کارگردان «طاهر» مطرح کرد؛
می‌توان به همه تاریخ شک کرد/ وجهه زمینی باباطاهر دوست‌داشتنی‌تر است/ تنها تلویزیون از مستند رنجیده خاطر شد
امیرمسعود حسینی معتقد است مستند «طاهر» به بهانه دنبال کردن روایت‌های مختلف از شخصیت باباطاهر کلیت آنچه که به عنوان تاریخ می‌شناسیم را به چالش می‌کشد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، مستند «طاهر» به کارگردانی امیرمسعود حسینی یک اثر پرتره پژوهشی از شخصیت باباطاهر (مشهور به باباطاهر عریان همدانی) شاعر مطرح سده چهارم و پنجم هجری است که منابع چندانی درباره این شخصیت و زندگی او وجود ندارد و به همین دلیل روایت‌های مختلفی درباره این شاعر شنیده می‌شود که در این مستند به نوعی این روایت‌ها مورد بررسی قرار گرفته و نگاه‌های مختلفی که به این شخصیت در بین اقشار مختلف وجود دارد، توسط کارشناسان مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.
قطعاً امکان دستیابی به حقیقتی مطلق درباره این شخصیت ادبی وجود ندارد و «طاهر» مستندی است که با دنبال کردن روایت‌های مختلف اطلاعاتی را در برابر مخاطب خود قرار می‌دهد که می‌تواند برای علاقه‌مندان به ادبیات و حتی عرفان پژوهشی برای شناخت و درک نگاه‌های مختلف نسبت به این شاعر باشد.
این مستند به تازگی به صورت آنلاین اکران شده است و پیش‌تر در جشنواره تلویزیونی مستند نیز نمایش داده شده است. به همین بهانه با امیرمسعود حسینی گفتگویی داشتیم که در ادامه می‌خوانید:
با چه دغدغه‌ای به سراغ شخصیت باباطاهر برای ساخت یک اثر مستند رفتید؟
همه چیز از زمانی شروع شد که از سر کنجکاوی پژوهش‌هایی شخصی درباره باباطاهر داشتم و بعد به سراغ ساخت فیلم رفتم که شاید بخشی از دلیل این کنجکاوی و علاقه هم به این مسئله برمی‌گردد که من خودم اصالتاً اهل همدان هستم. پس از تحقیقاتی که داشتم به این نتیجه رسیدم که این موضوع می‌تواند در قالب یک مستند ساخته شود.
پیش از ساخت مستند، خودتان اطلاعات کاملی درباره شخصیت باباطاهر داشتید؟
اطلاعاتم بسیار اندک بود، به هر حال از آنجا که اهل همدان هستم شنیده‌هایی داشتم اما مطالعه خاصی درباره این شخصیت نداشتم.
مستند «طاهر» به قدری وارد جزئیات گم و ناپیدای زندگی باباطاهر می‌شود که به نظر می‌رسد قصد دارد با پرداختن به این شخصیت به نوعی تاریخ را زیر سوال ببرد، آیا واقعاً قصد داشتید تاریخ و تاریخ‌نگاری را به چالش بکشید؟
بله در واقع باباطاهر بهانه‌ای بود برای پرداختن به تردیدها نسبت به تاریخ، تا جایی که بگویم می‌شود به هر آنچه که تاریخ می‌دانیم شک کرد و دیده تردید نسبت به آن داشت. موضوع کشف حقایق و پرداختن به آنچه که درباره باباطاهر مطرح است را می‌توان بستر و بهانه مناسبی برای پرداختن به تاریخ و حقایق آن دانست تا از این طریق به درکی از روایات تاریخی و کلیت آنچه که تاریخ مطرح می‌شود، رسید.
بین تاریخ و حکایت تفاوت‌هایی وجود دارد، به نظر شما پرداختن به تاریخ و نقد آن از طریق دنبال کردن حکایت‌ها، مخاطب را گمراه نمی‌کند؟
بله قطعاً بسیاری از مسائلی که درباره باباطاهر مطرح می‌شود را نمی‌توان به تاریخ مرتبط دانست اما بخشی از نوشته‌های موجود درباره باباطاهر اسناد تاریخی هستند که به عنوان مثال می‌توان به کتاب «راحة‌الصدور» نجم‌الدین راوندی اشاره کرد. در این کتاب حکایتی که راوندی درباره طغرل سلجوقی مطرح کرده یک روایت تاریخی است و یک داستان نیست.
