مرمت مدرسه خان شیراز با سیمان سفید! / مرمتگران شیوه‌ی مرمت مهمترین بنای صفوی را فاجعه دانستند
مرمتگران از مدرسه خان شیراز به‌عنوان مهمترین عنصر و قدیمی‌ترین بنای شاخص بافت تاریخی شیراز نام می‌برند. بنایی که تحت‌نظارت اداره کل میراث‌فرهنگی استان فارس در حال مرمت با سیمان سفید است. بیش از سه مرمتگر پس از بازدید میدانی از این بنای تاریخی ارزشمند، بندکشی با سیمان سفید در مدرسه خان را فاجعه مرمتی عنوان کردند و خواستار گزارش به وزیر میراث‌فرهنگی شدند تا دستور بررسی ابعاد این شیوه مرمتی را بدهد.
به‌گزارش خبرنگار ایلنا، مدرسه خان مهمترین بنای شاخص بافت تاریخی شیراز است. این بنای ارزشمند که متعلق به دوره صفویه است محل تدریس یکی از بزرگترین دانشمندان ایرانی به‌نام ملاصدرا بوده است. اما به نظر می‌رسد وضعیت این بنای تاریخی اصلا مناسب نیست و اداره کل میراث‌فرهنگی استان فارس بدون هیچ مطالعه‌ای اقدام به مرمت و بندکشی این بنای تاریخی با سیمان سفید کرده است.
خبرنگار ایلنا در بازدید میدانی از مدرسه خان با سه مرمتگر که یکی از آن‌ها به طور اتفاقی در شیراز حضور داشت، تماس گرفت. این مرمتگران پس از مشاهده وضعیت بنای مدرسه خان، مرمت این بنای منحصر به‌فرد تاریخی را فاجعه‌بار توصیف کردند.
زهره بزرگمهری (مرمتگر پیشکسوت کشور) که از او در حوزه مرمت به‌عنوان چهره ماندگار نام برده می‌شود، در رابطه با وضعیت مرمت مدرسه خان به ایلنا گفت: با توجه به اینکه هفته گذشته شیراز بودم هر چند که برای بازدید حرفه‌ای از مرمت بناها نرفتم بودم و سفرم کاملا شخصی بود اما پس از مشاهده چندین بنای تاریخی در شیراز متوجه اتفاقات غیراصولی مرمتی شدم. با اینکه از اقدامات مرمتی در تخت‌جمشید و پاسارگاد بسیار لذت بردم اما مرمت بناهای تاریخی شیراز اصلا خوب نبود.
بزرگمهری تاکید کرد: در مدرسه خان نیز متوجه شدم که به اشتباه ملات زده‌اند و حتما باید اصلاح شود. مدرسه خان مهمترین بنای تاریخی شیراز است که متعلق به دوره صفوی است و لازم است که با نوشتن نامه به وزیر میراث‌فرهنگی درخصوص مرمت‌های انجام شده، پیگیری‌ها در دستور کار قرار گیرد.
این مرمتگر پیشکسوت تاکید کرد: با توجه به اینکه وزیر جدید روی موضوعات میراث‌فرهنگی حساسیت دارد، تقاضا دارم این موضوع از جانب وزیر میراث‌فرهنگی پیگیری شود و این اشتباهات و ضعف‌ها در بناهای تاریخی ارزشمند ایران برطرف شود.
این چهره ماندگار مرمت ایران تاکید کرد: بهترین ملاتی که برای مرمت در بناهای تاریخی به کار گرفته می‌شود ملات ساسانی یا همان گچ نیم‌پخته نیم‌کوب است همینطور ترکیب شیرآهک با سنگ مرمر خرد شده که از جنس ملات‌ها و سنگ‌های آهکی است و این ملات ترکیب بسیار خوبی برای انواع بندکشی‌ها و اندودهاست.
به گفته بزرگمهری، قطعا استفاده از سیمان سفید در بندکشی این بنای منحصربه‌فرد تاریخی کار منطقی نیست و این شیوه مرمتی یک ایراد و اشکال مرمتی است که در اسرع وقت باید مسئول میراث‌فرهنگی باید این وضعیت را مورد بررسی قرار دهد چراکه درست کردن ملات گچ نیم‌پخته نیم‌کوب به اضافه شیرآهک و خرده سنگ کار خیلی سخت و خاصی نیست که مرمتگر نتواند انجام دهد تا از سیمان سفید استفاده کند.
این پیشکسوت مرمتی در پاسخ به این سوال که دلیل استفاده مرمتگران از ملات‌هایی چون سیمان و ایزوگام در بناهای تاریخی چیست، ادامه داد: استفاده از ملات‌های جدید مثل سیمان و ایزوگام در وهله نخست، بی‌تجربگی مرمتگر در مرمت بنای تاریخی را نشان می‌دهد و در درجه دوم سهولت دسترسی نسبت به این ملات‌ها است. سیمان همه جا پیدا می‌شود. وضعیت مرمت بنای مدرسه خان شیراز باید توسط رئیس اداره میراث‌فرهنگی استان فارس به مرمتگران گوشزد می‌شد و باید این اشتباهات را پذیرفت و هرچه سریعتر این مشکل مرمتی را برطرف و بازسازی کرد.
جداره‌های سنگی مدرسه خان دچار تورق و فرسودگی شده
خبرنگار ایلنا که از نزدیک شاهد مرمت این بنای تاریخی در شیراز بود حداقل همراه با سه مرمتگر از این بنای تاریخی بازدید کرد و تصاویر مرمت مدرسه خان را به چندین مرمتگر پیشکسوت ارسال کرد که تمامی مرمتگران داخل وزارتخانه میراث‌فرهنگی که نامشان در خبرگزاری ایلنا محفوظ است، متفق‌القول بودند که این نوع مرمت نه‌تنها یک اشتباه که یک فاجعه است.
