مرد مرموزی که از کردستان آمده بود/آوازه‌خوان نابغه‌ای که در تاریخ ناپدید شد+صوت
از آن شب‌هایی بود که فضلا و ادبا و اعیان تهران در خانه یکی از رجال پایتخت دور هم جمع بودند. تازه آواز قمرالملوک وزیری به پایان رسیده بود؛ که صدای آوازی بالا‌تر از صدای قمر بلند شد و این آغازی بود برای ورود مردی مرموز و لاغر اندام به تاریخ موسیقی ایران که تا آن شب کسی چیزی از او نشنیده بود...
به گزارش خبرنگار ایلنا، از آن شب‌هایی بود که فضلا و ادبا و اعیان تهران در خانه یکی از رجال پایتخت دور هم جمع بودند. تازه آواز قمرالملوک وزیری به پایان رسیده بود و همه از حض آن به وجد آمده بودند و گپ می‌زدند؛ که ناگهان صدای آوازی بالا‌تر از صدای قمر بلند شد و همه سرهای حاضران به جستجوی صاحب صدا به این سو و آن سو شروع به چرخید کرد. صدایی غرا و پرتحریر با حالت‌هایی که نزدیک به آوازهای ردیف دستگاهی بود اما حالت‌ها و پیچیدگی‌هایی اضافه‌تر داشت و کردی می‌خواند؛ و این آغازی بود برای ورود مردی مرموز و لاغر اندام به تاریخ موسیقی ایران که تا آن شب نه کسی چیزی درباره او شنیده بود و نه شیوهٔ اجرایش به گوش کسی آشنا می‌آمد.
مردی ترکه‌ای با گونه‌هایی فرو رفته و سبیلی کوتاه شده که تلاش می‌کرد کمی از لاغری صورتش را پنهان کند. این مرد که کنجکاوی حاضران را به خود جلب کرده بود، سیدعلی اصغر کردستانی نام داشت.
می‌گویند تابستان ۱۳۰۷ یا ۱۳۰۸ تنها یک ماه در تهران ماند و چند صفحه با صدای او ضبط شد که این صفحات نشان از نابغه‌ای بی‌تکرار در موسیقی آوازی کشورمان دارد. تنها همین چند صفحه ضبط شده باعث شده نام سیدعلی اصغر کردستانی در آسمان موسیقی ایران جاودانه باشد. پس از این حضور یک ماهه سید در تهران؛ او دوباره به کردستان بازگشت تا تمام روایت تاریخ موسیقی ایران از او به همین چند صفحه و چند روایت افسانه‌گونه و متضاد محدود شود و دوباره در غبار تاریخ ناپدید شود.
اطلاعات محدود و ضد و نقیضی درباره سیدعلی‌اصغر کردستانی وجود دارد که می‌گوید او بین سال‌های ١٢۵۵ تا١٢۶٠ خورشیدی در روستای صلوات‌آباد در نزدیکی سنندج به دنیا آمده و گفته می‌شود در سال ۱۳۱۵ درگذشته است، اما تاریخ دقیق درگذشت این خواننده مشخص نیست. سید با بانویی به نام ماه‌شرف خانم ازدواج کرده بود و ثمرهٔ ازدواجش سه پسر به نام‌های سیدعبدالاحد، سیدمسیح و سیدعلی‌اشرف و دو دختر به نام‌های زهرا و شرافت بوده‌است.
زنده‌یادعباس کمندی (موزیسین و شاعر و پژوهشگر کورد) در کتاب کم‌حجمی با عنوان «سیدعلی اصغر کردستانی» که در سال ۱۳۶۴ منتشر شده؛ درباره این خواننده و مسافرت کوتاه مدتش به تهران آورده است: «... یک شب در تهران و در منزل یکی از رجال مملکتی با حضور دولتمندان و هنرمندان و ادبای تراز اول، جشنی بر پا می‌شود سردار اعظم، سید را همراه با خود به آن جشن می‌برد. یکی از خوانندگان آن جشن، قمرالملوک بود... بعد از خاتمهٔ آواز قمر، سید از طرف سردار اعظم به حاضرین معرفی و از وی تقاضای خواندن می‌شود... سید صدای خود را یک گام بالا‌تر از صدای قمر وسعت داده و با تمام قدرت شروع به خواندن می‌کند و تمام اهل مجلس و خصوصاً موسیقیدانان را به تعجب و تحسین وامی‌دارد...»