با این حال بخشی از مسائل مطرح شده درباره شخصیت باباطاهر روایت‌های داستانی و افسانه‌ای است که نمی‌توان استناد تاریخی به آن‌ها داشت ولی همین مسائل امروز بین مردم به تاریخ تبدیل شده‌اند و پرداختن به آن‌ها می‌تواند برای مخاطب عام هم نوعی به چالش کشیدن تاریخ باشد. با این حال که چنین هدفی را دنبال می‌کردم، سعی داشتم تا حد امکان به شخصیت باباطاهر هم نزدیک شوم و به شناخت او برسم و هر آنچه که درباره او مطرح است را بیان کنم.
با اینکه حتی به سراغ روایت‌های غیر واقعی می‌روید، چرا این روایت‌ها را در بین مردم دنبال نمی‌کنید و فقط نظر کارشناسان مطرح می‌شود؟
باباطاهر یک شخصیت مهم برای مردم همدان است، در آرامگاه باباطاهر مراسم‌های مختلفی برای باباطاهر برگزار می‌شود و به طور کل این شخصیت در بین مردم همدان علاقه‌مندان جدی دارد. به هر حال به باباطاهر یا هر شخصیت دیگر می‌توان از زوایای مختلفی نگاه کرد یا فیلم‌های مستند با فرم‌های مختلف ساخت اما من در این فیلم نمی‌خواستم به سراغ این اتفاق بروم و علاقه‌مند به دنبال کردن این شخصیت از جنبه ساخت مستند گزارشی نبودم. بیش از اینکه بخواهم به دنبال این باشم که مخاطب عام درباره باباطاهر چه فکری می‌کند، قصد داشتم آنچه که درباره این شخصیت مطرح است را دنبال کنم.
تصاویر آرشیوی که در این مستند به کار می‌رود، از چه منابعی به دست آمده است؟
از هر منبعی که می‌توانست برای ارائه تصاویری مفید در این مستند موثر باشد، استفاده کردم اما بخشی از تصاویر موجود در این اثر متعلق به راش‌های مستند روسیه‌ای «سرزمین شیر و خورشید» است و تصاویری هستند که احتمالا حدود سالهای 1300 ضبط شده‌اند و برای اولین بار در «طاهر» نمایش داده می‌شود.
باباطاهر برای دراویش اهل حق، شخصیتی محبوب و یگانه است که پرداختن به آن از زوایای مختلف به طوریکه به وجهه عرفانی او آسیب بزند، می‌تواند منجر به اعتراض و ناراحتی پیروان این عقیده شود. آیا با برخوردی اعتراضی از سوی آن‌ها مواجه شدید؟
در بین اهل حق یا یارسانان باباطاهر یکی از ملائک ادواری آن‌ها به حساب می‌آید و این جزو بخش‌هایی است که در کتاب‌های پیروان اهل حق وجود دارد و حتی اساتیدی چون آقای اذکایی و رضاپور مطرح می‌کنند که پیروان این اندیشه علقه‌ای نسبت به باباطاهر دارند و دیوان باباطاهر جزو کتاب‌های بالینی آن‌ها است که بارها به آن مراجعه می‌کنند. من هم به همین موضوع اشاره کردم و مسائلی که مطرح است را بیان کردم و طبیعتاً نباید هم مورد رنجش کسی قرار بگیرد.
به هر حال شما یک شخصیت با وجهه‌ای عرفانی یا افسانه‌ای را با تحلیل و بررسی علمی به شخصیتی زمینی نزدیک کردید و این می‌تواند موجب اعتراض دوست‌داران این شخصیت قرار بگیرد.
هر چند که شخصیت قدسی و افسانه‌ای هم زیبایی‌های خود را دارد، به نظر من وقتی این شخصیت پاهایش روی زمین قرار می‌گیرد اتفاقاً جالب‌تر و دوست‌داشتنی‌تر می‌شود. البته باید بگویم که من هیچ ادعایی ندارم که شخصیت ارائه شده در این مستند شخصیت واقعی و درست باباطاهر است اما آنچه که من پس از خواندن آثار این شاعر و نوشته‌هایی درباره او به آن رسیدم این است که فکر می‌کنم باباطاهر شخصیتی دوست‌داشتنی است و دوست‌داران او نه تنها پس از دیدن این فیلم مورد رنجش قرار نمی‌گیرند که به تعریف بهتری از این شخصیت می‌رسند.
