موسیقی ماه رمضان و آداب و رسوم مختلف آن
موسیقی ماه رمضان یکی از انواع موسیقی است که بر اساس رسوم و مناسک هر منطقه شکل گرفته و با گذشت زمان به فراموشی سپرده شده است. اما این مناسک آیینی چه مبنایی دارند و هدف از برگزاری آنها چیست و در میان آنها کدام‌ها ادامه حیات داده‌اند؟
به گزارش خبرنگار ایلنا، موسیقی ایرانی بخش‌های مختلفی دارد و در این میان مناسبات مذهبی نیز باعث ایجاد نوعی موسیقی شده‌اند که بر اساس رسوم و مناسک هر منطقه شکل گرفته است. موسیقی ماه رمضان یکی از انواع موسیقی‌های مناسبتی و مذهبی است که از دیرباز در ایران رواج داشته اما هرچه گذشته کمتر مورد توجه گرفته تا آنجا که بسیاری ار رسوم موسیقایی مربوط به آن فراموش شده است.
پیشینه و قدمت موسیقی ماه رمضان
طبق اسناد و مدارک موجود، می‌توان گفت ایرانی‌ها پیش از ظهور اسلام یکتا‌پرست بوده‌اند و طی روزهایی از خوردن و نوشیدن پرهیز می‌کرده‌اند و این رسم و رسوم با ظهور دین اسلام وجهه رسمی‌تری به خود گرفته و ارزش و بهای بیشتری یافته است. به طور مثال بیدار کردن مردم برای خوردن سحری یکی از رسم‌های دیرین ایرانیان است که ریشه آن به طبل‌نوازی ماموران و گماشته‌های نظامی برای بیدار کردن سپاهیان، پیش از طلوع آفتاب بازمی‌گردد. می‌توان گفت «نقاره‌زنی» یکی‌دیگر از رسوم متداول در ماه رمضان نیز در راستای طبل‌نوازی به وجود آمده است.
رضا مهدوی (نوازنده سنتور، پژوهشگر و مؤلف) می‌گوید: «آنچه که اسلام از زرتشت وام می‌گیرد و آن را موجه می‌داند همین گونه از موسیقی و آئین‌های مرتبط با آن است. به طور مثال روضه‌خوانی‌ها همان مراسم و مناسکی هستند که در دین زرتشت وجود داشته‌اند و آنچه عوض شده و تغییر کرده، محتوا است. می‌توان گفت به جز نحوه زبان و بیان که به مرور زمان استحاله شده ریشه و اصل یکی است.»
موسیقی آیینی رمضان و گستردگی رسوم و مناسک و فراموشی آنها
به هرحال رسم و رسوم و موسیقی آیینی ماه رمضان به چند مورد بخصوص محدود نمی‌شود و اهالی مناطق مختلف بر اساس موسیقی آن منطقه و نوع سازبندی‌ها به ادای مناسکی می‌پرداخته‌اند که هر کدام از آنها مبنا و هدفی داشته است. «صلوات‌خوانی»، «الوداع خوانی»، «مناجات‌خوانی»، «منقبت‌خوانی»، «مولودی‌خوانی» تنها برخی از مراسم موسیقی ماه رمضان است.
در حال حاضر اغلب مراسم مربوط به موسیقی ماه رمضان فراموش شده‌اند که برخی سرمنشاء این اتفاق را روی کار آمدن سلسله پهلوی می‌دانند. طبق اسناد و مدارک موجود، می‌توان گفت موسیقی ماه رمضان و رسوم و مناسک مربوط به آن تا نیم قرن پیش رواج داشته، اما پس از روی کار آمدن سلسله پهلوی، «نقاره‌نوازی» و «روضه‌خوانی» ممنوع میشود.
مهدوی درباره وضعیت فعلی موسیقی ماه رمضان می‌گوید: «در حال حاضر از موسیقی ماه رمضان گونه‌های معدودی باقی مانده است که آنها هم در نواحی ایران مورد توجهند. می‌توان گفت در میان قومیت‌های مختلف تنها برخی، لحن‌ها را حفظ کرده‌اند و در اجرای آثار سازهای کوبه‌ای را مورد استفاده قرار داده‌اند، و اینکه در این نوع موسیقی لحن‌هایی آوایی وجود دارد که اهالی برخی از مناطق آنها را حفظ کرده‌اند.»
