آن را با اشاره لمسی احترام می‌کنند، این یک سنت قدیمی است برای وقتی که فرهنگ و معنویت درهم تنیده شده است. حال وقت آن است که این رابطه همزیستی بین هنرمند و تماشاگر و گذشته و آینده را بازیابی کنیم. تولید تئاتر می‌تواند یک عمل مقدس باشد و بازیگران هم تجسم نقش‌هایی باشند که ایفا می‌کنند. تئاتر هنر بازیگری را تا بالاترین مرتبه معنوی ارتقاء می‌دهد. تئاتر ظرفیت تبدیل شدن به مأمنی مقدس را دارد، مأمنی که فضای اجرا را در خود جای داده است.»
آنچه شهید ندیم در پیام خود و همچنین در آثارش بارها به آن اشاره کرده؛ یعنی صلح و دوستی و دوری از خشونت، همان پیامی است که روز جهانی تئاتر سعی در تبیین و اعلامش به تمام جهان دارد. یعنی ساختن جهانی عاری از خشونت و بسط و توسعه تئاتر به عنوان زبانی جهانی برای انتقال مفاهیم مشترک انسانی در جهان.
همچنین این روز بهانه‌ای شده تا همه کشورهای عضو این انستیتوی بین‌المللی برای تحقق اهدافی مانند اعتلای مبادلات بین‌المللی دانش و عمل در حیطه هنرهای نمایشی، برانگیختن نیروی خلاقیت و همکاری بین دست‌‌اندرکاران تئاتر، آگاه‌سازی افکار عمومی از لزوم به حساب آوردن آفرینندگی هنری در قلمرو توسعه و تعمیق درک مشترک برای تحکیم صلح و دوستی در میان ملت‌ها و... بکوشند.
هرچند از همان زمان ثبت این روز در تقویم جهانی، ایران به دلیل هم‌زمانی آن با تعطیلات نوروزی، چنین روزی را جشن نمی‌گرفت و برای سال‌ها به‌جای فروردین، در اردیبهشت جشن‌هایی ملی برای بزرگداشت تئاتر برپا می‌کرد. اما از ۲ سال پیش، با پیوستن به این حرکت جهانی، ۷ فروردین را روز ملی هنرهای نمایشی نامیده و همگام با دنیا این روز را جشن می‌گیرد.
هرچند که امسال (سال ۹۹)، این مناسبت با همتای جهانی‌اش یک روز فاصله دارد و روز ۲۷ مارس به‌جای هفتم، با هشتم فروردین مقارن شده است. با این‌حال، ایران همگام با پیامی جهانی، از هنرمندانش می‌خواهد تا پیامی برای بزرگداشت تئاتر بنویسند. پیامی که امسال توسط اکبر زنجانپور نوشته شد و این هنرمند در آن، تئاتر را هنری اصیل خواند که می‌تواند جامعه‌مان را یک گام رو به جلو ببرد.