ظاهرا سیدعلی اصغر کردستانی با مخارج سردار اعظم حدود یک ماه در تهران می‌ماند؛ با اینکه حدود چند قطعه بیشتر از این خواننده باقی نمانده اما عباس کمندی نوشته است: «(سیدعلی اصغر کردستانی) در یک شرکت صفحه پرکنی به نام پلیفون حدود سی آهنگ متفاوت، همراه ارکستر بر صفحهٔ گرامافون ضبط کرد. نوازندگانی که سیدعلی اصغر را در این ضبط همراهی نموده‌اند مشخص نیستند مگر اینکه با دسترسی به آرشیو صدا و سیما بتوان به چیزی دست یافت. اما به گفته سیدعبدالاحد، پدر همواره از دو نوازنده به نام‌های کمال تار زن و حسن کمانچه‌نواز به نیکی یاد می‌کرده است. صفحات سید بعد‌ها در بین متنفذین کردستان پراکنده و به مرور زمان به علت دست به دست شدن تعدادی از آن‌ها از بین رفت بعد از تاسیس رادیو سنندج در سال ۱۳۲۷ یا ۲۸ از خانوادهٔ آصف دیوان به دست آمد و جهت استفادهٔ عموم کپی‌برداری شد...»
گفته می‌شود در دوره دوم ضبط صفحات پُلیفُن در ایران یعنی سال ١٣٠٧ و انتشار صفحات در سال ١٣٠٨، روندی برای دعوت از هنرمندان، ضبط صفحه و قرارداد با آن‌ها صورت گرفت.
در اواخر تابستان ١٣٠٧ نماینده کمپانی پُلیفُن در ایران یعنی «عزرا میرحکاک و اولاده» اولین آگهی تبلیغاتی خود را «با نمره اعلان» ٧٧٢ در صفحه اول روزنامه اطلاعات، برای دعوت از هنرمندان به منظور ضبط صفحه منتشر کرد. بازخوانی متن این آگهی خالی از لطف نیست. در این آگهی چنین آمده است:
«بشارت – عن‌قریب ماشین برای پر کردن صفحات پلیفون خواهد رسید لذا بعموم آرتیست‌های ایرانی اخطار می‌شود در صورت مایل بودن بحبس صوت خود قبلاً به کمپانی پُلیفُن «عزرا میر حکاک و اولاده» خیابان چراغ برق یا سبزه میدان به تجارتخانه اساسی مراجعه فرمایند. مشتریان محترم ما بایستی متذکر باشند که این مرتبه صفحات پلیفون با ماشین برق پُر خواهد شد. البته تصدیق می‌فرمائید صفحات سابق پُلیفُن تا چه اندازه رضایت خاطر آنان را جلب نموده ولی بس باز ما قناعت نکرده این مرتبه ماشین برق را که خیلی جدید است با بهترین مکانیک که معروف در تمام دنیا است برای مشتریهای محترم خود تهیه نمودیم، امید است این خدمت ما مقبول عامه شود.»
