در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد؛
ضرورتِ ساماندهی کشاورزی در محوطه جهانی شهر گور/ اول باید زمین‌ها را تملک کرد
معاون میراث فرهنگی فارس تصریح کرد: محدوده شهر گور، یک محدوده کشاورزی است و مردم نیز در محدوده داخلی شهر گور مشغول کشاورزی هستند. از این رو با توجه به ثبت جهانی و ملی این محوطه تاریخی نیاز است تا فعالیت‌های کشاورزان در این محوطه‌ها ساماندهی و تفکیک شود.
به گزارش خبرنگار ایلنا، بحث تبیین حریم و محدوده‌های آن به عنوان یکی از عوامل مهم حفاظتی محوطه‌های باستانی، بویژه در عصری که فرایندهای رشد و توسعه در قالب افزایش جمعیت و ساخت و ساز، افزایش میزان بهره‌وری از زمین‌های کشاورزی و آب‌های زیرزمینی، ساخت و توسعه مراکز شهری و صنعتی موجب تغییر هرچه سریعتر چهره زمین شده است، از مباحث مهم در حوزه میراث فرهنگی به شمار می‌رود.
با وجودی که بیش از یک و حتی دو دهه از تبیین و تصویب حرائم محوطه‌های باستانی مهم فیروزآباد شامل قلعه دختر، آتشکده، شهر گور و همچنین بنای سروستان می‌گذرد اما به دلیل آن که این محدوده‌ها به صورت واقعی و با مختصات دقیق مکانی روی نقشه‌های مناسب مشخص و تعریف نشده‌اند دخل و تصرف‌های گسترده‌ای به محدوده‌های مبهم آنها در سالیان گذشته انجام شده است.
عبدالرضا نصیری اصل (معاون میراث فرهنگی فارس) درخصوص این تعرض‌ها گفت: محدوده شهر گور، یک محدوده کشاورزی است و مردم نیز در محدوده داخلی شهر گور مشغول کشاورزی هستند. از این رو باتوجه به ثبت جهانی و ملی این محوطه تاریخی نیاز است تا فعالیت‌های کشاورزان در این محوطه‌ها ساماندهی و تفکیک شود.
او ادامه داد: تمام زمین‌ها باید دسته‌بندی شوند و درخصوص آنها دستورالعمل اجرایی نوشته شود. به طور مثال عنوان شود که در کدام زمین می‌توان کشاورزی کرد و در کدام زمین نباید شخم زدن اتفاق بیافتد یا آنکه عمق شخم زدن مشخص شود و... البته تا زمانی که این محوطه و زمین‌ها را تملک نکنیم، نمی‌توانیم چنین مواردی را عملیاتی کنیم. این اتفاقی است که از هفته جاری به بعد می‌افتد. درعین حال به زودی کشاورزی در باروی شهر گور ممنوع و متوقف خواهد شد. البته اکنون کشت دیم مانند گندم در منطقه رواج دارد.
معاون میراث فرهنگی فارس خاطرنشان کرد: با تصویب حریم ساسانی در اصل پایه‌ای بنانهاده شد تا بتوانیم این محوطه را مدیریت کنیم چراکه صرف تعیین عرصه و حریم پاسخگوی تعرض‌ها به محوطه‌های تاریخی نیست و باید از این طریق، بتوانیم مدیریت و ضوابط را اجرا کنیم. در این میان نیاز است تا برخی دستورالعمل‌ها تعریف شود تا ضابطه‌ها اجرایی شود. امیدواریم طی یک ماه آینده این دستورالعمل‌ها تهیه شود و احتمالا در پروسه‌ای بلندمدت خواهیم توانست این محوطه تاریخی را آزاد کنیم چراکه نباید کشاورزی در عرصه محوطه تاریخی داشته باشیم.
