در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد؛
هنوز فهرست کاملی از آرشیو عکس‌های کاخ گلستان منتشر نشده است
قریب به ۱۵ سال از انتشار تنها کتاب فهرست‌نویسی عکس‌های آلبوم‌خانه کاخ گلستان گذشته و هنوز کتاب دیگری از این آرشیو جهانی منتشر نشده است. درباره‌ی چرایی عدم انتشارِ فهرستی از این عکس‌ها، با یکی از پژوهشگران این حوزه گفتگویی داشته‌ایم.
به گزارش خبرنگار ایلنا، آلبوم‌خانه کاخ گلستان بعد از آرشیو موزه سلطنتی انگلستان، دومین گنجینه غنی عکس و فیلم دنیاست. در این مجموعه، عکس‌هایی از دورانِ سلطنت پادشاهان قاجار به انضمام آلبوم‌های اهدا شده به آنان وجود دارد و پیشنیه آن به حدود ۱۷۰ سال می‌رسد.
سفرها، اعیاد، سوگواری‌ها، روزمرگی‌ها، حرم‌سراها و ابنیه‌ی تاریخی ازجمله موضوعاتی است که عکس‌ها آنها را پوشش داده‌اند. علاوه بر این تصاویر، عکس‌هایی از کشورهای روسیه، اتریش، آلمان و بسیاری از ملل دنیا در این آرشیو موجود است. آلبوم‌خانه شامل ۱۵۲۰ آلبوم و حدود ۹۰۰۰ شیشه است و عکس‌های سیاه و سفید، رنگی، باسمه‌ای، لیتوگراف و... را دربرمی‌گیرد.
بعد از گذشت سالها، هنوز این آرشیو به‌طور کامل فهرست نشده است. کتاب‌هایی جسته گریخته از این مجموعه طی سالهای گذشته منتشر شده است که می‌توان گفت بخش بسیار کمی از این عکس‌ها را در خود دارند. تنها کتابی که در این میان چاپ شده و دغدغه فهرست‌نویسیِ این آرشیو غنی را دارد، کتاب ارزشمندِ «کاخ گلستان (آلبوم‌خانه) فهرست عکس‌های برگزیده عصر قاجار»، پژوهش ارزنده‌ای از محمدحسن سمسار و فاطمه سراییان است که در سال ۱۳۸۲ منتشر شد.
قرار بود این کتاب، اولین سری از مجموعهی فهرست عکس‌های آلبوم‌خانه باشد. اما بعد از گذشتِ ۱۵ سال، همچنان تنها فهرستِ موجود از این گنجینه جهانی است. با فاطمه سراییان؛ محقق و یکی از پژوهشگران کتاب آلبوم‌خانه درباره این گنجینه و کتاب پیش رو گفتگویی داشتیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
نزدیک به ۱۵ سال می‌شود که کتاب آلبوم‌خانه منتشر شده و بعد از آن دیگر پژوهشِ سامان‌مندی که فهرستی از عکس‌های کاخ گلستان را مرتباً انتشار دهد، دیده نشد. ابتدا کمی درباره این کتاب و پروسه این پژوهش صحبت کنید.
کاخ گلستان یک آرشیو عکس دارد که به آن «آلبوم‌خانه» یا «مرکز اسناد تصویری» گفته می‌شود. کار روی آلبوم‌خانه کاخ گلستان بین سالهای ۷۸-۷۹ کلید خورد و این کتاب ماحصل سال ۱۳۸۲ است. مرحوم دکتر شیرازی پیشنهاد این کار را به استاد سمسار دادند تا فهرستی از این عکس‌ها تهیه شود و همه امیدوار بودند که این کار ادامه پیدا کند. خودِ مرحوم شیرازی معمار بود و این نیاز را به شدت احساس می‌کرد که این عکس‌ها باید منتشر شوند. در آن زمان آقای بهشتی ریاست میراث فرهنگی را برعهده داشت و آقای انیسی مدیریت کاخ گلستان را عهده‌دار بود. پژوهش و تدوین این فهرست آغاز شد و در زمان مدیریت دکتر پروین صدر ثقه‌الاسلامی این کتاب منتشر شد. در آن سالها آقای جواد هستی مسئولیت آلبوم‌خانه را برعهده داشت.
