از فتح تهران تا ماندگارترین اجرای «از خون جوانان...» با صدای شجریان/ روایتی از آخرین اجرای گروه پایور در سال 1358+صوت

به گزارش خبرنگار ایلنا، شاید آشناترین و ماندگارترین خاطره نسل امروز ایران از تصنیف «از خون جوانان وطن لاله دمیده» مربوط به اجرای تاریخی تیر ماه ۱۳۵۸ باشد؛ اجرایی که در آن محمدرضا شجریان متاثر از فضای آن روزهای جامعه ملتهب ایران، قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» را در آخرین اجرای گروه معروف «پایور» در تالار رودکی یا همان تالار وحدت امروز روی صحنه برد.

اعضای گروه «پایور» نمی‌دانستند این کنسرت قرار است آخرین اجرای آنها باشد؛ آنها به سراغ اجرای برخی آثار زنده یاد عارف قزوینی رفته بودند که حال و هوایشان با فضای آن روزهای جامعه ایران در اولین سال پیروزی انقلاب ۵۷ همخوانی داشت.

پروین صالحی (عضو گروه پایور، نوازنده قیچک و همسر استاد هوشنگ ظریف) این آخرین اجرا را به خوبی بخاطر دارد؛ او در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا درباره این اجرای خاص گفت: «این آخرین اجرای گروه پایور بود که در سال ۱۳۵۸ به خوانندگی آقای شجریان در تالار رودکی (تالار وحدت امروز) برگزار شد.

در آن اجرا خوب به خاطر دارم که هنوز قانونی در مورد حجاب وجود نداشت و بسیاری از خانم ‌های داخل سالن بدون روسری این کنسرت را نظاره می‌کردند.

من در آن اجرا همراه گروه پایور نوازندگی می‌کردم و بعد از آن دیگر تا سال‌ها خانم‌ها اجازه نوازندگی در کنسرت‌ها پیدا نکردند.

اینکه دقیقا این کنسرت در چه تاریخی برگزار شد خوب به خاطر ندارم و فقط می‌دانم که سال ۱۳۵۸ بود. در آن سال البته اجراهای دیگری نیز داشتیم ولی این اجرای به خصوص آخرین اجرای گروه پایور بود و پس از آن گروه استاد پایور منحل شد و وقتی چند سال بعد گروه دیگری تشکیل شد دیگر فقط آقایان نوازنده حضور داشتند و خانم‌ها حذف شدند و ما عملا بازنشست شدیم.

ما در آن کنسرت آثار عارف قزوینی را اجرا کردیم که قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» هم جزو همین آثار بود.

در آن زمان هنوز گروه منحل نشده بود و ما معمولا ماهی یک مرتبه در تالار رودکی با خواننده‌های مختلفی مانند آقای شجریان کنسرت برگزار می‌کردیم.

آن کنسرت هم در کمال آرامش برگزار شد و هیچ مشکل یا حساسیت خاصی مطلقا وجود نداشت و پیش نیامد. ما این قطعه را پیش از انقلاب هم اجرا می‌کردیم. اعضای ثابت گروه را آقای فرامرز پایور (نوازنده سنتور و سرپرست گروه)، هوشنگ ظریف (نوازنده تار )، رحمت الله بدیعی ( نوازنده کمانچه )، حسن ناهید (نوازنده نی )، محمد اسماعیلی(نوازنده تمبک )، پروین شکالور (نوازنده قیچک )، حسین فرهادپور (نوازنده قیچک آلتو )، محمد دلنوازی (نوازنده رباب )، حسن منوچهری ( عود) و خود من (نوازنده قیچک) تشکیل می‌دادیم و در این اجرا هم همین‌ها بودیم. منحل شدن گروه پایور هم به این دلیل بود که برخی از اعضای گروه از ایران رفتند و خود آقای پایور هم بیمار شدند.»

