ارجان جامش به المپیک رفت اما جانش در گروی لوله‌های آب و نفت است

به گزارش خبرنگار ایلنا، شاید نام ارجان پیش از آنکه به عنوان یک محوطه باستانی به گوش‌تان خورده باشد در المپیک توکیو ۲۰۲۰ با آن روبه رو شده باشید. برای نخستین بار بود که کاروان اعزامی به المپیک به دنبال نمادی ویژه برای کاروان اعزامی، جام ارجان (جام زندگی) را به عنوان نماد تیم اعزامی انتخاب کرد. جامی سینی شکل که مملو از طرح‌ها و نقوشی است که فعالیت‌های ورزشی و گروهی ایرانیان (چیزی شبیه به المپیک امروزی) را در ۱۲۳۵ سال پیش از میلاد مسیح نشان می‌دهد. به گفته باستان‌شناسان بیش از سه هزار سال پیش مراسمی بزرگ در ایران برگزار می‌شد که تلفیقی از مراسم آیینی رزمی و ورزشی بوده است.

ارجان محوطه‌ای مملو از آثار تاریخی منحصر به فرد و خاص است. از مقبره عیلامی گرفته تا دستبند قدرت و… همه این آثار در اندک فصول باستان‌شناسی در ارجان بدست آمده‌اند. عباس مقدم (باستان‌شناس و سرپرست سابق پایگاه میراث فرهنگی ارجان و چگاسفلی) با اشاره به فعالیت‌های باستان‌شناسی در بهبهان و محوطه ارجان/ ارگان، به ایلنا گفت: ارنست هرتسفلد، کاوشگر تخت جمشید، در سال‌های آغازین قرن بیستم میلادی سفری به بهبهان داشته و گزارش کوتاهی از مشاهداتش را روایت کرده است. باستان‌شناس دیگری که از منطقه بهبهان در نیمه نخست قرن بیستم دیدار کرده و اقدامات محدودی در آن منطقه انجام داده، سر اورل اشتاین است. اشتاین در تپه‌های حسنک و محمدتقی اقدام به گمانه‌زنی و محوطه گوری پا را بررسی کرده و نتایج به دست آمده را در کتاب خود توضیح مختصری داده است.

او ادامه داد: در پاییز سال ۱۳۶۲، تیغه بلدوزردر حین تسطح اراضی برای برپا ساختن سد شهدا روی رود مارون به حجره سنگی یک گور عیلامی برخورد کرد. حاشیه مارون در آن روزگار دارای پشته‌های کوتاه و بلندی بود که رفته رفته به واسطه تسطیح اراضی چهره نواحی پیرامونی رودخانه مارون تغییر کرد. مقبره عیلامی کشف شده در زیر یکی از آن پشته‌ها قرار داشت. راننده بلدوزر در حین کار به حفره‌ای برخورد. او سعی کرد به درون آن حفره راه یابد که با یک حجره گور و تابوت مفرغی روبرو شد. بلدوزر، دو ظرف سفالی بزرگی که روی حجره گور داشت را خرد کره بود، ولی حضور ماموران مانع از ویرانی بقیه آثار مقبره عیلامی ارجان شد. پس از کشف مقبره عیلامی ارجان، اسماعیل یغمایی کاوش‌ها و بررسی‌هایی در منطقه ارجان و محدوده سد مارون انجام داد.

مقدم افزود: در نیمه اول دهه ۱۳۸۰ خورشیدی، به همت علی طیبی، برای اولین بار پایگاه میراث فرهنگی ارجان تاسیس و به واسطه آن فعالیت‌های متنوعی انجام شد. البته کاوش‌ها در محوطه چاه نفت (کهن‌ترین لایه شناخته شده در ارجان) نیز صورت گرفت. پیرو ابلاغ ضوابط عرصه و حریم ارجان حفاری شد. فعالیت‌های شرکت نفت پس از اندکی پیشرفت توسط اداره حقوقی میراث خوزستان متوقف شد و پس از آن هیاتی به سرپرستی من (عباس مقدم) طی دو فصل در محدوده چاه نفت به شماره MB5 اقدام به کاوش‌های باستان‌شناسی کرد. در نتیجه آن کاوش‌ها، مشخص شد که محوطه چاه نفت یکی از قدیمی‌ترین روستاهای پیش از تاریخی در محدوه عرصه شهر تاریخ ارجان است که قدمتی برابر با ۵۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح دارد.