سیدعلی اصغر کردستانی نیز چند ماه بعد یعنی ششم آبان ماه ۱۳۰۷ قراردادی را برای ضبط صفحه با عزرا میرحکاک امضا می‌کند. در متن این قرارداد آمده است:
«آقای سیداصغر شهابی خلف مرحوم آقای سیدنظام الدین صلوات آبادی با آقای حیّم حکاکی بغدادی حاضر شدند. آقای شهابی ملتزم شد از تاریخ حال که ۶ آبان ماه ١٣٠٧ الی مدت یکسال که ۶ آبان ماه ١٣٠٨ می‌باشد موازی ده [١٠] صفحه دو رو از آواز و صدای کُردی برای آقای حیم پرکرده در مقابل مبلغ هفتاد تومان نقد رایج، و نیز ملتزم شد در این مدت یکسال مرقوم، تا ده [١٠] صفحه آقای حیم پر از آواز کُردی نکرده حق نداشته باشد در جای دیگر و در ماکینه دیگری آواز کُردی بخواند نه در ایران و نه در خارج ایران، و آقای حکاکی متعهد شد تمام مخارجات آقای شهابی و ذهاب و ایاب آن از مال خود به آقای شهابی بدهد با ده روز توقف شهابی در طهران، و طرفین متعهد گشته و لازمه ذمه خود گردانیدند هر کدام از قنطرات مرقومه تخلف کردند مجاناً مبلغ هفتاد تومان بآن دیگری بدهد. بعد از یک ماه ماشین آقای حکاکی حاضر گردد و آقای شهابی تکاهل از خواندن آواز کُردی از هر قبیل از صفحه‌های او نموده مبلغ نود تومان از مال خود تحویل حکاکی بدهد، و حضوراً مبلغ بیست و پنج تومان از هفتاد تومان حق‌العمل، آقای حکاکی به آقای شهابی تحویل داد و باقی مبلغ در وقت پرکردن از صفحه‌های مرقومه از آواز کُردی باو تحویل دهد. تحریراً فی ۶ آبان ماه ١٣٠٧»
گفته می‌شود با اینکه در متن قرارداد، ضبط ١٠ صفحه آمده اما آنچه در عمل ضبط شده، ١۵ صفحه دو طرفه بوده است؛ عنوان این ۱۴ صفحه از این مجموعه چنین ذکر شده است:
- ۱- آواز شوشتری ۲- آواز بیات ترک ۳- آواز بیات اصفهان ۴- آواز حجاز ۵- آواز سه‌گاه ۶- آواز دشتی (غم انگیز) ۷- آواز همایون/بیداد ۸- تصنیف بیات اصفهان (ئای له له نجه و لار) ۹- تصنیف افشاری (ههٔ نابێ نابێ) ۱۰- تصنیف بیات ترک (یارغه زاڵ) ١١- تصنیف افشاری-ناری (ده ردی هیجران) ١٢- تصنیف شور-طاهری (ئهٔ ره فێقانی ته رێقه ت) ١٣- تصنیف دشتی (غه مگین و دڵپه شێوم) ١۴- تصنیف دشتی (کراس کورتێ).
اما با این وجود حداقل آنچه در یک دهه اخیر به صورت کاست یا سی‌دی از این خواننده منتشر و در اختیار عموم قرار گرفته؛ تنها شامل ۹ قطعه می‌شود.
هر چند فایل‌های صوتی به جای مانده از سیدعلی اصغر کردستانی از کیفیت بسیار پایینی برخوردار هستند اما همین نمونه‌ها در تحلیل ویژگی‌های آوازی او نزد اهل فن، بسیار موثر بوده است. عباس کمندی درباره ویژگی‌های آوازی سیدعلی اصغر کردستانی آورده است: «آنچه از صدای سید و نحوهٔ اجرای آهنگ‌هایش مشخص است، این است که سید به طور مسلم موسیقی ایرانی را می‌شناخته است. اما چگونه و در کجا و با چه امکاناتی به این شناخت رسیده، جای بحث و گفتگوست.... به نظر می‌رسد چون در آن زمان و قبل از رفتن سید به تهران، سنندج به مدت یک سال تبعیدگاه عارف قزوینی، شاعر و ترانه و ترانه‌سرای معروف ایران بود و چون عارف در آن مدت به منزل خوانین سنندج به خصوص منزل آصف دیوان رفت‌وآمد داشت، مسلماً صدای سید از نظر عارف مکتوم نمانده و احتمالاً جلساتی با هم داشته‌اند و با توجه به نحوهٔ به کارگیری تحریرات در صدای سیدعلی اصغر و شباهت آن با آهنگ‌های عارف قزوینی و نحوهٔ تحریرات به کار گرفته در آن‌ها، به احتمال زیاد، سید موسیقی را از عارف آموخته و یا حداقل نحوه صوت‌پردازی سید، بدون دخالت عارف نبوده است. اگر غیر از این باشد، سیدعلی اصغر خود ابداع‌کننده این سبک در موسیقی کردی است، چراکه نحوهٔ خواندن سید و به کارگیری تحریرات ریز در صدای وی مخصوص خود اوست و چنین سبکی در هیچ کجای کردستان، به جز سنندج و در نواحی صلوات آباد، وجود نداشته و ندارد.»
این در حالی است که ماموستا قادر دیلان نیز درباره توانایی سیدعلی اصغر کردستانی گفته است: «سیدعلی اصغر همه گونه آهنگی اعم از ترانه و مقام را اجرا کرده و سبکی کاملاً کردی به آن‌ها داده است. مثلا ما به محض شنیدن کارهای او، خیلی سریع می‌فهمیم که این صدا؛ صدای سیدعلی اصغر است زیرا سبک اجرایش با تمامی خوانندگان دیگر کاملاً متفاوت است.»
