در تلاشیم ۱۰۰۰ هکتار به عرصه میراث جهانی تخت جمشید بیافزاییم

پارسه شکوهمندترین شهر ایران باستان دارای دروازه‌ای زیبا همطراز با دروازه بابل بوده است. این دروازه در کهن‌ترین بخش شهر در فاصله سه کیلومتری غرب کاخ‌های تخت جمشید واقع است. کیفیت ساخت هنری، حجم، ابعاد فنی و روش ساخت بنا برابر با دروازه ایشتار بابل فاخر است. این دروازه در مسیر کاخ‌ها و بناهای سلطنتی بخش کهن شهر در همان آغاز عصر هخامنشی بنا شده است. این دروازه با آجر و خشت بنا شده است و سرتاسر نمای آن با آجرهای لعابدار رنگین مزیّن بوده است. آسمانه‌ای آبی سرتاسر پهنه دیوارهای آن را مزیّن ساخته بود که در این زمینه، گل‌های زیبای لوتوس و پَنل‌های ترکیبی حیوانی درخشش و شکوه تشریفات ورود به زیباترین شهر جهان باستان را صد چندان افزون کرده بود. مفاهیم هنری بکار رفته در موضوع این پَنل ها، بُن مایه‌های هندسی، گیاهی و حیوانی با ترکیبی از تنوّع نمادهای مشروع قدرت الهام گرفته از آفرینش اسطوره‌های کهن بین النهرینی به ویژه ایزد مَردوک بوده است.

در نتیجه ۱۷ سال کاوش و پژوهش باستان‌شناسی در شهر پارسه تخت جمشید (۱۳۸۷-۱۴۰۳) در چارچوب پروژه «از کاخ تا شهر» چشم اندازی نو از کهن‌ترین شهر پارسی ایران باستان گشوده شد و بخش‌های مهمی از این شهر تاریخی شناسائی شد. کشفیات این پروژه مطالعاتی بزرگ چشم‌انداز حریم درجه یک تخت جمشید را تغییر داده است و در تلاش هستیم ۱۰۰۰ هکتار به عرصه میراث جهانی تخت جمشید بیافزاییم و بخش بیشتر حریم درجه یک تخت جمشید به عرصه تخت جمشید تبدیل شود. زیرا طی سال‌ها بررسی میدانی و مستندنگاری، کاوش، بررسی ژئوفیزیک، خواندن خطوط میخی مکشوفه جدید از دروازه شهر پارسه و انجام آزمایش‌های متعدد از مواد مکشوفه باستانی در شهر پارسه همه مدارک مستند نگاری شده و امروز می‌توانیم حدود ۱۰۰۰ هکتار آثار باستانی مکشوفه جدید را به عرصه تخت جمشید بیافزاییم. این افق جدید محصول مطالعات پژوهشی ۱۷ساله اخیر دکتر علیرضا عسکری چاوردی و پروفسور پی یرفرانچسکو کالیری به همراه گروه متخصصین و دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاههای ایرانی و اروپائی و کارشناسان پایگاه میراث جهانی تخت جمشید بوده است که در تمام طول این سال‌ها با حضور مستقیم و غیر مستقیم بیشتر از ۵۰ متخصص به بار نشسته و برای نخستین بار ارائه می‌شود. افق‌های تازه برای شهر پارسه تخت جمشید با این کشفیات گشوده می‌شود و به مرور جزئیات علمی و ارزش‌های تاریخی آن‌ها با هدف توسعه پایدار میراث جهانی تخت جمشید به جامعه ارائه می‌شود: کشف تعدادی زیاد کاخ و بناهای دوره هخامنشی در حریم درجه ۱ تخت جمشید، کشف منطقه صنعتی هنرهای ظریفه کاخ‌های تخت جمشید به وسعت ۵۰ هکتار در شمال غربی تخت جمشید، کشف بخشی از پلان شهر پارسه و کشف سیستم‌های آبیاری آن و سرانجام کشف دروازه شهر پارسه در بخش فیروزی که محدوده‌ای به وسعت ۶۰۰ هکتار آثار باستانی در آن محدوده قرار دارد. دروازه‌ای زیبا ساختمانی با جهت شمال غربی- جنوب شرقی است که حدود ۲۰ درجه از محور شرقی- غربی انحراف دارد. این دروازه ابعادی برابر با ۰۶/۲۹ متر (شمال شرق- جنوب غرب) ×۰۷/۳۹ متر (شمال غرب- جنوب شرق) داشته و از دیواری ستبری به عرض ۴۷/۱۰ متر تشکیل شده که فضایی داخلی به ابعاد ۰۰/۸ متر عرض و ۳۳/۱۴ متر طول را احاطه می¬کند؛ مسیر دسترسی به این اتاق از طریق دو راهرو به عرض ۶۳/۴ و طول ۲۴/۱۲ امکان‌پذیر بوده است. با کشف کتیبه‌های میخی بابلی و ایلامی و با توجه به کارکرد بنا مشخص شد که این بنا یک دروازه یادمانی بوده است.