این پژوهشگر موسیقی درباره شهری بودن موسیقی ماه رمضان نیز می‌گوید: «متاسفانه در شهرها مقوله‌‌ای با عنوان موسیقی ماه رمضان نداریم و هرچه هست در حد ادعیه و سحرخوانی و چاووش خوانی‌هاست. چاووش‌خوانی‌هایی که عموما در ایام مختلف مذهبی اجرا میشود.»
موسیقی دستگاهی و تاثیر آن بر موسیقی ماه رمضان
مهدوی درباره تاثیرپذیزی موسیقی ماه رمضان از موسیقی دستگاهی می‌گوید: «نمی‌توان گفت موسیقی دستگاهی در ایجاد موسیقی ماه رمضان موثر بوده است، زیرا پیشینه و سابقه موسیقی دستگاهی ما به دوران قاجار می‌رسد و متعلق به آن مقطع تاریخی است در صورتیکه ما خیلی قبل‌تر عبدالقادر مراغه‌ای را داشته‌ایم. آنچه مشخص است این است که قطعا موسیقی در 1400 سال پیش به گونه‌ای دیگر بوده است. ما از موسیقی عصر ساسانی خبر نداریم، اما اگر بخواهیم ایران بزرگ قدیم را در نظر بگیریم، خواهیم دید بسیاری از کشورها جزو ایران بوده‌اند. در نتیجه می‌توان گفت بسیاری از نغمه‌ها و لحن‌ها ایرانی بوده‌اند.»
آیا رسم و رسوم مربوط به موسیقی ماه رمضان اصالت خود را حفظ کرده یا تحریف شده؟
با اینکه اغلب مراسم و مناسک موسیقایی مربوط به ماه مبارک رمضان به نوعی منسوخ و فراموش شده‌اند، اما با این حال مسئله‌ای که مطرح است اصالت و بکر بودن مراسم و مناسک باقی مانده است. مهدی می‌گوید: «نمی‌توان گفت این گونه از موسیقی آیینی مورد تحریف قرار گرفته یا اصالت خود را حفظ کرده است؛ زیرا منابع و اسنادی در این زمینه وجود ندارد. اما خب به طور کلی در طول تاریخ تحریف‌های بسیاری وجود داشته است. همانطور که 360 لحن باربدی از موسیقی دستگاهی حذف شده و تغییراتی در آن به وجود آمده به همان ترتیب در زمینه موسیقی ماه رمضان و رسوم و آیین‌های مرتبط با آن نیز تحریفاتی صورت گرفته است. اما اینکه چقدر از محتوای آن کاسته شده مبحث دیگری است.»
موسیقی ماه رمضان و کمبود منابع و اسناد معتبر
یکی دیگر از کاستی‌هایی که در رابطه با موسیقی ماه رمضان، علاقمندان و پژوهشگران را با چالش جدی روبرو می‌کند کمبود اسناد و منابع نوشتاری است. این پژوهشگر با تایید این موضوع درباره کمبود منابع مکتوب و چگونگی فعالیت پژوهشگران می‌گوید: «متاسفانه در حوزه موسیقی ماه رمضان منابع زیادی وجود ندارد و لازمه آن جستجوهای گسترده است. در میان پژوهشگران فعلی تنها شخصی که می‌توان به طور دقیق به او رجوع کرد هوشنگ جاوید است. او با جستجوی فراوان به ثبت و ضبط آثار مختلف پرداخته و شرح وقایع را از زبان آخرین راویان نسل‌های گذشته که در قید حیات هستند، شنیده است، در صورتی که نهادها و سازمان‌های دیگر باید در این طور مسائل ورود کنند و پژوهشگران را مورد حمایت قرار دهند که اینطور نیست.»
استفاده از دانش پیشکسوتان
بی‌شک یکی از حرکات مهمی که می‌تواند در پیشبرد و شناساندن موسیقی ماه رمضان موثر باشد، استفاده از داشته‌های پیشکسوتان مناطق مختلف است. متاسفانه در میان اساتید و پیشکسوتان موسیقی نواحی مربوط به ماه رمضان اشخاص زیادی در قید حیات نیستند و این موضوع بر ضرورت استفاده از دانش آن تعداد معدود می‌افزاید.
