روایتی امروزی از علوم ایران اسلامی خفته در نسخ خطی؛
از اسطرلاب و زیج تا اسفنکس‌های عجیب و غریب +عکس
نسخ خطی و موزه‌ها رابطه تنگاتنگی با یکدیگر دارند اما نسل امروز روایتی تازه از هر دوی آنها توقع دارد. روایتی که شاید بتوان بخشی از آن را در نمایشگاه دائمی علوم در ایران اسلامی موزه ملک شاهد بود.
به گزارش خبرنگار ایلنا، گنجینه‌های نسخ خطی مهمترین مجموعه کتابخانه‌ها و موزه‌های ایرانی هستند و کتابخانه و موزه ملی ملک نیز از این مهم مستثنی نیست. تنها تفاوتی که موزه ملک با سایر موزه‌ها دارد این است که با نگاهی متفاوت به نسخ خطی مجموعه خود می‌نگرد. چراکه نسخه‌های خطی تنها یک ساحت یا جنبه ندارند بلکه آثاری هستند که چندین جنبه را به طور همزمان در خود دارند. این جنبه‌ها از عناصر هنری مانند خوشنویسی، کتابت، جلدسازی و... را در بر می‌گیرد و به ارزش‌های علمی و ادبی نهفته در متون آنها می‌رسد. درعین حال محتوایی که نسخ خطی به همراه دارند مهمترین میراثی است که به مخاطب منتقل می‌کنند.
شاید همین روایت‌ها باشد که نسخ خطی را از هم متمایز می‌کند. موزه ملک نیز با استفاده از این روایت‌ها، تفاوت‌ها را مورد توجه قرار داده و سعی دارد تا نمایشگاهی را به مخاطب ارائه دهد که طعم، رنگ و بوی خود را داشته باشد؛ چراکه حاج حسین ملک نیز به سمتی پیش می‌رفت که موزه‌داری نوین را پیش روی خود داشت. او آثاری را انتخاب می‌کرد که با آنها زندگی کرده و از آن یادداشت داشته، بنابراین تفکری خاص در پس آثاری وجود دارد که جمع‌آوری کرده‌است و نسخ خطی نیز که بخش بزرگی از آثار موزه ملی ملک را دربرمی‌گیرند، از این امر مستثنی نیستند.
علوم اسلامی
شاید از این روست که وقتی گام در موزه ملک می‌گذاریم با فضاهایی روبه‌رو می‌شویم که روایتگر داستانی خاص هستند. در این میان نمایشگاه دائمی علوم در ایران اسلامی نیز آذرماه سال جاری فعالیت خود را آغاز کرده و یکی از جدیدترین نمایشگاه‌های این مجموعه به حساب می‌آید.
رضا دبیری نژاد (سناریست و موزه‌پرداز نمایشگاه دائمی علوم در ایران اسلامی) درخصوص این نمایشگاه گفت: یکی از وجوه نسخ خطی، موضوعات علمی آنهاست از این رو برای آنکه نشان دهیم که علم جدای از ادبیات و هنر نبوده، برآن شدیم تا در موزه ملی ملک در کنار نمایش سکه‌ها، تمبرها، لاکی‌ها و... نسخ خطی نیز به نمایش گذاشته شده و با ورود به حوزه علوم نیز، دسته‌بندی‌هایی مد نظر قرار دادیم که نسبت علم را با زیست ایرانی‌ها به نمایش بگذاریم. از این رو یک نظام طبقه‌بندی علوم را مدنظر قرار دادیم و نفایس‌الفنون، احصاءالعلوم و دره‌التاج که علوم نقلی، علوم عقلی و زیر مجموعه آنها را مدنظر دادیم. البته از آنجایی که بیشترین مواد ما در حوزه علوم دقیقه بود در این چیدمان آن را مدنظر قرار دادیم.