این دروازه باشکوه، در مقیاس وسیع‌تری طرح دروازه معروف ایشتار (حدود ۵۸۰ پیش از میلاد) را تکرار می‌کند که پیش از ساخت تختگاه تخت جمشید در دوره یکی از دو پادشاه نخستین پارسیان بنا شده است. به احتمال هدف از ساخت این دروازه برای نشان دادن فتح شهر بابل در سال ۵۳۹ پیش از میلاد در دوره کوروش بزرگ بوده است. این بنا به طور کامل از آجر و خشت ساخته شده است: نمای سرتاسر دیوارها با آجرهای لعاب دار تزئین شده است. تزئین بخش پائین دیوارها دارای نقوش هندسی و گل است. آجرهای لعاب دار متعدد مکشوفه از آوارهای بنا نشان می‌دهد سرتاسر سطوح دیوارها با نقوش حیوانات اسطوره‌ای گاونر و حیوان ترکیبی موشخوشو تزئین شده بود. این بنای تاریخی امکان دسترسی به یک باغ سلطنتی (پردیس) را فراهم می‌کرد که شامل یک کاخ بزرگ بوده و اکنون ویرانه‌های آن در محوطه فیروزی ۵ موجود است. این دروازه یادمانی در دوره هخامنشی متروک شد، سپس در اثر زمین لرزه‌ای بزرگ تخریب و در دوره‌های بعد دیوارهای آن به غارت رفت.

با فتح بابل در سال ۵۳۹ ق. م، نخستین پادشاهان عصر هخامنشی بخش مهم نمادهای اسطوره‌ای سرزمین بابل را به پارس انتقال دادند. سَمبل‌هایی نظیر نماد ایزد مَرودک معروف به موتیف موشخوشو بخش عمده‌ای از تزئینات معماری بنای این دروازه را تشکیل می‌داده است. کوروش بزرگ در مُهر استوانه‌ای معروفش پیروزی و مشروعیت قدرت خود را در بابل مدیون این ایزد می‌پندارد. کشف این سَمبل اسطوره‌ای کهن در شهر پارسه تخت جمشید از شگفت انگیزترین کشفیات باستان‌شناسی اخیر دوره هخامنشی است.

این دستاورد بزرگ باستان‌شناسی حاصل هفده سال کاوش روشمند در یکی از مهمترین محوطه‌های باستانی شهر پارسه معروف به تل آجری است. به رغم تخریب شدید این محوطه باستانی، کاوش‌های روشمند بکار رفته در شناسائی سازه‌های معماری و مستندنگاری دقیق یافته‌ها مسیر درک و تفسیر لایه نگاری روشن از ویرانه‌های باستانی بجای مانده این بنا را محقق ساخت. طراحی‌های فنی از نقش و نگاره‌ها و شناخت علمی فنون ساخت بنا امکان بازسازی نقش و نگاره ها، بازسازی شکل اصلی بنای این دروازه را در مقیاسی واقعی ممکن نمود. سرانجام، بازسازی‌های سه بعدی این بنا، روش تفسیر علمی و تحلیل مستند از ارزش‌های فرهنگی هنری یادمان دروازه‌ای با شکوه در پردیس فیروزی شهر پارسه را فراهم آورد.

این پروژه محصول همکاری‌های بین المللی بین دو کشور ایران و ایتالیا در حوزه میراث فرهنگی و روابط علمی بین دانشگاهی دو دانشگاه شیراز و دانشگاه بولونیا ایتالیا برای شناخت فرهنگ است. کاوش‌های باستان‌شناسی این محوطه به سرپرستی دکتر علیرضا عسکری چاوردی از دانشگاه شیراز و دکتر پی یر فرانچسکو کالیری از دانشگاه بولونیا، ایتالیا انجام شد. در این زمینه همکاری و پشتیبانی موسسات بین المللی هر دو کشور به ویژه وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جمهوری اسلامی ایران و ارگان‌های وابسته به این وزارت، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان شناسی، وزارت امور خارجه ایران، معاونت میراث فرهنگی، اداره کل پایگاههای میراث جهانی به ویژه پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با همکاری طرف ایتالیائی، دانشگاه بولونیا ایتالیا، موسسه بین المللی مطالعات منطقه مدیترانه و شرق‌شناسی رُم (ایزمئو)، بنیاد فلامینا راونا، شرکت آرته آکادی، وزارت امور خارجه ایتالیا و همکاری‌های بین المللی رُم، شرکت لایت هاوس، بولونیا، دانشگاه اوربینو و دانشگاه شیراز است. در روند پیشرفت تکمیلی این پروژه بین المللی، تلاش برای امکان بازدید گردشگران از دروازه پارسه پس از تکمیل طرح مرمت و حفاظت آن ممکن می‌شود.