یادبودی برای عزت‌الله نگهبان
جامعه باستانشناسی ایران به مناسبت سالروز فوت عزت‌الله نگهبان بنیان‌گذار موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران گزارشی از روند فعالیت‌های این باستانشناسی منتشر کرد.
به گزارش ایلنا، عزت الله نگهبان یکی از بزرگ‌ترین باستان‌شناسان ایرانی بود که بنیان موسسه باستانشناسی دانشگاه تهران را بنا نهاد. او در روز ۱۰ اسفند سال ۱۳۰۴ خورشیدی در اهواز به دنیا آمد و زندگی پرثمری از خود بر جای گذاشت. وی درنهایت در ۱۶ بهمن ۱۳۸۷ پس از طی دوره‌ای چند ساله از عوارض بیماری ناشی از تصادف، در آمریکا درگذشت.
جامعۀ باستانشناسی ایران در پی گرامی‌داشت یاد نگهبان با انتشار گزارشی، با یادآوری زحمات ایشان، همه را به اندیشه و تحلیل دوبارۀ تحولات باستانشناسی در ایران دعوت کرد.
در گزارش جامعه باستانشناسی ایران آمده است:
عزت الله نگهبان (باستان‌شناس سرشناس و بنیان‌گذار موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران)، در روز ۱۰ اسفند سال ۱۳۰۴ خورشیدی در اهواز به دنیا آمد. دو سال بیشتر نداشت که پدرش به عنوان نمایندۀ مردم اهواز در مجلس شورای ملی انتخاب شد و همراه خانواده به تهران آمد. وی تحصیلات ابتدایی را در دبستان جمشید جم (که بعدها ایرج خوانده شد) به اتمام رساند. برای دورۀ دبیرستان نخست با گذراندن کنکور وارد مدرسۀ فنی آلمانی (مشهور به مدرسۀ صنعتی) در تهران شد و در رشتۀ مهندسی برق و مکانیک ثبت نام کرد. پس از یکسال تحصیل در این رشته، با اعلام بسته شدن مدارس خارجی توسط وزارت معارف وقت، وارد دبیرستان فیروز بهرام شد و تحصیلات متوسطه را در این مدرسه به پایان برد. در سال ۱۳۲۸ در رشتۀ باستانشناسی از دانشگاه تهران مدرک کارشناسی گرفت و یک سال بعد برای ادامۀ تحصیل راهی آمریکا شد. وی پس از یادگیری تکمیلی زبان انگلیسی در دانشگاه میشیگان، در سال ۱۳۲۹ وارد موسسۀ شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو شد و درسال ۱۳۳۳ با دفاع از رسالۀ خود با عنوان "سیر سفال نخودی رنگ در خوزستان" زیر نظر و راهنمایی دونالد مک کان موفق به اخذ درجۀ کارشناسی ارشد از این دانشگاه گردید. نگهبان در طول اقامتش در شیکاگو، با همسرش "میریام لویس میلر" که دانشجوی رشتۀ کتابداری بود آشنا شد و ازدواج کرد.
پس از بازگشت به ایران، کلنل علینقی وزیری از اساتید دورۀ کارشناسی او، به وی پیشنهاد تدریس در دانشگاه تهران را می‌دهد که با استقبال نگهبان و موافقت دکتر علی اکبر سیاسی رئیس دانشکدۀ ادبیات مواجه می‌شود. با موفقیت در آزمون کتبی و مصاحبه، نگهبان با درجۀ دانشیار پایه ۱ به استخدام دانشگاه تهران درآمد و دانشگاه شیکاگو نیز مدرک وی را معادل دکتری ارزشیابی کرد.