تمام این صحبت‌ها درحالی مطرح می‌شود که محور ساسانی فارس در ۳ شهرستان استان فارس و در پهنه‌‌ای به وسعت ۲۰۰ کیلومتر واقع شده که شامل کاخ ساسان در سروستان، مجموعه فیروزآباد (شهرگور، بنای موسوم به آتشکده و کاخ اردشیر) و مجموعه آثار دوره ساسانی بیشاپور کازرون (شامل شهر تاریخی بیشابور، نقوش برجسته تنگ چوگان و غار شاپور) است. چهل و دومین کمیته میراث فرهنگی یونسکو در شهر منامه کشور بحرین در حال برگزاری است و تا ۱۳ تیر پرونده‌‌های ارایه شده از سوی کشورهای عضو یونسکو را بررسی خواهد کرد. در این اجلاس بود که پرونده محور ساسانی فارس از ایران مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت به ثبت جهانی رسید.
البته نصیری اصل با اشاره به خبرهایی که درخصوص انفجارهای اتفاق افتاده در فیروزآباد منشتر شده است، گفت: مسئولان این انفجارها دو سال بود که به دنبال انجام کار خود بودند اما با مخالفت ما روبه رو می‌شدند درنهایت نیز توانستند با رای شورای تامین کار خود را انجام دهند اما متاسفانه خبرها به سمت و سویی رفت که مقصرانِ ماجرا به ریشِ میراث خندیدند.
تصویب تدقیق و بازنگری حریم‌های ۱۷ اثر
در این میان فرهاد نظری (مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی) از تصویب تدقیق و بازنگری حریم‌های ۱۷ اثر از مجموعه فیروزآباد و ۸ اثر در مجموعه تاریخی بیشاپور و تنگ چوگان در استان فارس خبر داد.
او به تدقیق و بازنگری حریم مجموعه فیروز آباد فارس اشاره کرد و گفت: قصر ساسانی (کاخ اردشیرـ آتشکده) قلعه دختر، شهر گور آتشکده ساسانی منار، دو نقش برجسته، پل مهر نرسه، کتیبه مهر نرسه، نقاره خانه تنگاب، تل خضر، جاده ساسانی، کاروانسرای تنگاب، کتیبه آبسنج، تل نقاره خانه، تل باغسرخی، باغ نارنجی، پل ساسانی و اشکفت گاوی مورد تدقیق و بازنگری قرار گرفت.
به گفته نظری، محل پایتخت قدیم بیشاپور، نقش برجسته تنگ چوگان، مجسمه شاپور اول، آثار باستانی قریه سیدحسین، غار چشمه ساسان، تل پنج محل، غار گوسفندف گورهای سنگی تنگ ناری در مجموعه تاریخی بیشاپور و تنگ چوگان ازجمله مواردی بود که در این نشست مورد تدقیق و بازنگری قرار گرفت.
بنابراین گزارش، دره موسوم به تنگاب راه ورودی به دشتی است که به نام دشت فیروزآباد شناخته می‌شود و شهر فیروزآباد مرکز شهرستان فیروزآباد را در خود جای داده است.
ظهور ساسانیان
اردشیر پسر کهتر پاپک موبد آتشگاه آناهیتا در استخر بود. پاپک پسر یا شاید دست پرورده ساسان بود که دودمان ساسانی نام خود را از وی گرفته و احتمالا در دوران بلاش چهارم بر پارس فرمانروایی می‌کرد. وقتی پاپک شاه شد با استفاده از سستی پارت‌ها بخش بزرگی از سرزمین پارس را متحد ساخت. اردشیر پس از در دست گرفتن قدرت که باید در حدود سال ۲۰۹ میلادی باشد؛ کرمان، اصفهان و سرانجام پادشاهی الیمایی‌ها را به زیر قدرت خود درآورد. در این زمان آن قدر ثروت فراهم آورده بود که بتواند در منطقه‌ای که امروزه به نام فیروزآباد شناخته می‌شود؛ شهری برپا کند.
