«تمبر» اثری هنری یا راویِ تاریخی؟ + آثاری از گذشته و حال

به گزارش خبرنگار ایلنا، آثار هنری در عرصه تجسمی صرفا آن‌هایی نیستند که قاب گرفته می‌شوند یا در نمایشگاه‌ها و گالری‌ها در معرض دید عموم قرار می‌گیرند. این قاعده همه زیرشاخه‌های هنرهای تجسمی را دربرمی‌گیرد حتی در دنیای امروز گستره و معنای بیشتری پیدا کرده است؛ چرا که هنر شهری و بهره‌گیری از آثار تجسمی (اعم از نقاشی‌ها، آثار گرافیکی، حجمی، مجسمه‌ها و دیگر آثار هنری) در مبلمان شهری نیز رویه‌ای مرسوم در همه شهرها و کشورهاست.

اثری هنری و کاربردی به نام «تمبر» که ابعاد کوچکی دارد 

تمبر در دورانی نه چندان دور یکی از اوراق کاربردی بود که در عرصه پست و ارتباطات به کار می‌رفت و چیزی مانند اوراق بهادار بود. اما واقعیت این است که تمبر به جز کاربردهای ارتباطی و پستی، اثر هنری محسوب می‌شد و شاید دلیل ارزش و بهای آن همین موضوع باشد. 

تمبر بر اساس موضوع و اتفاقی خاص طراحی می‌شد و این قطعه کاغذی کوچک که حکم برچسب داشت، جذابیت‌هایی را دربرداشت که باعث می‌شد علاقمندان هنر و آثار هنری به جمع‌آوری کلکسیونی این آثار بپردازند، که البته دارای ارزش مالی هم بود. اما این همه ماجرا نیست و تمبرها اوراقی بودند که اتفاقات خاص و رسمی را در قالب تصویرهایی کوچک ارائه می‌کردند که بعدا جنبه تاریخی پیدا می‌کرد و یادآور مسائلی بود که شاید از سوی مردم فراموش می‌شد. پرداختن به شخصیت‌های مطرح و یادآوری نام آن‌ها هم مورد دیگری بود که به تمبرها ارزش و بها می‌بخشید. باید یادآور شد تا قبل از انتشار تمبر پست، حق‌الزحمه‌ها بر حسب طول راه گرفته می‌شد. 

شاید در دنیای امروز کمتر کسی به جمع‌آوری تمبر بپردازد، اما این آثار در آلبوم‌هایی مخصوص مورد مراقبت قرار می‌گرفتند و هرچه از تاریخ چاپ آن‌ها می‌گذشت با ارزش‌تر می‌شدند و بر مبلغ مالی آن‌ها هم افزوده می‌شد. حتی گاه پیش می‌آمد که یک کلکسیونر تمبر، آثارش را با قیمتی بسیار بالا به بفروش می‌رساند. البته «تمبربازان» همچنان در دنیای امروز هم به جمع‌آوری و خرید و فروش این اثر کوچک می‌پردازند و برای آن ارزش بسیار قائلند. 

در حال حاضر ارزش جایگاه تمبر تا به آنجاست که مورخان و تاریخ نگاران از این اوراق برای ریشه‌یابی موضوعات و مسائل گذشته بهره می‌برند و حتی اغراق نیست اگر بگوییم  کاربرد تمبرها در این زمینه از سکه‌های قدیمی و دیگر اسناد و مدارک مشابه تاریخی بیشتر است. 

جالب آنکه تمبرها مانند دیگر آثار تجاری و هنری دسته‌بندی‌های خود را داشته و دارند؛ که در این زمینه می‌توان نمادهای ملی، مسائل و موضوعات مختلف میراث فرهنگی، مقولات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی را مد نظر داشت. البته که سیاست‌های خارجی و داخلی کشورها هم هم مولفه‌هایی هستند که در طراحی و چاپ تمبرها مورد توجه بوده‌اند. در میان این دسته‌بندی‌ها موضوعات هنری هم مورد توجه حاکمان و مسئولان بوده‌اند. مورد دیگر اینکه برخی تمبرهای چاپ شده از گذشته تاکنون دو زبانه و چند زبانه بوده‌اند و این اتفاق هم از جهانی بودن این اوراق حکایت دارد که در مقاطع مختلف به طور نسبی مورد توجه بوده‌اند.

اینکه وجود تمبر از چه زمانی بیش از قبل مورد توجه قرار گرفته، به اختراع ابزار و ادوات چاپ برمی‌گردد که روند تولید و ارائه را به اتفاقی سهل‌تر تبدیل کرد.