در سال ۱۳۴۵ نیز با اخذ دکترای افتخاری از دانشگاه تهران به درجۀ استادی ارتقا یافت. از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶، دکتر نگهبان مدیریت گروه باستانشناسی دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران را به عهده داشت. وی درسال ۱۳۳۶ طرح تاسیس "موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران" را پیشنهاد داد که با موافقت و پشتیبانی کلنل وزیری، موافقت دکتر سیاسی رئیس وقت دانشکدۀ ادبیات و پیگیری‌های مستمر خود او و علیرغم بودجۀ اندک دانشگاه، در نهایت با موافقت دکتر احمد فرهاد رئیس دانشگاه تهران عملاً در سال ۱۳۳۸کار خود را آغاز کرد و دکتر نگهبان تا سال ۱۳۵۶ عهده‌دار ریاست آن بود. او در سال ۱۳۵۴ به ریاست دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران منصوب شد و تا زمان بازنشستگی خود در سال ۱۳۵۷ در این سمت باقی ماند.
نگهبان در طول فعالیت علمی خود در زمینۀ باستانشناسی گام‌های مهم و اثرگذار بسیاری برداشت که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تغییر ساختاری اردوهای علمی دانشجویی: تا زمان تدریس دکتر نگهبان هیچ برنامه‌ای برای آموزش میدانی دانشجویان باستانشناسی وجود نداشت و تنها برنامۀ میدانی اردوهای علمی بودند که برای دانشجویان در نظر گرفته می‌شد و از آنجایی‌که این اردوها –که بیشتر تفننی بودند- در روزهای تعطیلات نوروز برگزار می‌شد، استقبال چندانی از آنها صورت نمی‌گرفت و دانشکده هزینۀ آن را صرف امور دیگری می‌کرد. او برای نخستین بار مسیرهای بازدید اردوها را که معمولا اصفهان و شیراز بود، به بررسی و بازدید آثار باستانی کمتر دیده شده در سایر نقاط کشور هدایت کرد.
تاسیس موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران: دومین گام اساسی او - همانطور که ذکر شد- بنیادگذاری موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران بود که از ارائۀ طرح در سال ۱۳۳۶ تا آغاز به کار عملی آن در سال ۱۳۳۸ نزدیک دو سال به طول انجامید. نخستین فعالیت این موسسه شرکت در برنامۀ بررسی و حفاری‌های باستانشناسی موسسۀ شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو در منطقۀ شاه آباد و ماهی‌دشت کرمانشاه به سرپرستی رابرت بریدوود در سال ۱۳۳۸ بود. این هیئت در سال ۱۳۳۹ و در پایان کار، کلیۀ وسایل و تجهیزات خود را به موسسۀ باستانشناسی اهدا نمود.
دعوت از باستان‌شناسان مطرح دنیا برای کار در ایران: دکتر نگهبان با دعوت از بریدوود، کارلوفسکی و کالدول، نقشی اساسی در گشودن فصلی جدید و علمی در باستانشناسی پیش از تاریخ ایران ایفا کرد.
کاوش در مارلیک؛ نخستین کاوش مشترک با ادارۀ کل باستانشناسی: کاوش‌های باستانشناسی در مارلیک (چراغعلی تپه) رودبار، نخستین همکاری مشترک ادارۀ کل باستانشناسی و موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران محسوب می‌شود که بدون شرکت باستان‌شناسان خارجی و به سرپرستی دکتر نگهبان به مدت ۱۴ ماه انجام گرفت.
کاوش‌های هفت تپۀ خوزستان: کاوش‌های هفت تپۀ خوزستان علیرغم کارشکنی‌های فرانسویان و شخص رومن گیرشمن که مایل به حفاری در آنجا بود، در سال ۱۳۴۴ به سرپرستی نگهبان انجام گرفت.
تلاش برای تصویب قطعنامه محکوم نمودن قاچاق و فروش اشیای عتیقه: دکتر نگهبان همواره یکی از سرسخت‌ترین مدافعان برنامه‌های منظم کردن فعالیت‌های مربوط به باستانشناسی بود و برخی وی را دشمن بزرگ قاچاقچیان و دلالان عتیقه در ایران می‌دانستند. در پنجمین کنگرۀ بین‌المللی باستانشناسی و هنر ایران در سال ۱۳۴۷، دکتر نگهبان، نقشی اساسی در تصویب قطعنامه‌ای در محکوم نمودن قاچاق و فروش اشیای عتیقه داشت. افزون بر این، در سمت مشاور فنی باستانشناسی در ادارۀ باستانشناسی وقت، سهم عمده‌ای در جلوگیری از برخی فعالیت‌های غیرقانونی در زمینۀ خرید و فروش و قاچاق اشیای باستانی به خود اختصاص داد.