طیِ پروژه‌ی مذکور، فهرستی از ۲ هزار و ۱۰۰ قطعه عکس از مجموعهی آلبوم‌خانه‌ی کاخ گلستان معرفی شد که از این بین، بیش از ۲۰۰ تصویر از این مجموعهی دیده شده، به چاپ رسید. بقیه فقط اطلاعات مربوط به هر عکس است که شاملِ: موضوع عکس، عکاس، تاریخ، اندازه، شماره آلبوم و نگاتیو می‌شود.
مجموعهی آلبوم‌خانه‌ی کاخ گلستان چه تعداد عکس دارد؟
بنا به گفته‌ی کسانی که دست‌اندرکار هستند، آلبوم‌خانه‌ی کاخ گلستان بیش از ۴۰ هزار تصویر دارد. آلبوم‌های حاوی این تصاویر با اینکه در دفتر ثبت، اطلاعات آنها نوشته شده ولی نمی‌توانیم بگوییم این آمار صددرصد دقیق است. اطلاعات اولیه تعدادی از این عکس‌ها وارد سامانه جام شده ولی کسی که اطلاعات را به صورت موضوعی بخواهد جست‌وجو کند، بعید است که بتواند از این سامانه استفاده کند. در سامانه جام، اطلاعات فقط در حد معرفی وارد شده و قابل سرچ نیست.
آیا کتاب‌های دیگری هم در کنارِ این مجموعه منتشر شد؟
بله. ما بعداً چند موضوع را در آلبوم‌خانه دنبال کردیم. از این میان، کتاب «سیمای تهران ۱» و «سیمای تهران ۲» را منتشر کردیم که عکس‌های تهران قدیم از میان این آرشیو است. در کتاب آلبوم‌خانه، بخشی از عکس‌های مرکز اسناد تصویری معرفی شد و در کتاب‌های «سیمای تهران ۱ و ۲» بخش دیگری از این عکس‌ها منتشر شد. در هر کدام از این کتاب‌ها در حدودِ ۲۰۰ تا ۲۵۰ عکس چاپ شد که سرجمع، تقریباً ۶۰۰ عکس از این مجموعه در این سه کتاب منتشر شده است.
کتاب دیگری که کار کردیم «شبیه آینه» است که درباره‌ی تکیه دولت می‌باشد و فقط عکس‌های تکیه دولت در آن آمده است. کتاب دیگری به اسم «کاشان و کاشانی‌ها» منتشر شده که بنیاد کاشان آن را کار کرده و شامل عکس‌های کاشانی‌های دوره‌ی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه است که در آلبوم‌خانه کاخ گلستان بوده. در این کتاب هم حدود ۳۰۰ تصویر به چاپ رسیده.
قدیمی‌ترین و متأخرترین عکس‌های آلبوم‌خانه کاخ مربوط به چه سال‌هایی می‌شود؟
اولین عکس‌های مجموعه مربوط به سال ۱۲۷۴ هجری قمری از یک عکاس ایتالیایی به نام فِشِه است. در مورد آخرین عکس‌های این مجموعه باید گفت که شاید تعداد خیلی کمی هم از دوره‌ی رضا شاه عکس وجود دارد که مربوط به زمانی است که او سردار سپه بود و هنوز شاه نشده بود. ناصرالدین شاه طبق گفته مرحوم ذکا عکاسی را از کارلیان فرا گرفت. از عکاسان غیرایرانی می‌توان از مونتا بونه، جینوزی، سوریوگین و از عکاسان ایرانی نیز می‌توان از ناصرالدین شاه، رضا عکاسباشی، موچول خان و عبدالله قاجار و ... نام برد. زمانی که دوربین به ایران آمد، ناصرالدین شاه از تعدادی از عکاسان خارجی دعوت کرد که برای عکاسی و آموزش آن به ایران بیایند. کم‌کم خود او هم شروع به عکاسی کرد و به نحوی خود ناصرالدین شاه اولین فرد ایرانی است که عکاسی می‌کرد. بعد از او رفته‌رفته، موچول خان، رضا عکاسباشی و ... نیز این حرفه را یاد گرفتند و به جرگه‌ی عکاس‌باشی‌ها پیوستند.
