استاد علوم آب دانشگاه چمران در گفت‌وگو با ایلنا؛
سد کرخه چهار سیلاب پیاپی را کنترل کرده است/ امکان فرار آب از سد وجود ندارد/ نمی‌شد زودتر دریچه‌های سد را باز کرد/ امکان شکستن سد وجود ندارد
مرتضی زرگر معتقد است که امکان فرار آب از مخزن سد کرخه وجود ندارد همچنین شکستن این سد نیز امکان ندارد ولی سیلاب مازاد بر ظرفیت مخزن را، وارد زمین‌های فرودست می‌کند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، رود کرخه در روزهای اخیر، اتفاقی تکراری اما با فاصله وقوع هزار ساله را به خاطر می‌آورد. بسیاری از متخصصان معتقدند که سیلاب‌های اخیر از رودخانه‌های سیمره، کشکان، گاماسیاب، قره سو، زال و الوند، در یک دوره بازگشت هزار ساله به بستر رودخانه کرخه بازگشته‌اند. سد کرخه که چند روز قبل توانسته بود سیلابی با دبی 6000 متر مکعب بر ثانیه را مهار کند، این‌بار پس از عبور آب از تراز 220 متری سطح دریا از پشت مخزن آن، سیلاب‌های خروشان و ویرانگری که در حوضچه‌های آرامش کنترل نمی‌شوند را، وارد اراضی پایین دستی خود کرد. دکتر مرتضی زرگر (استاد علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز) در رابطه با پایداری سد کرخه و شایعه فرار آب از مخزن سد، امکان تخریب و همچنین امکان گسترش سیلاب، به پرسش‌های خبرنگار ایلنا پاسخ داد.
گفته می‌شود سیلی که در حریم کرخه اتفاق افتاده در بازه زمانی هزار ساله بی‌سابقه بوده است. آیا این آمار درست است؟ اگر سد نتواند این سیلاب‌ها را کنترل کند، پس چه وظیفه‌ای دارد؟
سیل ورودی به سد کرخه طبق آزمایشی که انجام دادیم چیزی بین سیل پانصد ساله و هزارساله است اما به سیل هزارساله نزدیک‌تر است چون در هیدرولوژی دوره‌های بازگشت ما دوساله، پنج ساله، ده ساله، بیست ساله، پنجاه ساله، صد ساله، دویست ساله، پانصد ساله و هزارساله و ده هزارساله است و معمولا هیدرولوژیست‌ها بین این‌ها را آنالیز نمی‌کنند از نظر اوج، سیلاب هزار ساله است اما حجم سیلاب هم برای ما بسیار مهم است که بین پانصد ساله تا هزار ساله است. طبق آخرین مطالعات انجام شده در مورد سد کرخه که در دهه نود انجام شده است این سیل بین پانصد تا هزار ساله است. در رابطه با نقش سد باید بگوییم که سدها حجم نرمالی دارند و زیر این حجم سیلابی پایین دست را تهدید نمی‌کند. رقم سد کرخه در این رابطه تراز 220 متر نسبت به سطح دریا است که در زمان سیلاب باید تا این سطح، سد پر شود و پس از آن مجددا خالی شود برای ورود سیلاب بعدی آماده شود. و تا تراز 220 هم همین اتفاق افتاد و خروجی کنترل شده بود و خسارتی وارد نشد.
مگر ظرفیت اسمی مخزن سد کرخه 6 میلیارد متر مکعب نیست؟
این در تراز 226 است نه در تراز 220. فکر می‌کنم عدد دقیقش در این تراز 5 میلیارد و دویست و هفتاد میلیون متر مکعب است. تا تراز دویست و بیست آبگیری شده است و بعد از آن سد وارد حجم کنترل سیلابش می‌شود. در تمام استانداردها گفته می‌شود که شما حق ندارید بالاتر از رقم نرمال در مدت زمان طولانی بمانید و حجم سد فقط برای تثبیت سیلاب استفاده می‌شود نه برای آبگیری بلندمدت و علتش این است که ممکن است سیل دیگری بیاید. بین تراز دویست تا 226 یک میلیارد متر مکعب هم در نظر گرفته شده است برای کنترل سیلاب و تسکین آن. الان تراز مخزن سد کرخه 224/7 است. واحد شمارش آن هم متر نسبت به سطح دریاست.
یعنی تراز 220، معادل ارتفاع از پی تا تاج سد نیست؟
خیر؛ این از نقطه صفر نقشه‌برداری ایران است. در کنترل سیلاب در مخازن سدها گفته می‌شود که فقط تا سیل صد ساله قابل کنترل است و جالب است که بدانید در طراحی سد کرخه فقط تا دوره بازگشت بیست ساله طراحی شده است درحالی‌که الان سیل هزار ساله آمده است! شما باید طوری مدیریت کنید که هم به سد خسارت وارد نشود و هم حداقل خسارت ممکن را به پایین دست وارد کنید.
