در گفت‌وگو با سازندگانِ مستند «آورتین» مطرح شد؛
هنر دفاع حاج قاسم باید در دانشگاه‌ها تدریس شود/ شهید سلیمانی هیچ وقت تمایل نداشت مطرح شود/ مردی که اشرار را جذب خود می‌کرد
حاج قاسم همیشه مخالف دوربین و تصویربرداری از خودش بود و من تلاش می‌کردم زاویه دوربین را به گونه‌ای قرار دهم که متوجه نشود. تمایلی نداشت مطرح باشد و اسمش سر زبان‌ها بیفتد. پس از جنگ ایران و عراقی همه به دنبال زندگی خودشان رفتند؛ اما حاج قاسم ماند و دست از کار نکشید.
اکنون دو سال از خبر شهادت سردار دل‌ها، حاج قاسم سلیمانی می‌گذرد. دی ماهی که در سال ۹۸ رنگ دیگری گرفت و ایران سیاه‌پوش فرمانده‌ای شد که برای پاسداری از مرزهای دفاعی و امنیتی کشور تا کیلومترها دورتر از خاک وطنش در حال حفاظت و حراست بود. با رسیدن دومین سالگرد این سردار، به سراغ سازندگان مستند «آورتین»، یکی از اولین فیلم‌هایی که درباره شهید قاسم سلیمانی ساخته شده است، رفتیم. این مستند در پانزدهمین جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت، توانست جایزه ویژه سرباز وطن (یادبود سردار شهید قاسم سلیمانی) را از فرزند ایشان (زینب سلیمانی) دریافت کند. «آورتین» درباره عملیات این سردار در اوایل دهه هفتاد خورشیدی در مناطق جنوب شرقی کشور است. «آورتین» نام منطقه‌ای در حد فاصل استان کرمان و سیستان و بلوچستان است، روستایی دورافتاده که یادآور حماسه ایستادگی و مبارزه حاج قاسم در برابر اشرار است. مستند آورتین بر اساس کتابی با همین نام نوشته بهزاد دانشگر است که به مناسبت اولین سالگرد شهادت سردار شهید حاج قاسم سلیمانی در اصفهان رونمایی شد.
حسن وزیرزاده، کارگردانی مستند «آورتین» و اسرافیل کلیجی تهیه‌کنندگی این کار را برعهده داشته است. در این مستند با فردی به نام حسن زلفی آشنا می‌شویم که از همرزمان شهید قاسم سلیمانی در جنگ ایران و عراق و عملیات‌های جنوب شرقی کشور بوده است. کارگردان و تهیه‌کننده این مستند که از همراهان شهید سلیمانی بودند، درباره تلاش‌های حاج قاسم برای سامان بخشیدن به وضعیت ناامن منطقه «آورتین» می‌گویند.
در ابتدا بگویید که سفارش ساخت مستند «آورتین» را از طرف سازمانی گرفتید یا ایده‌ای از خودتان بود؟
اسرافیل کلیجی: خیر، هر فردی که مستند را تماشا کند، به اینکه کار صرفا از روی ارادت به حاج قاسم سلیمانی ساخته شده است، پی می‌برد. هیچ سفارشی نمی‌تواند اثری با چنین ویژگی‌های را خلق کند. به احترام این مرد (شهید قاسم سلیمانی) همه عمر باید تمام قد ایستاد. من هم مانند همه مردم ایران و حتی دنیا، سال‌های آخر حاج قاسم بود که او را شناختم. درست در همان زمان که پدیده‌ای به نام داعش مطرح شد و این سردار برای امنیت منطقه تمام قد مقابل آن‌ها دفاع کرد. نباید فراموش کنیم که تمام دنیا مدیون حاج قاسم هستند و اگر این مرد در مقابل این جریان خونخوار و افراطی قد علم نمی‌کرد چه بسا امروز داعش به عنوان یک حکومت رسمی در جهان قد علم کرده بود. همین ویژگی‌های شخصیتی او موجب شد که درباره این سردار تحقیق کنیم و درباره برخی موضوعات و اقدامات او عمیق‌تر شدیم. در کشاکش تحقیقاتمان متوجه شدیم که پس از تلاش بسیار در جنگ تحمیلی، درست در زمانی که همه رزمندگان به خانه‌ها بازگشته بودند تا در آرامش بعد از جنگ زندگی کنند، پرونده امینت جنوب شرق کشور را دست این مرد سپردند. چطور می‌شود فردی در اوایل دهه هفتاد و آن فضایی که در کشور حاکم بوده است، به مقابله با اشراری رفت که هر کاری از آن‌ها برمی‌آمد؟ هر بار که در جایگاه تماشاگر مستند «آورتین» را می‌بینم، اشک از چشمانم جاری می‌شود. حاج قاسم سلیمانی مقتدرانه به جنگ با اشرار منطقه «آورتین» رفت و به گونه‌ای فضا را مدیریت کرد که آن‌ها خودشان را تسلیم نظام کردند. در واقع او هنری را به خرج داد که از نظر من باید در دانشگاه‌ها تدریس شود. شرورها در آن منطقه از قبل انقلاب حکومت خودمختاری تشکیل داده بودند، سالیان سال کارشان شرارت و قاچاق بود. حاج قاسم علاوه بر اینکه امنیت رابه این منطقه برگرداند، با کمترین اقدام و عملیات نظامی توانست آن‌ها را جذب شخصیت بی‌نظیر خود کند.