حسن ناهید (نوازنده پیشکسوت نی و عضو گروه پایور) درباره آخرین اجرایی که از قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» حضور داشته گفت: «آخرین اجرایی که به یاد دارم به همراه گروه پایور در سال ۱۳۵۸ بود که آقای شجریان هم به عنوان خواننده گروه را همراهی می‌کرد و آثار مرحوم عارف را اجرا می‌کردیم. فقط یک شب این اجرا را روی صحنه بردیم. خوب به خاطر ندارم ولی فکر می‌کنم اوایل تابستان این اجرا برگزار شد. تمرینات‌مان نیز در محل کلاس استاد پایور واقع در خیابان سهروردی- اندیشه ۶ برگزار می‌شد. آن روزها برگزاری کنسرت بسیار روال عادی داشت و مطلقعا هیچ حساسیتی نسبت به آن وجود نداشت و بعدها نمی‌دانم چطور شد که آن همه مشکل به وجود آمد.»

با اینکه این اجرای قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» توسط گروه پایور به دلیل مقطع زمانی حساسی که در آن اجرا شده بود به طور ویژه در خاطره‌ها برای همیشه ماند منتهی پیش از آن و حتی چند دهه پس از آن نیز، این قطعه عارف قزوینی بازخوانی و اجرا شده است.

سیدعلیرضا میرعلینقی (مورخ، محقق، پژوهشگر، منتقد و روزنامه‌نگار عرصه موسیقی) درباره این قطعه با خبرنگار ایلنا گفت: شاید عارف این قطعه را برای یک فرد خاص (حیدرخان عمواوغلی یا کلنل محمدتقی خان پسیان) گفته باشد ولی بعد‌ها قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» تبدیل به اثری فراتر از اینها شد و در همه عرصه‌ها به کار برده می‌شد.

در دوره آقای پیرنیا در برنامه گلها نیز این اثر بازخوانی ‌شد و در شعر آن تغییراتی دادند. در سال ۱۳۵۷ نیز توسط گروه چاووش بازخوانی و استفاده شد. اما در سال ۱۳۵۸ بیشتر سال کنسرت‌هایی بود که در آنها از این قطعه استفاده می‌کردند.

روایت‌های متعددی در مورد نحوی ساخته شدن قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» وجود دارد که برخی‌ها تصنیف شدن آن توسط عارف قزوینی را متاثر از کشته شدن حیدرخان عمواوغلی انقلابی جنبش مشروطه می‌دانند و برخی‌ها نیز آن را متاثر از کشته شدن کلنل محمدتقی خان پسیان از مبارزین ضد استبداد می‌دانند.

اما گروه دیگری تصنیف شدن این قطعه را مربوط به زمان فتح تهران در سال ۱۲۸۸ توسط آزادی‌خواهان مشروطه می‌دانند؛ تهران فتح شد درست زمانی که نیروهای بختیاری و گیلک از دروازه یوسف‌آباد وارد شهر شدند و از خیابان جمهوری امروز به بهارستان رسیدند؛ عارف قزوینی شوریده‌حال تحت تاثیر شهدای راه آزادی تا آن زمان، تصنیفی ساخت که «از خون جوانان وطن لاله دمیده» نام گرفت و پس از ۱۰۸ سال همچنان شور انگیز و شنیدنی است.

۲۲ تیرماه ۱۲۸۸ شمسی نیروهای سردار اسعد بختیاری و سپهدار تنکابنی در نزدیکی تهران به هم رسیدند و در منطقه بادامک اردو زدند. قزاق‌های دولتی به مقابله با مشروطه‌خواهان پرداختند اما پس از ۲ روز جنگ، مشروطه‌خواهان در ۲۴تیرماه ۱۲۸۸ پیروز شدند. یک‌روز پس از این پیروزی محمدعلی شاه قاجار و نزدیکان او به سفارت روسیه پناه بردند و سعدالدوله نیز به سفارت انگلستان رفت.

