شرایطِ ثبتِ جهانی ربع رشیدی فراهم نیست/تملیک اراضی صد میلیارد تومان بودجه لازم دارد

به گزارش خبرنگار ایلنا، حال که خبر از آغاز تلاش‌ها برای ثبت جهانی ربع رشیدی رسمیت یافته و سازمان میراث فرهنگی کارشناسان خود را به کار گرفته تا شرایط معرفی این سازه 700 ساله را در فهرست جهانی میراث یونسکو فراهم کنند، خبرهای مرتبط با وضعیت نامناسب این بنای ایلخانی بیشتر رخ می‌نماید. بهرام آجرلو (سرپرست هیأت باستان شناسی و دانشیار باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز) در پاسخ به این پرسش که آیا ربع‌ رشیدی امروز وضعیت مناسبی دارد و با سازه‌های ساخته شده در محوطه آن چه باید کرد به خبرنگار ایلنا گفت: تا سال 1358 ربع رشیدی در حاشیه شهر تبریز قرار داشت و اطراف آن باغ‌هایی بود. بعداً که شهر تبریز به علت مهاجرت، بزرگ شد و فضای سبز اطراف تبریز روز به روز کم شد و از بین رفت، ساخت و ساز‌های جدید در حوزه‌ی ربع رشیدی نیز سربرآوردند. در شهر تبریز حاشیه‌نشینی شکل گرفت و این حاشیه‌نشینی تا محوطه‌ی ربع رشیدی نیز کشیده شد. آنچه تاکنون سازمان میراث فرهنگی توانسته از ساخت‌وسازهای بی‌امان نجات دهد و دور تا دور آن را حصار بکشد، محوطه‌ای در حدود 13 هکتار است.

وی ادامه داد: رایزنی‌هایی از طرف مقامات میراث فرهنگی با شورای شهر، شهرداری، استانداری و فرمانداری تبریز صورت گرفته تا برای این حاشیه‌نشینی‌هایِ ربع رشیدی و ساخت‌و‌سازهای حوالی آن، چاره‌ای اندیشیده شود و این اراضی تملیک و آزاد شوند. امید است که در صورت اجرای این طرح، ظرف پنج شش سال آینده وسعت محوطه‌ی تحتِ حفاظتِ سازمان میراث فرهنگی از حدود 13 هکتار به 30 هکتار افزایش پیدا کند.

وی درخصوص مشکل جدی‌ای که پیش‌رویِ ثبتِ جهانی ربع رشیدی وجود دارد، توضیح داد و گفت: محوطه ربع رشیدی از 30 هکتار نیز وسیع‌تر است. تبریز در یک دوره‌ی صد ساله، پایتخت حکومت ایلخانی بوده و ما سه حوزه شهرسازی مهم در خود تبریز داشته‌ایم: تبریز مرکزی، شنب غازانی و ربع رشیدی. بعداً در پروسه‌ی توسعه‌‌ی شهری، تبریزِ جدید دقیقاً روی این سه محوطه تاریخی توسعه پیدا کرده و این یک معضل عمومی است. به همین خاطر، این پروژه‌ی بلند مدت، سرمایه‌گذاری کلانی را می‌طلبد تا تدریجاً این سه محوطه ارزشمند زیر ساخت‌و‌سازهای مدرن شهری آزاد شوند.

آجرلو، تملیک و آزادسازی محوطه‌ی ربع‌رشیدی را پروژه‌ای دانست که بودجه‌های هنگفتی لازم دارد و افزود: زمین در تبریز خیلی گران است. شاید بیش از صد میلیارد تومان بودجه برای تملیک این اراضی لازم باشد. وقتی از 30 هکتار محوطه ربع رشیدی صحبت می‌کنیم باید در نظر بگیریم که این 30 هکتار محدود می‌شود به خیابان‌های اطراف. در واقع ربع رشیدی دو حصار یا مرز مصنوعی برایش تعریف می‌شود. یکی خیابان‌های اطراف است که ظرف سه دهه گذشته احداث شده‌اند و ارتباط محوطه را با اراضی پایین دست که به طرف رودخانه‌ای که از وسط تبریز می‌گذرد قطع می‌کنند؛ دیگری حصاری است که سازمان میراث فرهنگی موفق شده آن را احداث کند و محوطه‌ای که دست‌نخورده را حفظ کند. این 30 هکتار، اراضی‌ای است که طی 30 سال گذشته، زیرِ ساخت‌وسازهای جدید رفته.