مهدوی با تاکید بر اینکه بنگاه‌های دولتی موظفند به این عرصه ورود کنند، می‌گوید: «مسئولان هستند که باید به سراغ این اشخاص و موضوعات مرتبط با آنها بروند. شخصا تا زمانی که در حوزه هنری مسئولیت داشتم در حد بودجه، توان و علایق شخصی‌ام به موضوعات این چنینی می‌پرداختم. حوزه هنری باید مجددا در این زمینه فعال باشد و دیگر سازمان‌ها و ارگان‌های مرتبط نیز باید به این موضوعات ورود کنند. به طور کلی این دولت است که باید زیر بار و پر فعالان این عرصه را بگیرد و در تمام دنیا روال به همین شکل است و مباحث کلان ملی، دینی، آینی و مذهبی توسط دولت‌ها حمایت میشود. به طور مثال در اروپا این کلیساها هستند که مسئولیت بخش‌ها و وقایع و جریانات مذهبی را به عهده می‌گیرند و ما نیز باید چنین رویه‌ای داشته باشیم.»
خلاقیت و نوع‌آوری در موسیقی ماه رمضانی
گاه آنچه باعث بقای گونه‌ها و آثار قدیمی میشود نوع‌آوری و خلاقیت است، اما اینکه چقدر و چگونه می‌توان در آیین و مناسک ماه رمضانی خلاقیت به خرج داد موضوعی است که نیاز به نظرات کارشناسان دارد. این سنتورنواز می‌گوید: «مباحث این‌چنینی جدی گرفته نمی‌شوند. در حال حاضر با توجه به اینکه در عصر سرعت و تکنولوژی قرار داریم شاید اینگونه تصور شود که برای حفظ آیین‌های نام برده باید آنها را به روز رسانی کنیم. اما واقعیت این است که نمی‌توان این آیین‌ها را بروز رسانی کرد، زیرا با ایمان و اعتقادات مردم پیوند خورده‌اند. شما نمی‌توانید در موسیقی مقامی تغییر ایجاد کنید و مثلا نمی‌توانید موسیقی دستگاهی را وارد آن کنید و جای این دو را تغییر دهید. زیرا میان اجزا این گونه‌ها پیوندهایی وجود دارد که در جای خود ناگسستنی هستند. اتفاقأ همه این گونه‌ها در کنار هم معنا پیدا می‌کنند و ما باید هر کدام از آنها را در جای خود محفوظ بداریم.»
برخی از رسوم مرتبط با موسیقی ماه رمضانی
«نقاره‌زنی» رسم ایرانیان پیش از اسلام
«نقاره زنی» یکی از رسوم قدیمی ایرانی است که پیش از اسلام نیز وجود داشته و در مواقع رویت هلال ماه کاربرد داشته است. آنگونه که می‌گویند ایرانی‌ها در ابتدای هرماه به «نقاره‌زنی» می‌پرداختند تا به این وسیله رسیدن ماه نو را خبر دهند. در شاهنامه فردوسی نیز 18 بار از ساز «نقاره» نام برده شده که خود گواهی بر قدمت این ساز است. رسم نقاره‌زنی با ظهوراسلام در ایران نه تنها منسوخ نشده، بلکه به نوعی کامل‌تر شده است. پس از ظهور اسلام و همه‌گیر شدن دین اسلام، چاووش خوانان دو یا سه روز پیش از فرا رسیدن ماه رمضان به کوچه و خیابان میرفتند و با نواختن نقاره آمدن ماه رمضان را به مسلمانان نوید می‌داده‌اند.
«دیدن هلال ماه» با حضور ریش‌سفیدان و نوحهخوانان خوش صدا
رسم دیدن هلال ماه به نوعی همان نقاره‌زنی است زیرا هر دو رسیدن ماه نو را خبر می‌دهند. طی مراسم «دیدن هلال ماه» بزرگان و ریش‌سفیدان شهر به اتفاق یک یا دونفر نوحه‌خوان که خوش صدا بوده‌اند، به مکانی مرتفع می‌رفته‌اند و آسمان را نظاره می‌کرده‌اند. پس از تایید رویت ماه، نوحهخوانان جمع حاضر را به فرستادن صلوات دعوت می‌کرده‌اند. پس از طی این روند، نوحهخوانان در تکریم و توصیف ماه رمضان آوازهایی می‌خوانده‌اند و از خداوند طلب مغفرت می‌کرده‌اند و از او می‌خواسته‌اند طاعات و عباداتشان را پذیرا باشد.