بنابراین گزارش، علاوه بر کاوش‌های مذکور، برای سنجش مجدد روستاهای هم زمان با محوطه چاه نفت، مقدم و همکارانش موفق شدند که در نزدیکی محوطه گوری پا در جنوب خارستون کهن‌ترین زیستگاه انسانی در دشت بهبهان را به نام «تپه مهتاج» شناسایی کنند که زمانی برابر با نیمه دوم هزاره هشتم پیش از میلاد را داراست. کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه مهتاج توسط هیاتی به سرپرستی حجت دارابی صورت گرفته است.

به گفته این باستان‌شناس، ارجان دارای پیکره شهری گسترده‌ای است. خصوصا به دلیل اقدامات پیشروانه‌ای که برای تسلط بر آب رودخانه مارون طی ادوار تاریخی صورت گرفته، ساختارها و تاسیسات آبیاری این شهر بیش از دیگر ساختارهای آن مشهود است. مهمترین بخش از پیکره آبیاری شهر ارجان پل بند بکان است. این پل بند علاوه بر نقشی که در عبور و مرور داشته، عامل موثری در بالا آمدن سطح آب مارون برای هدایت آب به کانال‌های زیرزمینی شهر ارجان بوده است. برای احداث کانال‌های زیرزمینی که از مارون مشروب می‌شد، رشته قنات‌های بیشماری در بخش شمالی شهر ارجان تاریخی، حد فاصل رود مارون و پیکره اصلی شهر ایجاد شده است. هنوز پیچیدگی این پیکره کم نظیر از نظام آبیاری در این شهر به خوبی دانسته نشده است. به نظر می‌رسد که مظهر قنات‌های ارجان در بخش شمالی شهر به صورت حوضچه‌های به هم مرتبط و با شکوهی پدیدار می‌شده است که بیشتر خانه‌های اعیان شهر تاریخی و اسلامی ارجان پیرامون آن حوضچه‌ها شکل گرفته بود. هنوز از کیفیت پیکره آبیاری واقع در شهر ارجان اطلاعی در دست نیست. به نظر می‌رسد که حوضچه‌های مذکور پس از عبور از هسته اصلی شهر، به طرف باغات جنوبی شهر هدایت می‌شده‌اند. شواهد بندهای خاکی در بخش‌های جنوبی شهر تاریخی ارجان گواهی بر استفاده آب‌های هدایت شده به شهر برای مصارف کشاورزی است.

او ادامه داد: جدای از پیکره‌های آبیاری واقع در شهر ارجان، بقایای معماری خانه‌ها، قلعه‌ها و بناهای عام المنفعه شهر ارجان از طریق عکس‌های هوایی، ماهواره‌ای و ارزیابی‌های زمینی شناسایی شده است. یکی از مهمترین بناهایی که در عکس‌های ماهوارای و هوایی به خوبی قابل شناسایی است، بقایای بنای عظیمی است که به بنای «مسجد جامع ارجان» معروف شده است.

این باستان‌شناس در ادامه به مسجد ارجان و فصل نخست کاوش‌های صورت گرفته در آن اشاره کرد و گفت: در تصاویر هوایی مسجد ارجان دارای پلانی مستطیل شکل و به مانند مساجد اولیه اسلامی دارای شبستان ستون‌دار است. در این تصاویر به خوبی حیاط و چند ردیف رواق‌های منظم در اطراف آن قابل مشاهده است. به واسطه اهمیت بنای مسجد؛ پایگاه میراث فرهنگی ارجان، در بخش مسجد جامع ارجان کاوش‌هایی را به سرپرستی استاد اسماعیل یغمایی انجام داده است. کاوش‌های باستان‌شناسی در این بخش منجر به شناسایی یک فضای مربع شکل با دو در ورودی در سمت شمال و جنوب شده است. در مرکز این فضا یک ساختار دایره‌ای شکل وجود دارد که در آن گِل پخته شده به همراه خاکستر به دست آمده است. در اطراف ساختار دایره‌ای شکل یک راهرو وجود دارد که با خاکستر پر شده است. با توجه به شواهد موجود باستان‌شناسی ماهیت اصلی این سازه مشخص نیست ولی به نظر می‌رسد این فضا در ارتباط با آتش یا نگهداری آتش در فضای باز باشد. زیرا ساختار داخلی در اثر حرارت کاملا پخته شده است. قطعات سفال‌های به دست آمده از این بخش نشان می‌دهد که اکثر آن‌ها مربوط به قرون اولیه اسلامی (قرن اول تا سوم هجری) است. کاوش در بخش جنوبی شبستان مسجد نیز ادامه یافت و منجر به کشف اتاق تدفین در راستای محراب شد. این گونه آرامگاه‌ها در بیشتر مساجد اولیه دیده می‌شود. درون اتاق تدفین دو گور شناسایی شد. گورها دارای ساختار گچی بوده و بر روی آن‌ها هیچ کتیبه یا نوشته‌ای مشاهده نشد. نتایج اولیه نشان می‌دهد که این مسجد در زمره مهمترین مساجد ساخته شده در قرن اول هجری قمری است.