سِر رولاند هیل که او را پدر تمبر دنیا می‌دانند

تاریخچه «تمبر» در جهان و «رونالد هیلد» پدر آن

اگر به گذشته‌های کمی دورتر بازگردیم، باید بگوییم زمان چاپ نخستین تمبر در پست جهانی، سال ۱۸۴۰ است. این اتفاق با طراحی و چاپ تمبری سیاه و سفید در انگلستان رخ داده و تصویری از ملکه ویکتوریا بوده است.

اولین تمبر رسمی که از آن به عنوان پنی سیاه یاد می‌شود

بر اساس شواهد و برخی اسناد، پیش از سال ۱۸۴۰ یکی از کارمندان پست در فرانسه بود که پاکتی را با علامتی ویژه ابداع کرده بود که البته در آن زمان نام «تمبر» نداشت. پس از او هم فردی سوئیسی به نام جیمس چالمره بود که در چاپخانه خود آثاری مشابه را طراحی و چاپ کرد.

شصتمین سال تاج گذاری ملکه ویکتوریا

دولت بریتانیا هم در سال ۱۸۳۴ اثری مشابه را به چاپ رساند که شبیه تمبر بود و همان کاربرد را داشت و در ادامه این روند، رونالد هیلد (کارمند ارشد اداره پست بریتانیا) بود که در سال ۱۸۳۷ (یعنی سه سال پیش از رسمیت یافتن تمبر در پست جهانی) در مجلس وقت به آن رسمیت داد و به همین دلیل است که او را پدر و ابداع‌کننده تمبر می‌دانند. به جز انگلستان دیگر کشورهای اروپایی هم در گسترش آن دخیل بوده‌اند و در ادامه این روند است که انتشار تمبر در خاورمیانه و آفریقا هم مورد توجه قرار می‌گیرد. 

این اثر نخستین تمبری است که در برزیل چاپ شده

پس از آنکه انتشار و فروش تمبر در اروپا مورد به چاپ رسید و گسترش یافت، به تبع آن آسیایی‌ها هم به این عنصر مدرن توجه نشان دادند. هند در سال ۱۸۵۴، کشور عثمانی یا همان ترکیه فعلی در سال ۱۸۶۳، و کشور مصر در سال ۱۸۶۶ پیشگامانی بودند که در آسیا به چاپ تمبر پرداختند. البته آنطور که می‌گویند تمبرهای مصری در ابتدا با زبان ترکی چاپ می‌شده‌اند و حدود یک سال پس از این اتفاق است که زبان عربی جای زبان ترکی را می‌گیرد. 

تاریخچه چاپ «تمبر» در ایران 

واژه «تمبر» برای پست در فارسی از زبان فرانسوی (Timbre Postal) ) وام گرفته شده که در پارسی از واژه «پِیکه» بدین منظور استفاده می‌شده است. پر واضح است که ایران یکی از پرقدمت‌ترین کشورهاست که در عصر ساسانی و هخامنشی بر تمام دنیا تسلط داشته و نسبت به دیگر ممالک، سر زمین مدرن‌تری به حساب می‌آمده است.

این قدمت و قدرت عامل اصلی پیشرو بودن ایران در بسیاری مسائل است. با اینکه در آن دوران عنصری به نام تمبر وجود نداشته اما بر اساس شواهد مشابه آن وجود داشته . ماجرا از این قرار است که در زمان پادشاهی داریوش هخامنشی، چابک سواران تعلیم دیده، نوشته‌های دولتی را به سرتاسر امپراطوری می‌رساندند و از اخبار دورترین نقاط امپراطوری آگاه می‌شده‌اند. این چابک‌سواران از ایستگاهی به ایستگاه دیگر می‌رفته‌اند و در این رابطه نوشته‌ای از داریوش به جامانده که از وجود عنصری مشابه تمبر حکایت داشته است. این نوشته بر سر در اداره پست نیویورک هم نصب شده و متن آن به این قرار است؛ «نه برف و باران و نه تاریکی شب نمی‌تواند پیک‌های تندرو را از حرکت بازدارند.» 