«مناجات‌خوانی» و «گل‌دسته‌خوانی» با درونمایه راز و نیاز
متین رضوانی‌پور(خواننده آواز ایرانی و پژوهشگر موسیقی آیینی) درباره مناجات‌خوانی اینگونه گفته است: «مناجات‌خوانی» به آن دسته از آثار موسیقایی دینی گفته میشود که با استفاده از اشعاری با درون مایه راز و نیاز با خدا در سحرهای ماه رمضان برای به موقع بیدار کردن مردم از خواب و بهره‌مندی بیشتر از لحظات باقی مانده تا سحر اجرا میشود.
او درباره روال گذشته مناجات‌خوانی گفته است: در قدیم مناجات خوان‌ها از یک تا دو ساعت مانده به اذان صبح بر بام خانه‌شان میرفتند و با اجرای زیباترین نواها مردم را برای سحر بیدار میکردند و در صورت وسیع‌‌تر بودن محلهها، مناجات‌خوان‌ها چند نفره و در گلدسته‌‌های مساجد به نوبت، به صورت تک‌صدایی و یا چندصدایی مناجات سحری می‌خوانده‌اند که به آن «گلدسته خوانی» و به آن اشخاص گلدسته‌‌خوان نیز می‌گفتند.
«چاووش‌خوانی» شبه جشنی در استقبال از ماه رمضان
«چاووشی‌خوانی» آیین دیگری است که یک روز پیش از فرا رسیدن ماه مبارک رمضان برگزار میشده است، اینگونه که مردم برخی شهرها، شب پیش از نخستین سحرگاه ماه مبارک رمضان را تا صبح بیدار می‌مانده‌‌اند و با برگزاری آیین‌های معنوی و پوشیدن لباس‌های نو، به استقبال رمضان می‌رفته‌اند و چاووش‌‌خوان‌ها نیز به خوانش چاووشی‌‌هایی مرتبط با آن روز می پرداخته‌اند.
مهدوی درباره چاووش‌خوانی و معنی آن نزد عوام می‌گوید: «اغلب مردم گمان می‌کنند چاووشی متعلق به اشخاصی است که مشهد، کربلا و و سفرهای زیارتی می‌روند در صورتیکه چاووشی‌خوانی در ماه مبارک رمضان نیز کاربرد داشته و مورد توجه بوده است.»
«الوداع‌خوانی» خداحافظی با ماه رمضان و سلام به ماه شوال
«الوداع‌خوانی» یکی دیگر از مراسم ماه مبارک رمضان است که آمدن ماه شوال را به مسلمانان خبر می‌دهد. در واقع همان چاووش‌خوان‌هایی که مراسم «نقاره‌زنی» را برگزار میکردند، مراسم «الوداع‌خوانی» را نیز به جا می‌آورده‌اند.
«صلوات‌خوانی» رسمی حاصل ممنوعیت و سانسور
پس از ممنوعیت «نقاره‌خوانی» مردم مناطق مختلف با ذکر صلوات همسایگان خود را بیدار می‌کرده‌اند و نام این رسم را «صلوات‌خوانی» گذاشته‌اند. می‌توان گفت «صلوات‌خوانی» نیز جزو مناسکی است که طی سال‌های اخیر تقریبأ منسوخ شده است. در گذشته نود نوع صلوات‌خوانی گروهی در مناطق مختلف کشور وجود داشته که البته در چگونگی پرداختن به جزییات با یکدیگر تفاوت دارند. به عنوان مثال «دم دم سحری» در استان بوشهر و شهرهای تابعه آن کاربرد داشته است. «دم دم سحری» در سحرهای رمضان توسط دو مرد در محلهها و کوی و برزن اجرا میشده است.
