مرمت بناهای میراث جهانی اصفهان، موروثی شده/ در میدان نقش جهان شاهد چند نوع مالکیت هستیم

به گزارش خبرنگار ایلنا، میدان نقش جهان اصفهان، معروف‌ترین برند گردشگری ایران است که به عنوان یکی از بناهای میراث فرهنگی در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ به شماره ۱۰۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در اردیبهشت ۱۳۵۸ به شماره ۱۱۵ جزء نخستین آثار ایرانی بود که به‌عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسید.

بناهای تاریخی موجود در چهار طرف میدان نقش جهان که این روزها به نام میدان امام نیز شناخته می‌شود، شامل عالی‌قاپو، مسجد شاه (مسجد امام)، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه است. علاوه بر این بناها، دویست حجره دو طبقه پیرامون میدان واقع شده‌است که عموماً جایگاه عرضهٔ صنایع دستی اصفهان هستند.

طی سال‌های گذشته بارها شاهد مرمت و احیای این میدان بوده‌ایم. فریبا خطابخش (سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش جهان) با اشاره به مرمت‌هایی که طی سال ۹۷ در مجموعه میراث جهانی نقش جهان انجام شده است، گفت: گنبد مسجد امام ۱۶ تَرْک است که در حال حاضر مرمت ۱۲ ترک آن به اتمام رسیده و مرمت ترک سیزدهم را آغاز کرده‌ایم. البته مشکلی در گنبد مسجد شیخ لطف الله به وجود آمده بود که مرمت شد با این وجود در بخشی از گنبد نیز مشکلاتی وجود دارد که باید رفع شود. روی تزئینات کاشی‌های گنبد نیز کار ‌کردیم. در حال حاضر نیز تعدادی از ترک‌های کاشی‌های گنبد مسجد شیخ لطف الله را به پایین منتقل کرده‌ایم و مرمت آنها انجام شده و منتظر هستیم تا با مناسب شدن هوا بتوانیم آنها را در جای خود نصب کنیم.

به گفته او، کاشیکاری‌های بدنه مسجد امام در ایوان ضلع جنوبی به اتمام رسیده است. همچنین کاشیکاری‌های ایوان ضلع شمالی به اتمام رسیده و اگر زمان باشد، کف آن نیز مرمت خواهد شد.

خطابخش با اشاره به آنکه مرمت ایوان عالی قاپو به اتمام رسیده، گفت: چند نقاشی دیواری در ایوان وجود دارد که باید مرمت آن انجام شود. تزیینات ایوان به‌طور کامل مرمت شده. قسمتی از عالی قاپو که مربوط به فضایی است که آبرسانی به ایوان توسط چاه انجام می‌شد، دچار آسیب‌های فراوان شده بود چنانکه به سقف طبقه سوم و چهارم آسیب رسانده بود. از این رو درصدد مرمت این بخش‌ها برآمدیم. با توجه به آنکه کار مرمت در عالی قاپو ادامه دارد و هر لحظه ممکن است نیاز به مرمت یک بخش باشد، داربست‌ها جمع نمی‌شود.

او در خصوص وضعیت پشت‌بام‌های مجموعه نقش جهان گفت: در دوره صفویه غرفه‌هایی در پشت مغازه‌های میدان نقش جهان ساخته شده بود که البته در زمان قاجار تمامی اتاق‌ها تخریب شدند و فقط نمایی از غرفه‌های طبقه دوم وجود داشت. بازسازی این غرفه‌ها از سال ۶۷ در مجموعه میدان نقش جهان شروع و غرفه‌های طبقه دوم به طور کامل بازسازی شدند. در حال حاضر نیز فقط می‌توان گفت بخشی که مربوط به سقف مسجد شیخ لطف الله است با مشکلاتی روبه‌روست که تا زمانی که اعتبارات تخصیص نیابد نمی‌توانیم آن را شروع کنیم چراکه ناچار هستیم با شروع کار تعدادی از مغازه‌ها را تعطیل کنیم. این کار با توجه به شرایط کنونی و گردشگرانی که برای دیدن میدان نقش جهان می‌آیند، نادرست است. در نهایت نیز با تخصیص اعتبارات، کار مرمت سقف از مسجد شیخ لطف الله به سمت ضلع جنوب شرقی میدان نقش جهان آغاز می‌شود. سقف باید سبک‌سازی شود و بخشی از ناودان‌ها باید مورد بررسی قرار گیرد.

مالکیت

در پیرامون میدان، مشهورترین و عظیم‌ترین بناهای تاریخی اصفهان مانند مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه (در ضلع جنوبی)، مسجد شیخ لطف‌الله (در ضلع شرقی)، عمارت عالی‌قاپو (در ضلع غربی) و سردر قیصریه (در ضلع شمالی) ساخته شده‌است. اطراف میدان را چهار بازار بزرگ احاطه کرده‌اند. همزیستی ابنیه تجاری با ساختمان‌های حکومتی و مذهبی و همچنین وجود قدیمی‌ترین دروازه بازی چوگان جهان در میانه میدان از جاذبه‌های معماری میدان است.