تاسیس نخستین پایگاه مستقل دائمی کاوش برای دانشجویان دانشگاه تهران: به اعتراف بیشتر باستان‌شناسان ایرانی، مهمترین سهم دکتر نگهبان در پیشبرد باستانشناسی کشور، ایجاد کارگاه دائمی در دشت قزوین برای فعالیت‌های باستان‌شناختی دانشگاه تهران و تربیت دانشجو در این کارگاه است. وی در زمستان سال ۱۳۴۸ موفق به کسب مجوز و بودجۀ لازم برای تعمیر کاروانسرای مخروبۀ "محمد آباد خره" در قزوین شد. این مکان سپس به کانونی برای پژوهش‌های مستمر و درازمدت باستان‌شناختی دانشگاه تهران تبدیل شد که در آن دانشجویان، با شرکت در انواع فعالیت‌های میدانی، جهت آموزش باستانشناسی کشور در آن شرکت می‌کردند. این برنامۀ پیشرو تا به امروز نیز در همین مکان ادامه دارد.
تحول نظام آموزشی دانشجویان باستانشناسی: دکتر نگهبان در تابستان سال ۱۳۴۹ پیشنهادی را در گروه باستانشناسی دانشگاه تهران مطرح کرد که به موجب آن دروس عملی الزامی برای دورۀ کارشناسی و کارشناسی ارشد در برنامه‌های درسی دانشجویان باستانشناسی گنجانده می‌شد، به طوری‌که بدون گذراندن این دروس هیچ دانشجویی فارغ‌التحصیل شناخته نمی‌شد. اولین گروه دانشجویان باستانشناسی و تاریخ هنر برای کارآموزی در ترم اول سال تحصیلی ۵۰-۱۳۴۹ در بررسی و حفاری دشت قزوین شرکت نمودند که این برنامه بدون وقفه تا سال تحصیلی ۵۹-۱۳۵۸ ادامه داشت.
دکتر نگهبان در سال ۱۳۵۷ از دانشگاه تهران بازنشسته شد و به فیلادلفیا نقل مکان کرد. وی فارغ از برنامۀ تدریس و امور اداری، تا آخر عمر اوقات خود را به چاپ گزارش نهایی فعالیت‌های باستان‌شناختی اختصاص داد، به ویژه نتایج کاوش‌های باستان‌شناختی در چراغعلی تپه مارلیک، تپه زاغه دشت قزوین، هفت تپه خوزستان و نیز مروری بر ۵۰ سال باستانشناسی ایران از جمله شاخص‌ترین کارهای علمی او به شمار می‌روند. علاوه بر شرکت، ارائه مقاله و سخنرانی در ده‌ها همایش داخلی و بین‌المللی، از وی نوشته‌های زیادی در قالب گزارش، مقاله و یادداشت به زبان فارسی و انگلیسی برجای مانده است. در دورۀ مدیریت ایشان در گروه باستانشناسی و موسسۀ باستانشناسی، "مجلۀ تخصصی مارلیک" در دو شماره منتشر شد که شمارۀ سوم آن با نام "کند و کاو" بعدها هم چاپ شد اما پس از آن به کلی تعطیل شد. به خاطر نقش بسیار مهم و تاثیرگذار نگهبان در تاریخ تحولات و ساختار باستانشناسی ایران از او در میان باستان‌شناسان ایرانی به عنوان "پدر باستانشناسی ایران" یاد می‌شود.
دکتر نگهبان در ۱۶ بهمن ۱۳۸۷ پس از طی دوره‌ای چند ساله از عوارض بیماری ناشی از تصادف، در آمریکا درگذشت. جامعۀ باستانشناسی ایران یاد نگهبان را گرامی می‌دارد و با یادآوری زحمات ایشان، همه را به اندیشه و تحلیل دوبارۀ تحولات باستانشناسی در ایران دعوت می‌کند.