او ادامه داد: از آنجا که در جهان فکری آنها، همه چیز بر پایه دایره بنا شده، نقش دایره در سراسر این نمایشگاه متذکر شده است از این رو شاهد تصاویر دواری هستیم که رابطه بین علوم را نشان می‌دهد چراکه علوم از هم جدا نیستند و تفاوتی بین ریاضیات، نجوم، موسیقی و حتا پزشکی نمی‌توان قائل شد. از این رو همه این علوم را با یکدیگر هم‌نشین کردیم. دست‌آوردها، چهره‌ها و تاریخ علم در این نمایشگاه در معرض دید عموم گذاشته شده است. درواقع، تالار علوم در ایران اسلامی، بر آن است تا دو حوزه کتابخانه و موزه را به هم پیوند دهد و روایتی از درون فرهنگ ایرانی از تاریخ علم در ایران را ارائه کند تا منابع تخصصی را به آثار ملموس برای همگان تبدیل کند.
گشتی در عالم علم
شاید از این جهت باشد که به محض ورود به سالن علوم در ایران اسلامی با ویترینی روبه‌رو می‌شویم که به نسخه‌هایی اختصاص یافته که طبقه‌بندی دانش‌ها را ارائه می‌کنند و این نسخ خطی همان سه نسخه خطی نفایس‌الفنون، دره‌التاج و احصاءالعلوم است. در کنار ویترین مربوطه اینفوگرافی دسته‌بندی دانش‌ها در هر نسخه ارائه شده و اگر با راهنمای موزه همراه شوید داستان‌های جذابی برای شنیدن پیدا می‌کنید.
با توجه به شکل مستطیلی نمایشگاه، در چهار گوشه تالار چهار زون در قالب دکوری الهام گرفته از معماری اسلامی جای داده شده و هر زون به یک دسته از دانش‌ها که ظرفیت مجموعه در آن بیشتر بود، اختصاص یافته است.
نگار ساقریچی (راهنمای موزه) نیز صحبت‌های خود را با تاکید بر علوم دقیقه شروع می‌کند و می‌گوید: در این نمایشگاه علوم در گروه دانش‌های مختلف از ریاضیات و نجوم گرفته تا علوم زمین و علوم پزشکی دسته‌بندی شده‌اند. در حوزه ریاضیات و شاخه‌های زیر مجموعه آن با مباحثی مانند حساب و هندسه و البته موسیقی روبه‌روهستیم چراکه گذشتگان ما موسیقی را در زمره علوم ریاضیات می‌دانستند. نت‌ها شکل دیگری دارند و عالم دیگری را می‌توان در این سالن متصور شد. عالمی که موسیقی در آن از راه اعداد و شکل‌های هندسی جریان پیدا می‌کند. البته در یکی از این ویترین‌ها می‌توان کتابی را پیدا کرد که علم سیاق را دربرگرفته؛ علمی که صفر در آن جایی ندارد.
اما قطعا نگاه به آسمان و آنچه در اجرام آسمانی می‌گذرد یکی از جذاب‌ترین علومی است که بشر به آن پرداخته. در این میان بخش نجوم این نمایشگاه جذابیت خاصی دارد چراکه از هیئت و اسطرلاب گرفته تا صورالکواکب و حتا زیج‌ها را در معرض دید مخاطب قرار می‌دهد. زیج‌ها، رمل و اسطرلاب و جداول ریاضی که محاسبات خاص و سنگینی را می‌طلبد همگی در علوم قدما جایگاه خاصی داشتند.
دایره خلق و خو
ساقریچی می‌افزاید: قدما معتقد بودند که هر فرد باتوجه به ماه تولدش خصوصیات منحصربه فردی دارد که مزاج و خلق و خوی او را شکل می‌دهد و در این میان نقاط قوت و ضعفی در آن فرد وجود دارد که اگرمورد توجه قرار گیرد، سلامت کامل خواهد داشت. این سلامتی فقط به خوراک و خواب منتهی نمی‌شود بلکه تاثیر موسیقی نیز در افراد مختلف، متفاوت است. چنانکه بنابر آنچه در این نسخ خطی آمده، هر فرد نیاز دارد تا به گوشه‌هایی خاص از موسیقی در زمانی خاص از شبانه‌روز گوش دهد تا آرامش روح و جان یابد. از این رو با دایره‌ای بزرگ در گوشه‌ای از نمایشگاه روبه رو می‌شوید که می‌تواند ساعت‌ها نگاه مخاطب را به خود جذب کند.