تمبرهای انگلیسی استفاده شده در ایران، تا پیش از ۱۲۴۷ خورشیدی

اما زمان رسمی چاپ تمبر در ایران به دوران قاجار می‌رسد. در سال ۱۸۶۵ میلادی (۱۲۴۴ خورشیدی) ناصرالدین شاه قاجار پس از بازگشت از اروپا جمعی را برای ساخت و طراحی تمبر به فرانسه اعزام کرد تا با وزارت پست و تلگراف فرانسه مذاکره کنند. نخست کلیشه‌هایی توسط شخصی به نام ریستر، برای ساخت تمبر تهیه شد و حتی نمونه‌هایی نیز به چاپ رسید. سپس آلبرت بار نمونه دیگری تهیه کرد که آن را برای تایید به ایران آورد که این طرح او تصویب شد و نمونه‌هایی از آن تمبر در چهار رنگ بنفش، سبز، آبی و قرمز به ترتیب به بهای ۱.۲، ۴ و ۸ شاهی چاپ شدند. طرح این تمبرها نشان رسمی دولت ایران که همان شیر و شمشیر و خورشیدی که درون دایره‌ای جا گرفته‌اند است و گرداگرد آن با زنجیره‌ای با ۸۶ دانه مروارید پوشیده است. قیمت هر کدام از این تمبرها با حروف فارسی در چهار دایره کوچک در چهار گوشه آن نوشته‌شده‌است. 

 کهن‌ترین تمبر رسمی ایران معروف به تمبر باقری (با الگوی تمبرهای آلبرت بار فرانسو)/ تهیه شده در دوران قاجار و عهد ناصری

 «تمبر باقری» به عنوان اولین تمبر رسمی ایران

بر اساس اسناد و مدارک به جا مانده، قدیمی‌ترین و کهن‌ترین تمبر رسمی ایران معروف به تمبر باقری (با الگوی تمبرهای آلبرت بار فرانسو) در روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، در سال ۱۲۹۲ هجری قمری برابر ۱۸۶۸ میلادی (یک سال پس از سفر ناصرالدین شاه به اروپا) منتشر شده است. نقش این تمبر نشان رسمی دولت وقت ایران «شیر و خورشید» است که درون دایره‌ای قرار گرفته و در چهارگوشه آن بهای هر تمبر به فارسی درج شده‌است. 

تمبر موسوم به «باقری»

البته پیش از چاپ تمبر باقری ریستر فرانسوی با طراحی و چاپ ۱۲ قطعه تمبر را برای ایران طراحی و چاپ کرد که از سوی حاکمیت آن دوران رد شد. با پذیرفته‌شدن ایران در اتحادیه جهانی پست بود که تمبر ایران به چرخه پست جهان پا نهاد. در این میان نباید تلاش امیرکبیر را برای رسمیت یافتن پست ایران نادیده گرفت. و اینکه مجلس شورای ملی دوره دوم (به ریاست موتمن‌الملک) بود که در سال ۱۲۹۴ نخستین قوانین پستی را در ۵۸ ماده تصویب کرد؛ براساس این قوانین، تمام امتیاز انحصاری حقوق پست از جمله حق طبع و فروش تمبر، به دولت واگذار شد. 

تمبر مربوط به عهد ناصری با تصویری از ناصرالدین‌شاه قاجار

 دسته‌بندی تمبرها براساس دسته‌بندی‌های تاریخی

به لحاظ آماری تا پایان عصر قاجار ۴۷ سری تمبر منتشر شد. دفتر مخصوص شاهنشاهی هم به سال ۱۳۰۵ فرمانی مبنی بر منسوخ شدن تمبرهای دوره احمدشاه و تهیه تمبرهای جدید صادر کرد؛ اما چالش‌های سیاسی موجود مانع از طراحی تمبر جدید شد.

تمبر یادبود پنجاهمین سال تاج گذاری ناصرالدین شاه

در ادامه، در دوره مذکور، ۱۴ سری تمبر جدید (شامل ۱۶۵ قطعه) منتشر شد. پهلوی نیز در زمان سلطنت خود به نشان شیر و خورشید توجه نشان داد. همچنین در دوران حکومت پهلوی به برخی مسائل توجه شد که چاپ تمبرهای فراوان با نقوش معماری باستانی ایرانی، ارائه تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام «پِرشیا» به ایران؛ همچنین انتشار تمبرهایی با تصاویر ورزش‌های باستانی، بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی، رودکی و ابن سینا برخی از آن‌ها هستند.

تمبر یادبود مربوط به تاج‌گذاری رضا شاه

تمبر پستی یادبود پنجاهمین سال تأسیس نیروی هوایی

اما در میان همه این توجهات، بارزترین ویژگی تمبرهای دوره پهلوی، اختصاص داشتن آن‌ها به شاه و خانواده سلطنتی بود. بزرگداشت ازدواج، تولد فرزند و تاجگذاری، مضمون بسیاری از تمبرهای این دوره و چهره شاه، تصویر غالب تمبرهاست. 