یعنی هیچ کجای دنیا مرسوم نیست که سدی را برای دوره بازگشت سیل‌های پانصد ساله، هزار ساله و ده هزار ساله طراحی کنند؟
خیر؛ هیچ سدی برای سیلاب هزار ساله کارایی ندارد! نهایتا سدها برای سیلاب صد ساله یا بطور ماکزیمم دویست ساله طراحی می‌شوند. سیل هزار ساله به این معناست که سیلابی که احتمال وقوعش در هر سال، یک هزارم درصد است رخ داده است. ما نمی‌توانیم برای چنین سیلی مخزن بسیار بزرگی بسازیم و هزینه کنیم. حتی در طرح‌های حفاظت از شهرها هم تا سیل دویست ساله را پیش‌بینی می‌کند. چون هرچه مخزن بزرگ‌تری در نظر گرفته شود و سازه ایمن‌تری مورد نظر باشد هزینه‌های بیشتری را به همراه داشته باشد و به جایی می‌رسد که با هزینه‌های وقوع سیل احتمالی برابری می‌کند و آن سازه غیراقتصادی می‌شود!
در حال حاضر ساخت این سد با این مصالح اقتصادی بوده است یا خیر؟ سد کرخه خاکی است و این سد خاکی هم با امکان بروز خطر سیلاب هزارساله مواجه شده است. چرا از ابتدا سد را خاکی ساختند؟ این‌طور گفته می‌شود که آب اگر از تاج سد خاکی سرریز شود بسیار خطرناک خواهد شد؛ این گزاره منطبق با واقعیات علمی هست؟
انتخاب بدنه یک سد تابع بسیاری از عوامل است. مثلا اینکه دره یک سد به چه صورت است یا مصالح نزدیک به آن سد به چه شکل هستند. در محدوده‌ای که سد کرخه ساخته شده است امکان احداث سد بتونی وجود ندارد. دره‌ای که در آنجاست بسیار عریض است و شما هیچ سد بتونی را پیدا نمی‌کنید که طولش سه کیلومتر باشد. سد کرخه کمتر از بیست سال پیش آبگیری شده است و در طول این مدت، تمام سیلاب‌های بالادستش را کنترل کرده است و از جمله سیلی که بسیار بزرگ‌تر از این بوده است. از مهر سال گذشته تاکنون سد کرخه چهار سیلاب بسیار بزرگ را کنترل کرده است. به فاصله سه روز قبل ما سیلی داشتیم که بیش از6000 و تا حدود 8000 متر مکعب بوده است و این در حالی است که مخزن سد کرخه روی 216 تا 217 بوده است و در حال نزدیک شدن به تراز 220 بوده است.
چرا مخزن سد زودتر خالی نشد؟ باز نکردن دریچه‌های سد از ترس خشکسالی بوده است؟
خالی کردن مخزن با دبی‌های بیشتر، منجر به خسارت به پایین دست می‌شود. تا زیر تراز 220 شما نمی‌توانید به پایین دست خسارت بزنید. در آن‌زمان تراز پایین‌تر از 220 بود. در سیل پنج فروردین ورودی کرخه به 6000 متر مکعب بر ثانیه رسید و ترازش 220 بوده است و خروجی آن حدود ششصد متر مکعب بوده است تا به پایین دست خسارت وارد نکند. مشکل در سد کرخه این بود که به فاصله سه روز بعد مجددا سیل بزرگی اتفاق افتاد. وگرنه این سد سیل 6000 متر مکعبی را هم کنترل کرده بود. اگر فاصله بین این دو سیلاب ده روز می‌شد این سیلاب هم کنترل می‌شد. ما چنین چیزی را هرگز نداشته‌ایم و این فاصله در بروز سیلاب‌های بزرگ پیاپی بی‌سابقه است.
آیا شایعه فرار آب از سد کرخه صحت دارد؟
خیر؛ چنین چیزی نیست. البته رشته تخصصی من سازه‌های هیدرولیکی نیست اما تا جایی که در جلسات حضور داشته‌ایم کسی راجع به این موضوع صحبت نکرده است. در حال حاضر مخزن یک متر و سی سانتی متر دیگر جا دارد که اگر بارندگی شدید دیگری در حال حاضر اتفاق بیافتد، دیگر سد کرخه به هیچ وجه توانایی کنترل آن‌را نخواهد داشت.
امکان بروز خطر برای سد وجود دارد؟ یعنی امکان شکستن و یا شسته شدن بخش‌هایی از سد محتمل است؟
خیر؛ اما مجبور می‌شود هر آنچه واردش می‌شود را به زمین‌ها و شهرها و روستای پایین دستی سد بفرستد و خسارات شدیدی وارد می‌شود.