وی در اینجا و بر فراز کوهستانی که دره‌ای را که مسیر اصلی دسترسی به شهر خود بود و تنگاب نام دارد، دژی استوار بنا کرد که امروزه قلعه دختر نامیده می‌شود و در نبرد بزرگی که در حدود سال ۲۲۴ میلادی در هرمزدگان درگرفت اردوان پنجم پادشاه بزرگ پارت‌ها شکست خورده و کشته شد. رویدادی که صحنه‌های آن در یک قاب بزرگ ۱۸ متری در کنار راهی که از درون تنگاب به دشت فیروزآباد می‌رسد، به تصویر کشیده شده است.
اردشیر حتی پیش از شکست اردوان، شهر تازه و ساختمان کاخ‌های خود را در اردشیر خوره (شکوه ارشیر) در گور یا فیروزآباد کنونی بنا کرد و بدین جهت از نظر زمانی بناهای او متعلق به اواخر دوره‌ی پارتی محسوب می‌شود. هرچند از جهت معنوی با وجود آن که عصر اردشیر تازه در آغاز راه بود اما سبک ساخته‌های وی ساسانی است.
قلعه دختر
احتمالا نخستین بنای اردشیر قلعه‌ای مستحکم است که روی قله‌ای مشرف به راه شیراز در گذرگاه تنگاب بنا شده است. بدون شک به چشم آنها که هنگام برآمدن آفتاب از این گذرگاه باریک می‌گذشتند دیوارهای بلند دژ همچون تصویری فراموش نشدنی از بنایی زرین در پهنه‌ی آسمان نیلگون بود. کاخ عبارت بود از قله‌ی یک منطقه بارودار که منبع آب آن چاهی بود که به داخل رودخانه‌ای که در امتداد دره فرودست جریان داشت، زده شده بود.
کاخ موسوم به قلعه دختر در سه سطح متفاوت ساخته شده بود و ورود به آن از پایین‌ترین سطح از راه پلکانی مارپیچ که به حیاط اصلی طبقه میانی می‌رسید صورت می‌گرفت. سه جانب حیاط مرکزی طبقه میانی را اتاق‌های چهارگوش دارای طاق ضربی احاطه کرده بود و سمت چهارم آن به طبقه بالاتر که ایوان و گنبدخانه اصلی را در خود جای داده بود باز می‌شد.
تمامی کاخ را یک ایوان بزرگ دارای طاق ضربی و دو ایوان کوچکتر در دو سوی آن تشکیل می‌داد. ایوان بزرگ که ۱۴ متر پهنا و ۲۳ متر درازا داشت به یک اتاق مرکزی می‌رسید که سقف آن به شیوه‌ای تازه و نوین یعنی با استفاده از گنبد پوشانده شده بود. به احتمال بسیار کهن‌ترین نمونه این شیوه گنبدسازی در بنای قلعه دختر اجرا شده است. گنبد در این بنا با استفاده و بهره‌گیری از سکنج‌های مخروطی که از هر کنج بالا آورده می‌شود تا دایره‌ای کامل را در بالا و محل اتصال گنبد بسازد، تشکیل شده است.
کاخ - آتشکده
سازه کاخ یا به تعبیر دیگری آتشکده بزرگ اردشیر بابکان رو به شمال و دهانه دره تنگاب قرار گرفته است. دریاچه‌ای از آب‌های جوشان در برابر کاخ و در امتداد محور اصلی آن واقع شده است. تصاویر هوایی به خوبی نشانگر قرار گرفتن این چشمه درون حصار کاخ است که امروزه تنها نشانه‌هایی ضعیف از پی دیوارهای احاطه‌کننده آن قابل تشخیص و شناسایی است.