 تمبرهایی مربوط به دوران محمدرضا شاه پهلوی

اگر بخواهیم چاپ تمبرهای ایرانی در دوران قاجار را دسته‌بندی کنیم به این ترتیب خواهد بود: تمبرهای ناصرالدین شاه قاجار از سال ۱۲۴۷ تا ۱۲۷۵/ تمبرهای مظفرالدین شاه قاجار از سال ۱۲۷۵ تا ۱۲۸۵/ تمبرهای محمد علیشاه قاجار از سال ۱۲۸۵ تا ۱۲۸۸ / تمبرهای احمدشاه قاجار از سال ۱۲۸۸ تا ۱۳۰۴. 

تمبر یادگاری به مناسبت نوروز سال ۱۳۴۸

این دسته‌بندی در ابعاد گسترده‌تر تاریخی و در چهار دوره زمانی به این قرار است؛ دوره اول از سال ۱۲۴۷ دوره قاجار (از ناصرالدین شاه تا احمد شاه) / دوره دوم از سال ۱۳۰۴ (پهلوی اول، رضا شاه) / دوره سوم از سال ۱۳۲۰ (پهلوی دوم، محمدرضا شاه) / دوره چهارم از سال ۱۳۵۸ (جمهوری اسلامی ایران)

تمبر یادبود با تصویری از خواجه نصیرالدین طوسی

تاریخ چاپ تمبر در سال‌های پس از انقلاب

با پیروزی انقلاب پنجاه و هفت تصاویر و مضامین تمبرها دچار تغییرات اساسی شد. به عنوان مثال، طرح و مضمون اولین تمبرهای پس از انقلاب (منتشر شده در فروردین ۱۳۵۸) تصاویری از قیام مردم بود. وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲.۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و ۲۱ و ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، هم بر تمبرها ترسیم شد، که به نوعی مراحل گوناگون مبارزه مردم را تا پیروزی انقلاب بیان می‌کرد. 

یک نمونه از تمبرهای یادگاری که در دوران جنگ و پس از آزادی خرمشهر چاپ و ارائه شده

برخی تمبرهای منتشر شده در سال ۱۳۵۹ به بزرگداشت شهید مطهری، علی شریعتی و آیت اللّه طالقانی، پیشگامان انقلاب اسلامی، اختصاص داشت.

تمبر یادگاری افتتاح راه آهن بافق و بندرعباس که در سال هفتاد و سه چاپ شده

برخی تمبرهای منتشر شده پس از انقلاب به طور ویژه به کسانی اختصاص دارد که در حافظه تاریخی مردم به عنوان الگوی شهامت و مبارزه ثبت شده‌اند، مانند انتشار تمبر یکصدمین سالگرد تولد محمد مصدق در ۲۹ اسفند ۱۳۵۸. و اینکه ته نقش تمبرهای ایران – که در دوره قاجار، تصویر شیر وخورشید و در دوره پهلوی، عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» بود در سال هزار و سیصد و شصت به عبارت «جمهوری اسلامی ایران» تغییر کرد. 

یادبود اولین سالگرد ارتحال امام خمینی (ره) که در ۱۴ خرداد ۱۳۶۹ در بانک مرکزی چاپ شده

تمبرهایی که به مناسبت ولادت امام رضا (ع) چاپ شده‌ و در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند

موضوع تمبرهای ایران از سال شصت به بعد مربوط به جنگ ایران و عراق بود و این نوع نگاه به مسائل مربوط به جنگ تا سال‌های ابتدایی دهه هفتاد ادامه داشت. طی هشت سال جنگ ایران و عراق اتفاقاتی رخ داد که در تمبرهای آن زمان مورد توجه قرار گرفتند که حوادثی چون حصر آبادان و شکستن آن توسط نیروهای ایرانی، بازپس‌گیری خرمشهر و پیروزی‌های عملیاتی آن دوران از آن قبیل هستند. 

سخن پایانی

در پایان باید گفت با اینکه ارتباطات شکل و شمایل نوینی به خود گرفته اما ارسال مرسوله‌ها و نامه‌های پستی همچنان وجود دارد و طبیعتا چاپ تمبر هم به قوت خود باقی است اما نه به جدیت دهه‌های شصت و هفتاد و حتی هشتاد! بر همین اساس،‌ قاعدتا از تعداد علاقمندان به تمبر و کلکسیونرها کاسته شده اما اینگونه نیست که این اثر هنری و کابردی خریدار نداشته باشد. کلکسیون‌های تمبر همچنان معامله می‌شوند و علاقمندان به مجموعه‌های قدیمی و تاریخی همچنان به دنبال جمع‌آوری آثار با ارزش هستند.