سیداحمد محیط طباطبایی (تهران شناس و از کارشناسان میراث فرهنگی) درباره این واقعه به روزنامه همشهری گفته بود: «فتح تهران مترادف با بازپس‌گیری حقوق ملت توسط مجاهدین در برابر کودتای قزاق‌ها در مجلس بود. فتح تهران تنها ماحصل تلاش ۲ نیروی گیلک و بختیاری نبود بلکه شهدای مبارزه علیه استبداد محمدعلی شاه در تبریز و دیگر نقاط کشور نیز در پیروزی مشروطه خواهان و فتح تهران سهیم بودند. نیروهای بختیاری و گیلک از دروازه یوسف آباد به تهران وارد شدند و پس از چند درگیری در خیابان جمهوری امروز به میدان بهارستان رسیدند و سپهدار تنکابنی در این میدان شمشیر خود را به سردار اسعد بختیاری داد و تهران فتح شد.»

جدا از شوریده‌گی و تاثیر پذیری شدید خود عارف قزوینی از مبارزات و جانفشانی‌های آزادی‌خواهان و مبارزین راه آزادی، آنچه باعث شکل گیری تصنیفی چون «از خون جوانان وطن لاله دمیده» شده، جمع بودن چند ویژگی خاص در اوست؛ اینکه عارف خودش هم آهنگساز بوده، هم شاعر، هم نوازنده و هم خواننده. محمدعلی سپانلو و مهدی اخوت در کتاب مجموعه اشعار عارف قزوینی می‌نویسند: «چند سالی گذشت تا کم کم نغمه مشروطه از گوشه و کنار شنیده می‌شد. عارف از همان ابتدای جنبش آزادی به سوی مشروطه خواهان روی آورد و فریحه و استعداد نادر و چند انبه خود را وقف آزادی نمود یکی از معروف ترین آثار او در این زمان غزل پیام آزادی است.

موفقیت عارف مرهون تصنیف‌های اوست که بسیار ساده شاعر هر کدام را به منظوری سیاسی سروده است. خود عارف در مورد تصنیف‌هایش می‌گوید: اگر من خدمتی دیگر به موسیقی و ادبیات ایران نکرده باشم وقتی تصنیف‌های وطنی ساختم، که ایرانی از هر ده هزار یک نفرش نمی‌دانست وطن یعنی چه.

عارف پس از فتح تهران به دست ملیون و گشایش مجلس دوم، به یاد اولین قربانیان راه آزادی تصنیفی ساخت که در آن روزها غوغا و شوری به پا ساخت و مدتها بر سر زبان مردم بود. یکی از مزیت های تصنیف‌های عارف آن است که خود هم شاعر و موسیقیدان و هم خواننده بود و به تصنیف‌ها معنی و مفهوم ملی داد.»

متن این تصنیف از این قرار است:

از خون جوانان وطن لاله دمیده                     از مماتم سرو قدان ، سرو خمیده

در سایه گل ، بلبل از این غصه خزیده             گل نیز چو من در غمشان جامعه دریده

        چه کج‌رفتاری ای چرخ گردون ، چه بدکرداری ای چرخ گردون ، سر کین داری ای چرخ

                                      نه دین داری ، نه آیین داری ای چرخ

خوابند وکیلان و خرابند وزیران                    بردند به سرقت همه سیم و زر ایران

ما را نگذارند به یک خانه ویران                   یارب بستان داد فقیران ز امیران

        چه کج‌رفتاری ای چرخ گردون، چه بدکرداری ای چرخ گردون ، سر کین داری ای چرخ

                                      نه دین داری ، نه آیین داری ای چرخ

از اشک همه روی زمین زبر و زیر کن          مشتی گرت از خاک وطن هست به سر کن

غیرت کن و اندیشه ایام بتر کن                    اندر جلو تیر عدو ، سینه سپر کن

        چه کجرفتاری ای چرخ گردون ، چه بدکرداری ای چرخ گردون ، سر کین داری ای چرخ

                                      نه دین داری ، نه آیین داری ای چرخ

قطعه «از خون جوانان وطن لاله دمیده» را با اجرای گروه پایور و خوانندگی محمدرضا شجریان از اینجا می‌توانید بشنوید:

بعدها این قطعه توسط افراد دیگری چون سالار عقیلی، علیرضا قربانی و بسیاری دیگر نیز بازخوانی شده است.