متین رضوانی پور درباره این مراسم گفته است: «دم دم سحری یکی دیگر از سنتهای ماه رمضان در بوشهر بود که سحرهای رمضان توسط دو مرد فانوس به دست و دمام به دوش در محلهها و کوچه‌‌های بوشهر اجرا می‌شد. دم دم سحری نوای موزونی است که از ترکیب دو کلمه دم دم و سحری از ضرب آهنگ کوبش چوب بر دمام ایجاد میشود و دم دم سحری‌خوانان با ضربه‌‌های آهنگین بر دمام با ریتم سه ضربی، همراه با خواندن اشعار دعاگونه روزهداران را وقت سحر از خواب بیدار میکردند.»
نمونه‌‌ای از اشعار «صلوات خوانی» که در دستگاه چهار‌گاه خوانده میشده است؛ «اول به خدای حی داور صلوات/دوم به رسول تاج برسر صلوات. سوم به علی و آل و اولاد علی/ چهارم به کنار حوض کوثر صلوات»
«ذکرخوانی» ترویج نیکی و نیکوکاری
یکی دیگر از مراسم مهم ماه رمضان نزد ایرانیان «ذکرخوانی» است. نوع برگزاری این رسم بر اساس فرهنگ و شرایط اقلیمی هر منطقه متفاوت بوده و هدف از اجرای آن دعوت روزهداران به نیک بودن و نیکوکاری است.
«منقبت‌خوانی» در رثای مولا علی(ع)
«منقبت‌خوانی» یکی از مهمترین رسوم ماه رمضان بوده که نسبت به رسوم دیگر حزین‌تر و غم‌انگیزتر است؛ زیرا با ایام شهادت حضرت علی(ع) ارتباط دارد و رسم ویژه شب‌های قدر است که در رثا و مدح مولا علی(ع) خوانده میشود.
«گره‌گشو» یا «گره‌‌گشای» بزمی مذهبی و آیینی
«گره‌گشو» یا «گره‌‌گشای» یکی دیگر از رسوم قدیمی ماه مبارک رمضان است که در شب پانزدهم رمضان همزمان با ولادت امام حسن مجتبی(ع) برگزار میشده و محل اجرای آن گناوه و دیلم واقع در شمال استان بوشهر بوده و در استان لرستان نیز اجرا میشده است. در این مراسم آئینی، خانواده‌ها از دو روز قبل به تهیه و آماده‌سازی آجیل مخصوص و تنقلات می‌پرداختند و گندم، نخود و دیگر حبوبات را تفت می‌دادند و با نقل و شکلات و سایر شیرینی‌‌ها مخلوط میکردند.
متین رضوانی‌پور درباره جزییات این مراسم گفته است: «کودکان کمی پس از افطار کیسه‌‌ای کوچک به گردن می‌‌انداختند و با تکرار مداوم آهنگ «گلی گشو سرت بشو» به در منازل میرفتند و اغلب خانواده‌ها از آجیل‌‌های آماده شده به کیسه‌های آنها می‌ریختند. اگر خانواده‌ای نیز بنا به هر دلیلی از دادن آجیل مخصوص سر باز می‌‌زد، بچه‌‌ها با هم چنین می‌خواندند: «خونه گدا خیرش ندا» به معنی «خانه (خانواده) گدا خیرش را به ما نداد.»
گفتنی است اصطلاح «گره‌گشو» به معنی گره‌گشاست که بر اساس لحن و لهجه مردم جنوب تغییر کرده است. این مراسم به دلیل اعتقاد و باور مردم منطقه شکل گرفته است. مردم استان بوشهر و توابع آن بر این باورند که بخششی که در شب پانزدهم رمضان شکل می‌گیرد، باعث گشایش و افزایش رزق و روزی خواهد شد؛ البته ریشه این رسم شاخصه‌های اخلاقی امام حسن مجتبی(ع) است. مشهور است که امام دوم شیعیان بارها دارایی‌های خود را به نیازمندان بخشیده و مردم استان بوشهر بر این ویژگی تاکید داشته‌اند.
«آیین آبی بنوش» نوشیدن آب پیش از اذان صبح
«آیین آبی بنوش» نیز از سنتهای رایج شهرهای شمالی و استان بوشهر بوده که 10 دقیقه پیش از اذان صبح با پخش نوای «آبی بنوش لعنت حق بر یزید کن، جان فدای تربت پاک شهید کن» از مساجد محلهها، مردم را برای نوشیدن آب، پیش از اذان صبح از خواب بیدار می‌کرده است.