آیا تیمِ شما در انتخاب عکس‌ها متر و معیار مشخصی داشت؟
مبنای ما در انتخاب عکس‌ها بر چند اساس بود: عکاس‌های مختلف؛ تاریخ‌های متفاوت؛ عکس‌های قدیمی‌تر و موضوعات متنوع. معیار انتخاب این تصاویر حتماً برای ما از جنبه هنری، مردم‌شناسی و تاریخی قابل اهمیت بوده است. سعی کرده‌ایم روند تاریخی عکس‌ها را نیز رعایت کنیم. بخش دوم کتاب «آلبوم‌خانه» پیوست است که شامل عکس‌های تک‌برگی می‌شود که در زمان ناصرالدین شاه آلبوم نشدند و به صورت آلبوم‌های دستی خود مرکز آنها را درست کرده بود.
به چه خاطر، این پروژه متوقف شد و ادامه پیدا نکرد؟
در حال حاضر می‌توانم بگویم به دلیل کمبود بودجه است که این عکس‌ها ساماندهی نمی‌شوند. ولی زمانی هم که بودجه بود این کار انجام نشد. تغییر مدیریت‌ها، اعمال نظرهای شخصی، سلیقه‌های مختلف و ... همه می‌تواند در عدم انجام این امر دخیل باشند.
اگر کاخ گلستان از سال ۸۲ که این کتاب چاپ شد همچنان به ساماندهی این تصاویر ادامه داده بود، حتماً تاکنون فهرستِ تصاویر این مجموعه در حد معرفی و موضوع‌بندی آنها تهیه شده بود. الان سال ۹۷ هستیم و حداقل ۱۵ سال از آن تاریخ گذشته ولی هنوز آلبوم‌خانه کاخ گلستان به همان شکل سابق باقی مانده و پژوهشگران ما نمی‌توانند موضوع‌های خود را در این مجموعه به راحتی جست‌وجو کنند.
ما در این ۱۵ سال در جریان امور کاخ بودیم ولی این مسئله در اصل پشتیبانی نشد. در این سالها چند کتاب دیگر هم جسته‌گریخته منتشر شدند. مثلاً کتاب «از طهران تا تهران» آقای نوروزی‌طلب یا اخیراً آقای احتشامی روی پاسپارتوهای مجموعه یک مقدار کار کرد. همین‌طور آقای انیسی کتابی در مورد آلبوم‌خانه چاپ کرد. این کارها کاملاً جسته گریخته بوده و چه بسا عکس‌های تکراری هم در آنها بازنشر شده باشد.
فکر می‌کنید در حال حاضر بهتر است عکس‌ها روی سایت قرار بگیرند یا به همان شکل گذشته به صورت کتاب منتشر شوند؟
این مجموعه به هر صورتی که منتشر شود، ارزشمند است. مسلماً امروزه با وجود پیشرفت‌های الکترونیکی بهتر است که عکس‌ها روی یک سایت قرار بگیرند. البته باید این تصاویر به خوبی اسکن شوند و خب این کار هزینه‌بر و زمان‌بر است. اما بی‌شک باید هر چه زودتر این اقدامات انجام شود. هیچ کس حوادث غیرمترقبه را نمی‌تواند پیش‌بینی کند. درست است که این عکس‌ها در گاوصندوق‌های امنیتی نگه‌داری می‌شوند ولی حادثه خبر نمی‌دهد. برای اینکه این آرشیوها در دسترس پژوهشگران جهان قرار بگیرد و از گزند روزگار در امان بماند باید هر چه زودتر این مجموعه ساماندهی و معرفی شود.
وضعیت نگه‌داری از عکس‌ها به چه صورت است؟ آیا استانداردها رعایت می‌شود؟
می‌شود گفت نسبتاً خوب است، اما همیشه آفت‌ها در کمین آثار قدیمی هستند. گذشت زمان باعث می‌شود این آلبوم‌ها و عکس‌ها در اثر کهنگی و خدای نکرده آفت‌ها از بین بروند.
آیا شیشه و نگاتیو عکس‌ها هم موجود است؟
در مجموعه کاخ گلستان چیزی در حدود ۹ هزار شیشه عکس وجود دارد که شیشه‌ها هنوز طبقه‌بندی و آرشیو نشده‌اند. هم‌چنین مقدار زیادی نگاتیو وجود دارد و همان‌طور که در کتاب هم آمده ما شماره‌ی نگاتیوها را نوشته‌ایم.