این باستان‌شناس با تاکید برآنکه امروزه به دلیل فعالیت‌های کشاورزی، خاکبرداری، اکتشاف نفت، حفاری‌های غیرمجاز و ساخت منازل مسکونی عرصه ارزشمند ارجان بیش از گذشته تهدید می‌شود، تصریح کرد: علاوه بر این عوامل شاهد اتفاق دیگری در محوطه ارجان هستیم که همانا رد شدن لوله‌های آب است. چنانکه گفته می‌شود، بخشی از پروژه خط انتقال آب از سد کوثر به شهرستان لیکک از منطقه تاریخی ارجان بهبهان عبور می‌کند. این خط لوله انتقال آب مربوط به استان کهگیلویه و بویراحمد است که قرار است از سد کوثر در جنوب بهبهان به شهرستان لیکک در شمال بهبهان اجرا شود و به دلیل اینکه دور زدن کوه هزینه‌های طرح را زیاد می‌کند، عبور خط لوله از محوطه باستانی ارجان مدنظر آن‌ها بوده است.

مقدم یادآور شد: هرچند این طرح از دو سال پیش تاکنون مطرح است اما طی هفته گذشته در شورای فنی که در تهران برگزار شد حاضران تصمیماتی گرفتند که می‌تواند محوطه باستانی ارجان را در خطر قرار دهد. هرچند ممکن است پیمانکارانی که قصد عبور لوله آب را از ارجان دارند، تاکید داشته باشند که این لوله‌ها را همراستا با لوله‌های نفت که چند دهه پیش از این منطه عبور کرده‌است، جاساز خواهند کرد و یا اینکه از روی محوطه عبور می‌دهند و کند و کاو نمی‌کنند اما نباید فراموش کرد که دخل و تصرف در این محوطه باستانی می تواند در یکپارچگی پیکر شهری ارجان خدشه وارد کند. ضمن آنکه اگر بخواهیم در آینده پرونده این محوطه را برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال کنیم این نوع دخل و تصرف‌ها می‌تواند شانس ثبت جهانی ارجان را کاهش دهد.

با این وجود سید حکمت‌الله موسوی (مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان خوزستان) اعلام کرد: با وجود آنکه طرح به این سمت رفت که اگر قرار باشد اتفاق بیفتد، کوتاه‌ترین مسیر انتقال در نظر گرفته شود که همان مسیری بود که خطوط لوله نفت از گذشته در آن منطقه اجرا شده بود. آن‌ها گفتند لوله‌های آب را تحت‌الارضی نمی‌بریم و حاضریم سطح‌الارضی از کنار لوله‌های نفت عبور دهیم و هیچگونه خاک‌برداری و دفن لوله نداشته باشیم و همچنین این نکته را مطرح کردند که چون محوطه باستانی است، تعرضی نخواهیم داشت. البته به لحاظ حفظ منظر نیاز است تا طرح تدقیق بیشتری شود و بررسی‌های وسیع‌تری در شهرستان و استان و در سطح ملی به ویژه با در نظر گرفتن دیدگاه پژوهشگاه باستان‌شناسی انجام شود و با اخذ نظر باستان‌شناسان بتوانند این مجوز آب‌رسانی را دریافت کنند.

او اظهار کرد: این طرح در چندین جلسه مطرح شد و در نهایت منوط به اخذ نظر شورای فنی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شد. این شورا بررسی‌ها را انجام داده و با تعدیل‌هایی در طرح اولیه، بازطراحی‌ها اتفاق افتاد. تا الان هیچ‌گونه مجوزی برای اجرای طرح آبرسانی نه در سطح ملی و نه در سطح شهرستان و استان صادر نشده است. این اطمینان خاطر داده می‌شود تا زمانی که این طرح مراحل کارشناسی را کامل سپری نکند و از اینکه آسیبی به عرصه و حریم محوطه تاریخی ارجان وارد نمی‌شود، اطمینان حاصل نشود مطمئنا هیچگونه مجوزی صادر نخواهد شد. همکاران ما در سطح شهرستان، استان و کشور حافظ این آثار هستند.