وی گفت: ربع رشیدی پروژه‌ای است که یک همت ملی و بین‌المللی را می‌طلبد. ربع رشیدی جایگاه مهمی در تاریخ ایران در عصر ایلخانی داشته. ما بعد از حمله مغول شاهد یک رنسانس و خیزش فرهنگی، ادبی و هنری در ایران هستیم که با مرکزیت تبریز صورت می‌گیرد. بعد از ویرانی‌های مغول دو مرکز دست به بازسازی ایران می‌زنند یکی مراغه و نهضت رصدخانه آن است؛ و دومی در تبریز در قالب شنب غازانی و ربع رشیدی نمود پیدا می‌کند. ظرف 10 سال گذشته دو اثر فرهنگی – تمدنی مهم و در ارتباط با ربع رشیدی در فهرست میراث معنوی یونسکو به ثبت رسید؛ یکی وقف‌نامه ربع رشیدی است و دومی جامع‌التواریخ رشیدی (نسخه‌ی کاخ موزه گلستان) که اخیراً ثبت شد. این دو اثرِ مرتبط با میراث معنوی یونسکو که حالا ارزش و اهمیت جهانی دارند، در ارتباط با ربع رشیدی تعریف می‌شوند.

این باستان‌شناس، در پاسخ به این سؤال که آیا شرایط ربع‌رشیدی این اجازه را می‌دهد که به ثبت جهانی برسد، گفت: در حال حاضر برای اینکه ربع رشیدی به ثبت یونسکو برسد شرایط فراهم نیست. ما باید ابتدا در یک بازه‌ی زمانی پنج شش ساله که در سطح بین‌المللی اجرا شود و با اختصاص بودجه کافی و همیاری و همکاریِ همه نهادها و مؤسسات دولتی و بخش خصوصی که مایل هستند همکاری کنند، مقدمات کار را فراهم کنیم. این چیزی نیست که به تنهایی از عهده سازمان میراث فرهنگی با این بودجه‌های ناچیزی که به آن اختصاص پیدا می‌کند برآید. باید شهرداری تبریز به امضا و تعهدش درخصوص همکاری‌های مطالعاتی ربع رشیدی، احترام بگذارد و آن را واقعاً عمل کند.

وی تغییر زودبه‌زود مدیران را مشکلی جدی در رسیدن به این هدف دانست و گفت: مشکل بزرگی که وجود دارد، تغییر و تحولات مدیریتی در شهرداری، شورای شهر، فرمانداری و استانداری تبریز است و این‌ مدیران جدید، مدام باید توجیه شوند که چه تعهداتی در قبال مسئولیت‌شان دارند. مدیران قبلی همه یک سری تعهداتی را داده بودند و همین طور با عوض شدن مدیران، این تعهدات بدون اینکه معلوم باشد بدان‌ها عمل شده یا نه؛ رها می‌شوند.

وی گفت: از نظر بین‌المللی در آبان 1395 یک تفاهم‌نامه‌ی بین‌المللی چهارجانبه بین سازمان میراث فرهنگی، اداره کل شهرداری آذربایجان شرقی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز و مؤسسه باستان‌شناسی آلمان امضا شد که طرفین به صورت چهارجانبه در یک بازه زمانی پنج ساله تعهد کردند که در این پروژه همکاری کنند. بدین صورت که نیروی انسانی، تجهیزات، سرمایه ریالی و ارزی و ... به پای کار بیاورند و با هم کار کنند تا ما لااقل امیدوار باشیم که بعد از پنج سال، تازه مقدمات تشکیل پرونده‌ی ربع رشیدی برای فرستادن به یونسکو فراهم شود.

این استاد دانشگاه ادامه داد: آن چیزی که ما امروزه از بقایای ربع رشیدی می‌دانیم اطلاعات کمی است و می‌‌شود گفت که یک صدمِ پروژه هم هنوز انجام نگرفته است. با اینکه در سال‌های قبل سازمان میراث فرهنگی کم‌وبیش به صورت پراکنده  کار کرده، ولی اگر بخواهیم اهمیت این سایت را در تاریخ فرهنگ تمدن ایران؛ و از طرفی مساحت فیزیکی، وسعت عرصه و حریم این اثر تاریخی را درنظر بگیریم، حجم کاری که تاکنون انجام شده بسیار ناچیز است.

وی در پایان گفت: الان بحث اصلی کاوش‌ها است و ما باید بتوانیم به دقت لایه‌های دوران ایلخانی را از لایه‌های دوره‌های تیموری و صفوی تفکیک کنیم. تکلیفِ دانشگاه ربع رشیدی و نسبتش با این آثار معماری موجود که به نظر می‌رسد بقایای یک قلعه دوره صفوی است، باید مشخص شود. درواقع باید چهره و سیمای ربع رشیدیِ تاریخی که امروز در زیر خاک مدفون است تا حدودی شناخته و بازسازی شود تا بشود آن را به ثبت جهانی رساند. حداقل کاری که می‌شود انجام داد آن است که ما این وسعت را از 13 هکتار به 30 هکتار برسانیم و مطمئن شویم که تا چهار خیابانی که دور این اثر کشیده شده‌، دیگر ساخت و ساز معاصر و جدیدی نخواهیم داشت.