در این راستا طی سال‌های گذشته شاهد چالش‌هایی درخصوص مالکیت نقش جهان بوده‌ایم چراکه وقفنامه‌های میدان نقش جهان در طول تاریخ و ادوار مختلف اگرچه مصون مانده ولی تغییراتی توسط برخی حکام در آنها بوجود آمده و بعضاً وقفنامه‌های جدیدی تدوین و منتج به ساختار مالکیتی متنوعی برای این مجموعه شدند.

خطابخش در خصوص وضعیت مالکیت میدان نقش جهان گفت: در میدان نقش جهان شاهد چند نوع مالکیت هستیم چنانکه مغازه‌هایی که در برِ میدان قرار دارند و در آنها به سمت فضای باز میدان است که تعداد آنها ۲۰۰ مغازه است با چند مغازه داخلی که تعداد آنها در کل ۲۲۳ مغازه می‌شود، در گذشته متعلق به حاکم شهر بود و اکنون اختیار آن در دست استانداری اصفهان است. بخش دیگری از مغازه‌های داخلی مجموعه میدان نقش جهان، وقف مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام هستند و مالکیت آنان برعهده اوقاف است. مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام نیز از جمله مجموعه‌هایی هستند که مالکیت آنها برعهده اوقاف است. مالکیت مجموعه عالی قاپو و سردر قیصریه نیز برعهده سازمان میراث فرهنگی است. برخی از مغازه‌هایی که در بخش داخلی میدان وجود دارند دارای مالک شخصی هستند.

به گفته سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش جهان، تمام مغازه‌داران که در مجموعه میدان نقش جهان فعال هستند، درصدد فروش صنایع دستی ایرانی برآمده‌اند و اگر هر کدام از آنها حتی یک شیء چینی یا صنایع دستی خارجی به فروش برساند، تعطیل خواهد شد.

گذر آقا نجف

فعالیت شهرداری منطقه ۳ اصفهان در محدوده بافت تاریخی دارای ارزش پشت مسجد شیخ لطف‌الله در چند ماه قبل، باعث شد تا بار دیگر موضوع ساخت گذر آقانجفی در این منطقه پس از چند سال سکوت، دوباره مطرح شود، حتی محمدسعید ایزدی (معاون سابق معماری و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی) پس از بازدید میدانی از گذر آقانجفی، دوباره به توقف پروژه دستور دهد، تا بعد از بررسی و تائید طرح ارسالی شهرداری اصفهان از سوی سازمان میراث فرهنگی استان، طرح برای بررسی و تصمیم‌گیری نهایی درباره چگونگی ادامه فعالیت در این بخش از بافت تاریخی شهر اصفهان به شورای عالی معماری و شهرسازی به‌عنوان تنها مرجع قانونی تصمیم‌گیری در این زمینه داده شود تا درباره‌ ساخت گذر در این بخش از بافت تاریخی شهر تصمیم‌گیری شود.

این اتفاق آن‌قدر از نظر استادان دانشگاه و کارشناسان این حوزه، حائز اهمیت بوده که یکی از پرسش‌ها در آزمون دکتری سال ۱۳۹۸ رشته مرمت و احیای بناهای تاریخی که سوم اسفندماه در سراسر کشور برگزار شد، به گذر نورالله نجفی اصفهان اختصاص داده شد.

سوال ۵۴ این آزمون این‌طور مطرح شده بود؛ «گذر آقا نورالله نجفی در اصفهان، به چه دلایلی مغایرت اساسی با مبانی تاریخی و فرهنگی شهر تاریخی دارد؟

۱) تسهیل حرکت سواره، رونق اقتصادی، سیما و منظر جدید

۲) تسهیل حرکت سواره، رونق فرهنگی، انعطاف در اصالت و کاربرد

۳) ایجاد گسست تاریخی، رونق و پویایی فرهنگی، تسهیل حرکت سواره

۴) ایجاد گسست تاریخی، تشویق سوداگری شهری، تغییر بنیادین در اصالت

براساس اعلام پویش «#نه‌-به‌_گذرآقانجفی» گزینه چهار پاسخ این پرسش بوده است.

پس از گسترش دامنه اعتراضات کارشناسان و فعالان میراث فرهنگی در رابطه با احداث گذرآقا نجفی، اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان  توضیح داد: پس از آغاز احداث این گذر از چند سال قبل، با اعتراض شدید اداره کل میراث فرهنگی استان از ۳۶ متر عرض این خیابان به ۱۴متر تقلیل یافت. با این حال اداره کل میراث فرهنگی حتی با احداث گذر با عرض ۱۴ متر نیز مخالفت کرد که آن هم علی رغم تصویب در کمیسیون ماده ۵ استان به سبب مخالفت میراث فرهنگی تحت عنوان مغایرت اساسی به شورای عالی شهرسازی و معماری ارجاع داده شده است. با این حال در چند روز گذشته به جهت ادامه کار احداث گذر، تخریب‌هایی در مسیر این گذر بر اساس نظر کمیسیون ماده ۵ صورت گرفت که این اداره کل بلافاصله پس از آگاهی از ادامه کار جلوگیری کرد و ادامه روند کار منوط به نظر شورای عالی شهرسازی کشور است.