یکی از مرمتگران که به‌طور اتفاقی در شیراز حضور داشت، پس از بازدید از این بنا اعلام کرد: حتی در فهرست‌بهای مرمتی نیز بندکشی با سیمان نیست. در نهایت گچ نیم کوب به‌کار برده می‌شود نه سیمان! آن هم در مدرسه خان شیراز که شاه عباس به افتخار ملاصدرا این بنا را ساخت تا از اصفهان به شیراز بیاید.
او گفت: هرچه سریعتر بندهای دیواره‌های مدرسه خانه باید خالی شود چون سنگ‌ها دچار هوازدگی شده‌اند و هوازدگی باعث می‌شود رطوبت رفت و برگشت کند که این رفت و برگشت‌ها باعث تنش و یخ‌بر شدن بنا می‌شود.
شاطرپور (مدرس دانشگاه) یکی دیگر از متخصصانی بود که به همراه خبرنگار ایلنا در بافت حضور یافت. او گفت: نمی‌دانم چرا بندکشی در این بنای تاریخی با سیمان سفید درحال انجام است درحالیکه این مرمت باید زیرنظر اداره میراث‌فرهنگی استان فارس باشد و نباید چنین فاجعه‌ای در قدیمی‌ترین بنای شاخص بافت تاریخی در دوران صفوی رخ دهد.
یکی دیگر از پیشکسوتان مرمت در وزارت میراث‌فرهنگی با مشاهده تصاویر مدرسه خان به ایلنا گفت: اقدامی که انجام شده، کیفیت ندارد. فارغ از اینکه کجا اجرا شده، کیفیت اجرا کیفیت درستی نیست و قابل قبول نیست. ضمن آنکه باید بررسی کرد که چرا مرمت نصفه صورت گرفته یعنی یک بخش‌هایی سیمان و بند ملات را خالی کردند و دوباره با سیمان پر کردند. همین موضوع باعث شده یکدستی بنا از بین برود.
او گفت: جدای از بندکشی با سیمان سفید، موضوعی که بسیار اهمیت دارد رطوبت در بخش زیادی از بنای مدرسه خان است به‌طوری‌که بخش‌های زیادی از این جداره‌های سنگی کاملا در اثر رطوبت صعودی دچار تورق، پوسیدگی و فرسودگی شده است.
به‌گفته این مرمتگر و مدرس دانشگاه، استفاده از بندکشی با ملات سیمان سفید باعث می‌شود که رطوبت داخل بنا دفع نشود و داخل بنا ماندگار شود. این اتفاق سبب می‌شود که رطوبت به لایه‌های بالاتر بنا کشیده شود.
او گفت: یکی از راهکارهایی که در بناهای تاریخی با رطوبت صعودی مطرح می‌شود، این است که رطوبت از بند ملات‌ها خارج شود تا این رطوبت به ترازهای ارتفاعی بالاتر پیش‌روی نکند. اما شیوه به‌کار رفته در مدرسه خان سبب شده رطوبت به لایه‌های بالاتر منتقل و آسیب‌های جدی‌تری وارد کند.
او گفت: واقعا بهت‌آوراست که چرا کیفیت اجرا در چنین بنای عظیمی تا این حد ضعیف است و مسئله دیگر انتخاب مصالح سیمان سفید است که برای بندکشی استفاده شده و کاملا مشخص است که استفاده از این مصالح باعث آسیب به لایه‌های بالاتر می‌شود.
آیا مرمت‌ها بر اساس مطالعات است؟
این مرمتگر پیشکسوت معتقد است: اقدامات مرمتی صورت گرفته در بنای ارزشمندی چون مدرسه خان حکایت از آن دارد که این نوع مرمت اصلا مطالعاتی نداشته است چراکه بعید است که مرمت یک بنای تاریخی منحصربه‌فردی چون مدرسه خانه همراه با مطالعات و با چنین خروجی باشد.
او گفت: این کاری که در مدرسه خانه به اسم مرمت انجام می‌شود اگر آسیب‌شناسی نشده باشد و اگر علت آسیب‌های درون بنا مشخص نشده باشد چندسال بعد دوباره باید بندکشی‌ها در این بنا تجدید شود و دوباره با همین اتفاق و به مراتب بدتر مواجه می‌شویم.
به گفته این مدرس دانشگاه، مدرسه خان نیازمند آن است که آسیب اولیه و جدی آن برطرف شود قطعا با مطالعات درست و اصولی باید علت رطوبت بررسی شود به‌خصوص در سنگ که بسیار در برابر رطوبت مقاوم است اما همانطور که می‌بینید این سنگ بادوام دچار فرسودگی و تورق شده است.
او تاکید کرد: با توجه به اینکه رطوبت در بنا مشهود است به‌هیچ وجه نباید از سیمان سفید استفاده کرد و مرمتگران باید از مصالحی که تنفس‌پذیر هستند استفاده کنند. درحال‌حاضر این نوع مصالح که با ملات ماسه و سیمان به‌کار برده شده خیلی مناسب نیست و سیمای بصری بنا را به‌شدت مخدوش کرده است و همچنان جای پرسش است که چرا این نوع مرمت در یک چنین بنای بزرگ و عظیمی آن هم در استان فارس صورت گرفته است؟
گزارش و عکس: مریم جلیلوند فرد