کیمیا و حیل
در میان این دو بخش هم آثار مربوط به رشته‌های فیزیک (حیل)، شیمی (کیمیا)، نورشناسی و رصدخانه به شکل جداگانه عرضه شده‌اند و البته رساله رنگین کمان نیز بسیار جذاب به نظر می‌رسد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید کیمیاگری که از آن به علم تبدیل مس به طلا یاد شده، در علوم ایرانی – اسلامی از بعد فلسفی آن مورد بررسی قرار می‌گرفت و به نوعی می‌توان گفت جابرالبن حیان، درخصوص فلسفه شیمی تحقیق می‌کرد.
در بخش دیگر، گروهی از رشته‌های سنگ شناسی، فلاحت، تقویم در یک زون جای داده شدند و پس از آن رشته‌های جغرافیا یا مسالک و الممالک، جانورشناسی شامل اسب‌نامه و بازنامه، داروشناسی و کالبدشناسی یا تشریح‌الابدان عرضه شده‌اند. در کتاب‌های جانورشناسی با انواع جانوران عجیب روبه‌رو می‌شوید که گاه از یک اسفنکس هم گذشته و موجودی غریب‌تر از آنچه بتوان تصور کرد توسط نگارنده، نقش شده است.
در بخش گیاه‌شناسی نیز کمدی مملو از کشوهای کوچک طراحی شده که هریک دربردارنده گیاهی خاص است که می‌توان آن را دید، بویید و از خواص آن مطلع شد.
راهنمای موزه می‌گوید: زون آخر هم به آثار پزشکی اختصاص یافته و آثاری از تصاویر کالبدشکافی انسان روی دیوار به نمایش درآمده. این آثار در زمانی نقش شده‌اند که کالبدشکافی در همه ادیان ممنوع بود و پزشک ایرانی که مدیر بیمارستانی در شیراز بود، این تصاویر را حین عمل‌هایی که انجام می‌داد نقش کرده.
آخر داستان: علوم جدید
ویترین آخر نمایشگاه نیز چند کتاب مربوط به دوره متاخر از دارالفنون به بعد را در خود جای داده تا بازه زمانی نمایشگاه را مشخص کند درواقع علوم جدید نیز جایگاهی در این سالن دارند و از عکاسی و نقشه‌کشی گرفته تا قلعه‌گیری، نسخی در این نمایشگاه دارند.
اما نمایشگاه محدود به عرضه نسخه‌های خطی نمانده است بلکه سعی کرده در قالب رسانه‌های مختلف مفاهیم مربوط به آثار و دانش‌ها را روایت کند. گرافیک بخش مهمی از واسطه‌های بیانی را شامل می‌شود که تصویرساز تلاش کرده تا داستان آثار را در کنار متن‌ها عرضه کند. در هر رشته معرفی آن به روایت نفایس الفنون ارائه شده و مهمترین دستاوردهای آن در تاریخ ایران اسلامی بیان شده. در سمتی از نمایشگاه نیز کرونولوژی تاریخ علم در ایران اسلامی براساس دستاوردهای موجود در گنجینه ملک نمایش داده شده. یک دکور در میان نمایشگاه نیز هشت دانشمند شاخص که در رشته‌های مختلف فعال بودند را معرفی کرده. درواقع می‌توان مجموعه‌ای از تلفیق مدرنیته و سنت را یکجا شاهد بود و به نظاره داستانی نشت که راویان آن نسخ خطی و فراگیران آن نسل جدید هستند.
گزارش و عکس: معصومه دیودار