در شماره ۷۳ فصلنامه ماهور درباره سیدعلی اصغر کردستانی آمده است: «موسیقی سیدعلی اصغر از سه قسمت عمده تشکیل شده است:
یکم: به کارگیری لغات اصیل کردی. البته نه هر واژه‌ای. سید علی اصغر در اجرای بسیاری از مقام‌ها از اشعار مولوی کرد بهره گرفته است و در ترانه‌هایش نیز بیشتر از اشعار وفایی استفاده کرده است. او برای مقام‌ها، ترانه‌ها و آهنگ‌هایش هیچگاه واژه بیگانه به کار نگرفته است. در حالیکه او در جامعه‌ای زندگی کرده که زبان رسمی آن غیرکردی بوده است.
دوم: سبک ویژه تلفیق آهنگ با موسیقی. سیدعلی اصغر همه گونه آهنگی اعم از ترانه و مقام را اجرا کرده و سبکی کاملاً کردی به آن‌ها داده است. مثلا ما به محض شنیدن کارهای او، خیلی سریع می‌فهمیم که این صدا صدای سیدعلی اصغر است زیرا سبک اجرایش با تمامی خوانندگان دیگر کاملاً متفاوت است. کسی نیز تا به حال نتوانسته آهنگ‌های این خواننده معروف را همپای او بازخوانی کند. همینطور نوازندگان و سازهایی که صدای وی را همراهی کرده‌اند همگی غیرکرد بوده‌اند. صدای رسا و زیبای سیدعلی اصغر سوپرانو یا چپ کوک است که بسیار قوی و اثرگذار بوده به گونهٔ که نوازندگان همراهش هم از یاد برده‌اند که فارس هستند. به همین دلیل شیوه نواختن آهنگ‌ها و آوازهای این هنرمند اگر کاملاً کردی هم نباشند بیشتر رنگ و بوی کردی دارند.
سوم: سیدعلی اصغر کردستانی مقام‌ها را به سبک خود اجرا کرده و جدا از پدید آوردن فضایی کردی، آن‌ها را به سبک خودیش تغییر داده است. این تغییرات‌گاه چشمگیر است تا آنجا که همه کس بداند این آهنگ کردی است. هرچند بسیاری این تغییرات را مثبت نمی‌دانند. اما من این ایراد را وارد نمی‌دانم، زیرا در میان هر ملتی این مقامات با عناوینی مانند عربی، کردی، فارسی و ترکی تغییر می‌کند. در واقع مقام همانند نردبان موسیقی است. مثلاً مقام کرد که در میان عرب‌ها، فارس‌ها و کرد‌ها به آن گفته می‌شود «مقام کرد». البته هر کدام از این‌ها ادعا می‌کنند این مقام متعلق به ما است و به زبان دیگری برگردانده شده است، زیرا در نحوه اجرای این مقام‌ها تفاوت‌هایی وجود دارد.
به عبارتی سیدعلی اصغر کردستانی بی‌آنکه خودش هم آگاه باشد، راه راست و هموار را در پیش گرفته و تلاش بسیاری برای به ارتقای جایگاه آهنگ کرده، که بخش بسیار بزرگی از موسیقی است. امیدواریم که خوانندگان نسل جدید و نسل آینده از سبک سیدعلی اصغر پیروی کنند. آن‌ها همراه با فراگیری علمی هنر خوانندگی و یادگیری تاریخ موسیقی می‌بایست خود را مهیای پیمودن راه‌های جدید کنند. این پیش زمینه‌ها برای اینکه موسیقی خودمان را تمام و کمال فراگیریم و آن را در آینده‌ای نزدیک جهانی کنیم بسیار ضروریست.»
قطعه «غه‌م‌گین و دل په‌شیوم» از سید علی اصغر کردستانی را در اینجا می‌توانید بشنوید:
قطعه «دَردی هِجران» از سید علی اصغر کردستانی را در اینجا می‌توانید بشنوید:
قطعه «آی له له‌نجو لار» از سید علی اصغر کردستانی را در اینجا می‌توانید بشنوید:
گزارش: سعید اداک