این صحبت‌ها درحالی مطرح می‌شود که این محوطه در دهه‌های گذشته با تعارض‌های متعدد از جمله احداث کارخانه سیمان و برداشت از منابع معادن روبه‌رو بوده که عموما در عرصه و حریم محوطه وسیع ارزشمند تاریخی ارگان (ارجان) قرار داشته که تخریب‌های جبران ناپذیری را ایجاد کرده است. احداث سد مارون و حفر چاه‌های نفت و احداث شبکه‌های انتقال نفت و لوله‌گذاری در محدوده به شکل سطح‌الارضی، تعدادی از این تعرض‌ها بوده است.

اسماعیل یغمایی (باستان‌شناس پیشکسوت) نیز در نهایت لب گشود و در پی ناملایمت‌هایی که با این محوطه باستانی می‌شود در صفحه اینستاگرام خود آورد: گستره ارگان/ ارجان در ۱۰ کیلومتری در شمال بهبهان در سال ۱۳۱۰ به ثبت تاریخ رسیده است. هرتسفلد به گزارشی از آن پرداخت و در سال ۱۹۰۰ نخستین دهه پس از پیدا شدن مهره‌های گردنبند زرین هخامنشی در ۱۳۱۷ کوزه‌ای سفالین، مصطفوی در مقاله‌ای به آن پرداخت. با این گونه با جهاد سازندگی و سازمان آب و برق خوزستان در سال ۱۳۶۰ نادیده گرفتن و زیر پا گذاتن ثبت تاریخی این محوطه، به برپایی ۷ ماه سدی بر روی رودخانه مارون (نقطه تاب) پرداختند. پس از خاکبرداری، تیغه لودر به آرامگاهی برخورد نمود که مهندسان سد بدون اطلاع مرکز باستان‌شناسی به درون آرامگاه رفته و با جابه‌جایی اشیاء به ویرانی بیشتر آن پرداختند. سرانجام ناگزیر ارشاد اسلامی بهبهان دفتر آثار تاریخی را آگاه و باقر آیت‌الله‌زاده در دو نفر از کارشناسان نه چندان متخصص خود را به ۱۳۶۱ شهریور آنجا گسیل داشت. آن‌ها با شتاب‌زدگی به گردآوری اشیاء پرداختند که در این راستا یک آوند زرین و سیمین، بر حلقه زریق قدرت یک رج خط نوشته آمده که گویای کیدین هوتران پسر زیل لیپ ایشنا است. کیدین هوتران یکی از آخرین شاهان دوره عیلام نو است. از این رو ارگان در مقطع تاریخی بسیار مهم آغاز شاهنشاهی هخامنشیان و افول دوره طلایی عیلام است.

او همچنین تاکید کرده است: در سال ۱۳۶۹ به مدت ۴ ماه برای بررسی آثار باستانی که پشت دریاچه سد مارون از دست می‌رفتند، به ارگان (ارجان) رفتم. در این درازا بسیاری از سازه‌ها و تپه‌ها از دست رفته بودند. هر چند در این فاصله بررسی و شناسایی کوتاهی داشتم، هر بار شناخت و جانمایی آنچه پیشتر دیده بودم سخت و دشوار و برای شناسایی تپه‌ای که شرکت دشوار می‌نمود. در سال ۱۳۹۲ نفت بر آن داشت روی آن دکل بزند، با دکتر عباس مقدم به بهبهان رفتیم. یک روز گفتم بریم ارگان را ببینیم… وقتی رفتیم کنار یک محوطه ویران و درهم ریخته پوشیده از لوله‌های نفت ایستاد و گفت… اینم ارگان… گفتم اشتباه آمدیم… گفت نه درست است… حتی از راننده که بومی بود پرسیدم آخر باور کردنی نبود… گفت درست است. با دکتر مقدم پیاده شدیم. در سایه درختی نشستیم، نقشه کهنه‌ای که داشتم باز کردم تا موقعیت درست را بیابم. دکتر مقدم گفت اینجا رو نقشه کارخانه سیمان است، این هم سد مارون که پشت درختا پنهان شده، آن دور هم کوه‌های خاویز… باز هم باور نکردم، بلند شدم، چرخی زدم، دیدم نه درست است. اینجا ارگان ۱۰ سال پیش دیده بودم نبوده است اما حتی آن ارگانی که من روی سنگی نشستم و چشم دوختم به محوطه و دیگر نتوانستم جلوی اشک‌هایم را بگیرم. در قوانین بیشتر کشورها اگر کسی مرتکب قتل شود تیرباران می‌شود، جزای قتل یک نفر با گناه یا بی‌گناه اعدام قاتل است؛ چه او خانواده‌ای یا خانواده‌هایی را داغ‌دار کرده است اما هیچ قانونی و جزایی برای فرد یا افرادی که فرهنگ یک کشور با بکشند، نیست…