 البته بر اساس آخرین صحبت‌های ناصر طاهری (معاون میراث فرهنگی اصفهان)، اصل برگشت‌پذیری در زیر‌سازی‌های انجام شده در نظر گرفته شده است. او تاکید دارد: ما می‌خواهیم به یک طرح شهری برسیم و نمی‌خواهیم به کف آثار برسیم تمام گمانه‌ها زیر بتن محفوظ است و قابلیت جمع کردن تمام روسازی‌ها وجود دارد. شهرداری آسیبی به لایه‌های تاریخی چهارباغ نزده است. نباید فراموش کرد که اهمیت چهارباغ در خصوص محور میانه است و ما نگاهمان طراحی شهری است و صرفا نگاه باستان شناسی نداریم. ما موافق اجرای بتن‌ریزی بیشتر نیستیم حتی ممکن است در آینده به این نتیجه برسیم که تمام این کارها اشتباه بوده و باید تمام روسازی‌ها و بتن‌ریزی را برداریم.

بودجه

به گفته خطابخش، میانگین بودجه سالیانه میدان نقش جهان حدود ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان است و به مسجد جامع نیز حدود یک میلیارد تومان اختصاص پیدا می‌کند.

برداشتن حوض‌ها غیرممکن است

اصفهان را شهر «چوگان» می‌دانند، شهری که بیش از ۳۰۰ سال پیش در میدان اصلی آن این بازی را برای شاه عباس اجرا می‌کردند. در این میان طی سال ۹۷ و یک سال بعد از جهانی شدن چوگان در فهرست میراث ناملموس یونسکو، یکی از طرح‌هایی که مطرح شد، چگونگی احیای این بازی جهانی آن هم در یکی از مهمترین مبدأهای اجرای آن یعنی میدان نقش جهان بود. در این راستا خبرهایی مبنی بر حذف حوض میانی میدان امام به منظور تبدیل میدان به محل بازی چوگان بود که در نهایت تکذیب شد چراکه این حوض‌ها بخشی از تاریخ میدان نقش جهان هستند.

خطابخش در این خصوص گفت: در آن زمان مباحثی درباره تبدیل میدان نقش جهان به میدان بازی چوگان مطرح شده بود که برای این منظور باید حوض‌ها برداشته می‌شدند. این امر غیر ممکن است چراکه میدان نقش جهان با همین حوض‌ها در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. هرچند این حوض‌ها در زمان پهلوی اول به مجموعه اضافه شده‌اند اما در عصر حاضر نمی‌توان تغییری در آنها ایجاد کرد.

سرپرست پایگاه میراث جهانی نقش جهان ادامه داد: یکی از برنامه‌هایی که در نظر داریم ساماندهی جوی‌های اطراف میدان است که به صورت باغچه پر شده‌اند و باید به حالت اولیه خود بازگردد؛ چراکه این جوی‌ها که در نزدیکی سازه‌ها و بناهای میدان نقش جهان هستند به بنای اطراف میدان آسیب وارد می‌کنند. شهرداری و میراث فرهنگی موافق این تغییرات هستند اما نیازمند تخصیص اعتبار مناسب به این مهم هستیم.  

او معتقد است: این آبراه‌ها در مدت زمان طولانی می‌تواند آسیب‌رسان باشد. اما از آنجایی که ساماندهی این نهرها نیازمند اختصاص هزینه هنگفتی است از این رو طی سال‌های گذشته پرشده‌اند و اکنون در آنها گل و گیاه کاشته‌اند. آبیاری این گل و گیاه‌ها و نفوذ آب به بدنه بنا سبب نم کشیدن آن می‌شود؛ چراکه این آبراه‌ها فاصله زیادی از بنا ندارند.

مرمت آثار باستانی موروثی شد

در مجموعه‌های میراث جهانی و میدان نقش جهان استادکارانی در حوزه مرمت فعال هستند که باید حداقل ۲۰ سال سابقه فعالیت در پروژه‌های ثبت جهانی را در کارنامه خود داشته باشند. در این راستا به گفته خطابخش این روزها اینگونه باب شده است که مرمت آثار باستانی به صورت موروثی در خانواده از پدر به فرزند منتقل می‌شود. چنانکه امروزه شاهد حضور فرزندان استادکاران مرمتگر در پروژه‌های میراث جهانی هستیم. هرچند تحصیلات آکادمیک آنها هیچ ارتباطی به مرمت میراث فرهنگی ندارد اما از آنجایی که استادکاران معمولاً تجربیات خود را به افراد دیگر منتقل نمی‌کنند بر آن شدیم تا با استفاده از حضور فرزندانشان این تجربیات در خانواده‌شان منتقل شود. این مهم در خصوص مسجد شیخ لطف الله مسجد جامع و عالی قاپو صدق می‌کند. در حال حاضر استادکاران در کنار فرزندانشان که تحصیلات آکادمیک آنها در رشته عمران است، درصدد مرمت بنا برآمده‌اند.