بنای آتشکده به شکل چهارگوش و کشیده بود که به دو قسمت پذیرایی (بیرونی) و مسکونی (اندرونی) تقسیم و تفکیک شده بود. ایوانی دراز در بخش بیرونی ساختمان و رو به دریاچه در انتها به اتاقی گنبددار می‌رسید که خود آن نیز از دو سو توسط اتاق‌های گنبد دار دیگری در برگرفته شده بود. در جانب کشیده ایوان اصلی نیز ایوان‌های کوچکتری از هر سو به آن بازمی‌شد. بخش اندرونی نیز که در پشت و بخش جنوبی ساختمان قرار می‌گرفت از یک حیاط مرکزی دو ایوانه و اتاق‌هایی در اطراف ساخته شده بود که دارای پوشش بام طاق ضربی بودند. ایوانی که در بخش شمالی حیاط قرار داشت موجب ارتباط اندرونی با اتاق گنبدخانه میانی بنا می‌شد.
دو نقش برجسته کهن اردشیر بر روی صخره تنگاب و در نزدیکی راه باستانی و کهنی که دشت اردشیر خوره را به سرزمین‌های شمالی‌تر پارس متصل می‌کرد، نقر شده است. یکی از آنها که بیانگر صحنه مبارزه و جنگ با نیزه و به صورت سواره بر اسب است یادبود شکست تاریخی اردوان پنجم در نبرد هرمزگان بوده و دیگری توجیه ایدئولوژیک، فرا زمینی و اعتقادی بدست گرفتن قدرت توسط وی است چراکه اردشیر را در حالی که دیهیم و حلقه روبان بسته شاهی را از دست اورمزد می‌گیرد، نشان داده است. در حالی که میان وی و خدا نقش یک آتشدان و در پشت سر شاه نیز چندین نفر از بزرگان و همچنین یک جوان مگس پران ایستاده است. نقش دیهیم بخشی در کنار ویرانه‌های پلی قرار دارد که باتوجه به نوشته‌ای که از آن بدست آمده بعدها توسط مهر نرسه وزیر بهرام پنجم در حدود ۲۰۰ سال پس از آن ساخته شده است.
صحنه نبرد نمایانگر پیروزی مسلم سه سلحشور ساسانی بر هماوردان پارتی خویش است. جلوترین هماوردان و رزم‌آوران اردشیر را در سوی راست و اردوان نگون‌بخت در سوی دیگر نشان می‌دهد. در پشت سر اردشیر شاپور نشان داده شده است که وزیر بزرگ پارتی را از اسب به زیر افکنده است و نفر سوم که در پشت همه آنها نشان داده شده همرزم وفادار اردشیر است که در تمامی نقش برجسته‌های وی نشان داده شده است. ترکیب نقش مایه‌ها نه یک صحنه از کشاکش آوردگاه که نشان‌دهنده مهمترین رخدادهای آن است.
طراحی حرایم آثار ساسانی منطقه فیروزآباد فارس در یک نقشه
افشین یزدانی (مشاور طرح بازنگری نقشه و ضوابط بازنگری شده شهر اردشیر خوره "شهر گور"، قلعه و کاخ اردشیر بابکان به همراه نقش برجسته‌های تاج ستانی و پیروزی اردشیر نخستین شاه دودمان ساسانیان بر آخرین شاه اشکانی اردوان پنجم در منطقه فیروزآباد فارس) درخصوص ویژگی‌ها و مشخصات حریم خطوط عرصه و حریم جدید گفت: ترکیب نقشه‌های جداگانه حریم قلعه دختر و آثار تنگاب، کاخ اردشیر بابکان و شهر گور در یک نقشه واحد که به جهت مدیریت و نظارت محدوده‌های حفاظتی نوعی یکپارچگی و قدرت‌افزایی را موجب می‌شود، قرار دارد. درعین حال تغییراتی در محدوده عرصه محوطه‌های شاخص در جهت افزایش محدوده‌های عرصه بناها و آثاری چون قلعه دختر، آتشکده و شهر گور اردشیر براساس بررسی‌های دقیق باستان شناسی و مشاهده تصاویر هوایی قدیمی اتفاق افتاده است. به عنوان مثال، باروی بیرونی قلعه دختر که پیش از این در بیرون از محدوده عرصه واقع بود درون عرصه جای گرفت. یا در مورد بنای آتشکده یا کاخ اردشیر بابکان بخش‌هایی از آبراه باستانی و بزرگی که آب استخر جوشان روبروی بنا را به خارج از منطقه هدایت می‌کرد، درون خط عرصه قرار گرفت. در مورد شهر باشکوه و گرد اردشیر خوره که محدوده سازه‌های دروازه‌های باستانی، خندق دور شهر و پل حاشیه شهر روی رود اردشیر نیز به داخل محدوده عرصه افزوده شد.