البته باید بگویم برای جلوگیری از اینکه، پرداختن به این شخصیت موجب رنجش کسی نشود هیچ ملاحظه‌ای نداشتم. همه کسانی که باباطاهر برای آن‌ها شخصیتی افسانه‌ای است هم می‌دانند که شبهه‌هایی وجود دارد و مسائلی درباره او مطرح است و من همان مسائل را مطرح کردم، به همین دلیل کسی از نگاه این مستند به شخصیت این شاعر رنجیده نشد.
تنها جایی که این مستند موجب رنجش او شد، صداوسیما بود که «طاهر» را در پخش تلویزیونی سانسور و حدود یک سوم آن را حذف کرد و به همین دلیل می‌توانم بگویم مستند «طاهر» هنوز در تلویزیون پخش نشده و بخش‌های مهمی در نسخه اکران آنلاین وجود دارد که علاقه‌مندان به این موضوع می‌توانند آن را ببینند.
چه بخش‌هایی از مستند در پخش تلویزیونی حذف شد؟
این مستند در یک جشنواره تلویزیونی پخش شد که من همان زمان به سانسور شدید «طاهر» اعتراض کردم. بخش‌هایی که توسط تلویزیون حذف شد همین بخش‌هایی است که به اهل حق بودن باباطاهر یا گمانه‌زنی‌هایی درباره مانوی بودن این شخصیت اشاره شده است. علاوه بر این تصاویری که فرح پهلوی به آرامگاه باباطاهر می‌رود هم در پخش تلویزیونی حذف شد. در واقع تنها تلویزیون بود که از این مستند مورد رنجش قرار گرفت و غیر از آن علاقه‌مندان به این شخصیت با عقاید مختلف مستند را دیدند و هیچ بخشی موجب آزار و رنجش آن‌ها نشد.
آیا افسانه‌زدایی از شخصیت‌هایی اینچنین را به لحاظ فرهنگی اتفاقی مثبت می‌دانید؟
من اصلاً به نتیجه فرهنگی افسانه‌زدایی فکر نکردم و به هیچ‌وجه چنین هدفی نداشتم. وقتی فیلم می‌سازم دنبال این مسائل نیستم و فقط به ساخت فیلم فکر می‌کنم و این فیلم در نهایت می‌تواند کارکردی مثبت یا منفی داشته باشد.
آرامگاه دیگری هم در خرم‌آباد وجود دارد که برخی آن را آرامگاه واقعی باباطاهر می‌دانند. در این مستند تحلیل چندانی درباره این موضوع مطرح نمی‌شود و به صورت پیش‌فرض با نادیده گرفتن این نگرش، آرامگاه واقع در همدان را محل درست می‌دانید.
علاوه بر مقبره خرم‌آباد چند مقبره دیگر هم وجود دارد که منتسب به باباطاهر است. ما به همین مقبره که معروف‌ترین است اشاره‌ای گذرا کردیم چرا که موضوع برای ما چیز دیگری بود. البته طبق تحقیقاتی که کردم مقبره خرم‌آباد متعلق به این شاعر نیست و آنجا شخصی به نام باباطاهر عطایی دفن شده است و تقریباً می‌توان با اطمینان این تردید را رد کرد.
علاقه زیادی که مردم در نقاط مختلف کشور به باباطاهر دارند، باعث شده تا مقبره‌هایی به یاد او بسازند که در گذر زمان شبهه‌هایی مطرح شده اما این مسائل هیچ سندیتی ندارد؛ مقبره خرم‌آباد هم جزو همین مقبره‌ها است. علاوه بر این نکات بیشتر دیگری هم وجود دارد که من از آن‌ها گذر کرده‌ام چراکه زمان برای من به عنوان فیلمساز اهمیت دارد و نمی‌خواستم زمان فیلم از استانداردی که مدنظر داشتم بیشتر نشود که مخاطب را خسته کند.
آیا علاوه بر شخصیت باباطاهر، نگاهی توریستی هم به شهر همدان و معرفی جاذبه‌ای گردشگری چون مقبره باباطاهر هم داشتید؟
تصاویری که از مقبره باباطاهر نشان داده می‌شود هم گزارشی با لحن کلیت مستند دارد و این شاعر در ابتدا معرفی می‌شود. من هیچ تلاشی برای دنبال کردن نگاه توریستی نداشتم. این مستند با هزینه شخصی ساخته شده و سفارشی نیست، پس از ساخت بود که مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی این فیلم را خریداری کرد.