چرا این آرشیو جهانی است و از نظر آرشیوی جزوِ غنی‌ترین‌هاست؟
آرشیو عکس‌های کاخ گلستان، یک آلبوم‌خانه سلطنتی است و دومین آرشیو جهانی است که بعد از بریتانیا بزرگترین آرشیو عکس جهان محسوب می‌شود. در مجموعه کاخ گلستان از آلبوم‌های خیلی کوچک تا آلبوم‌های بسیار بزرگ وجود دارد و در تمام موضوعات تصاویری موجود است. آلبوم‌هایی درباره آلمان، اتریش، روسیه و بسیاری دیگر از ملل دنیا در این مجموعه هست. و تعداد زیادی باسمه و گراور نیز در این مجموعه وجود دارد. بیشتر این آلبوم‌ها، آلبوم‌هایی است که به ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه هدیه شده است. زمانی که این شاهان به فرنگ سفر می‌کردند، در کنار هدایای دیگری که می‌گرفتند، آلبوم‌هایی نیز به ایشان پیشکش می‌شد.
ناصرالدین شاه پنجاه سال حکومت کرد و هفت پادشاه قاجاری سرجمع ۱۳۵ سال حکم راندند؛ ولی باور کنید در کاخ گلستان بیش از سالهای حکومت پادشاهان قاجار کار وجود دارد که باید انجام شود. اشیای موزه‌ای کاخ بسیار عالی است. گنجینه عکس‌هایش جزو دومین آرشیو دنیاست. نسخ خطی کاخ منحصر به فرد است. در این کاخ نسخه‌های خطی‌ای وجود دارد که در هیچ کجای دنیا نمونه‌ی آن وجود ندارد.
آیا نهادهای بین‌المللی اقدامی برای انتشار این عکس‌ها کرده‌اند؟
بیش از یک بار مسئله‌ی ثبت جهانی این آرشیو از سوی نمایندگان یونسکو در ایران مطرح شد و قرار شد اقداماتی صورت بگیرد تا این مجموعه ثبت جهانی شود، ولی عدم همکاری‌های لازم ما را از ادامه‌ی کار بازداشت. یونسکو عملاً بودجهای در اختیار مجموعه قرار نمی‌دهد. نسخه‌هایی هم که بعضاً ثبت جهانی می‌شوند، خود یونسکو بودجهای برای آن نمی‌گذارد. منتهی فقط مسئله‌ی بودجه مطرح نیست. خود آقای دکتر طالبیان (معاون میراث فرهنگی) و آقای دکتر کارگر (مدیرکل موزه‌های کشور) کاملاً با مجموعهی کاخ آشنایی دارند و امیدوار هستیم که هرچه زودتر ساماندهی این آرشیو جهانی را به انجام برسانند.
در حال حاضر، مشغول چه کاری هستید؟
در کاخ گلستان، در حدود ۳ هزار و ۳۰۰ نسخه خطی وجود دارد. ما بعد از آنکه دیگر نتوانستیم در قسمت عکس کار جدیدی انجام دهیم تمرکزمان را روی نسخ خطی گذاشتیم. کار خیلی مهمی که در دست داریم تهیه‌ی فهرستی از کل کتاب‌های کتابخانه خطی کاخ گلستان است. بعد از ۶۰ سال که آخرین فهرست کاخ گلستان توسط خانم بدری آتابای در هشت جلد منتشر شد، تعدادی نسخه، مرقع، قطعات خط و ... باقی مانده که هنوز معرفی نشده و در مجموعهی فهرست خانم آتابای هم فهرست نشده است. تاکنون ۶۰ تا ۷۰ درصد کار انجام شده که امیدواریم تا پایان سال جاری این کار تمام شود و سال آینده کتاب چاپ شود.
در فهرست‌نویسی جدید، مجموعهی فهرست‌های مرحوم مهدی بیانی و خانم آتابای دیده شده و احیاناً اگر مشکلی بوده مشخص شده است. ما قصد داریم یک فهرست حداقل کم‌غلط منتشر کنیم. اسم این فهرست، فهرست نامگو است اما فراتر از نامگو است. چون فهرست نامگو تنها ۵ تا ۶ فیلد اطلاعاتی را بازگو می‌کند اما این فهرست بیش از ۱۵ فیلد اطلاعاتی را معرفی می‌کند و هرآنچه محققان از اطلاعات اولیه‌ی یک نسخه خطی را می‌خواهند در اختیار آنها قرار می‌دهد؛ مانند مشخصات فیزیکی و هنری یک نسخه. در این فهرست، چه کتاب‌هایی که خانم آتابای معرفی کرده و چه نکرده، همه آمده است.
عکاس: رضا عکاسباشی
عمارت اسب‌دوانی