او ادامه داد: از دیگر ویژگی‌های شاخص نقشه جدید حریم آثار ساسانی منطقه فیروزآباد فارس این است که طراحی یک محدوده حریم درجه یک با تمام عرصه‌های موجود و جدا از هم بناها و آثار منطقه را درون خود قرار می‌دهد. هرگونه رشد و توسعه در این حریم تنها در چارچوب طرح‌های هادی روستایی مجاز بود و خارج از آن تنها فعالیت‌های کشاروزی است که مجاز اعلام شده است. یکی از تغییرات قابل ذکر در محدوده حریم درجه یک، پذیرش امکان ساخت و ساز روستای موردستان یا آتشکده در محدوده طرح هادی مصوب آن به صورت ساختمان‌های با بنای یک طبقه و با نماسازی مورد تأیید و ابلاغی سازمان میراث فرهنگی است که لازم است تا هرچه سریعتر نسبت به ابلاغ جزئیات طرح یا طرح‌های نماسازی کارشناسی و مورد تأیید اقدام صورت گیرد.
یزدانی با اشاره به آن که تبیین حریم بسیار گسترده درجه دو یا محدوده حفاظتی حریم چشم‌انداز یکی دیگر از ویژگی‌های جدید نسبت به نقشه‌های قدیمی است، یادآور شد: نقشه‌های قدیمی بدون وجود چنین محدوده گسترده حفاظتی طراحی و ترسیم شده بودند. براین اساس محدوده‌ای گسترده که شامل کوهستان‌های واقع در چشم‌انداز قلعه دختر، آتشکده و دشت فیروزآباد می‌شود؛ به عنوان حریم حفاظتی درجه دو معرفی و مصوب شد. دلیل طراحی این حریم حفاظت منظری و کنترل بهتر بر محدوده وسیع دشت فیروزآباد و کوهستان‌های مشرف به آن از فعالیت‌های مضر معدن کاوی، استخراج سنگ و یا طرح‌های بزرگ آلوده‌کننده زیست محیط منطقه است. تمامی شهر فیروزآباد، دشت‌های اطراف و کوهستان‌های مشرف در این محدوه واقع شده‌اند.
مشاور طرح اکنون که طرح بازنگری و بروز شده حرائم محوطه‌های شاخص میراث جهانی شده منطقه فیروزآباد به تصویب رسیده است، بر این نکته مهم تأکید دارد که این خبر خوش تنها نخستین گام برای حفظ و نگاهبانی از میراث جهانی منطقه فیروزآباد به شمار می‌رود. لازمه حفاظت دقیق کارآمد و در سطح یک محوطه میراث جهانی هماهنگی و دقت نظر تمامی سازمان‌ها و ادارات دولتی ازجمله فرمانداری محترم و سایر ارگان‌های زیرمجموعه و نظارت و حساسیت سازمان میراث فرهنگی و بخش یگان حفاظت و حقوقی آن نسبت به هرگونه فعالیت خلاف ضوابط تصویب شده است. امید که با هماهنگی بخش‌های دولتی و مردم منطقه ضمن بهره‌برداری اقتصادی از این میراث ارزشمند نگاهبانان و میراث‌داران خوبی برای نسل‌های بعدی ایران باشیم.