این اتفاق در اوایل دهه هفتاد، دستمایه‌ای شد تا ایده‌ی اولیه در ذهن‌مان شکل بگیرد. شبانه‌روزی تلاش کردیم تا آن جریانات را به شکلی روایت کنیم تا هر فردی که مستند «آورتین» را تماشا می‌کند، ناامنی آن دوره را درک کند. زمانی که درباره این اتفاق حرف می‌زنم، به وجد می‌آیم و به عقیده من، مردم اگر این مستند را تماشا کنند، نگاهشان به حاج قاسمی که تمام عمرش را برای مردم گذاشت، تغییر می‌کند.
کارهای پژوهشی و پیدا کردن افرادی که در آن زمان کنار شهید قاسم سلیمانی حضور داشتند را چگونه انجام دادید و چطور به سراغ روایت آن زمان‌ها و افراد رفتید؟
حسن وزیرزاده: من و تهیه‌کننده کار با هم آشنا بودیم و روزی که قرار بود مستند را بسازیم، به دنبال سوژه اصلی و مناسبی بودیم. طی پژوهش‌های تکمیلی که انجام شد، به این نتیجه رسیدیم که موضوع را روایت اتفاق‌های جنوب شرق کشور انتخاب کنیم تا از پراکندگی و تعدد مسائل در مستند جلوگیری کنیم. حسن زلفی (هم‌رزم شهید قاسم سلیمانی) را شکر خداوند در کنار خود داشتیم و به سراغ برخی افرادی هم که در کرمان بودند و دسترسی به آن‌ها راحت‌تر بود، رفتیم تا به اتفاقات آن زمان دسترسی پیدا کنیم. پژوهش را همان زمان ادامه دادیم و پس از آن، کارهای فیلمبرداری را شروع کردیم. این روند، حدود ۶ ماه زمان برد. البته ما در تولید، دچار مشکل شدیم و تمام تصاویر و فیلم‌ها حذف شد که با پیگیری‌های تهیه‌کننده و حسن زلفی، توانستیم آن‌ها را مجدد برگردانیم.
تصاویر و فیلم‌هایی که در مستند استفاده شده را کمتر جایی دیده‌ایم. آن‌ها را چطور پیدا کردید؟
حسن وزیرزاده: حسن زلفی، تصویربردار تمام این آرشیوها در عملیات لشکر ۴۱ ثارالله کرمان است. حاج قاسم تا سال ۷۶ فرمانده سپاه کرمان بود و دوستان زیادی در سپاه کرمان هستند که از ایشان تصویر و فیلم دارند. ایشان تمام این آرشیوها را برای خود، نگهداری کرده بودند. البته درصد بسیار کمی از آن تصاویر به دست ما رسید؛ اما همان‌طور که گفتم از تصاویر و فیلم‌های حسن زلفی در کار استفاده کردیم.
شما از نزدیک با شهید قاسم سلیمانی در ارتباط بوده‌اید؟
حسن زلفی: بله، تمام زندگی من پر شده از خاطراتی که با حاج قاسم داشتم. برخی از نمونه‌های آن را در مستند به تصویر کشیدیم. ایشان همیشه مخالف دوربین و تصویربرداری از خودش بود و من تلاش می‌کردم زاویه دوربین را به گونه‌ای قرار دهم که متوجه نشود. تمایلی نداشت مطرح باشد و اسمش سر زبان‌ها بیفتد. پس از جنگ ایران و عراقی همه به دنبال زندگی خودشان رفتند؛ اما حاج قاسم ماند و دست از کار نکشید. اواخر سال ۱۳۶۹ از اهواز به طرف کرمان آمدیم و از همان اوایل سال۱۳۷۰ عملیات لشکر ۴۱ ثارالله کرمان آغاز شد و شهید سلیمانی نیز تا ۱۳۷۶ کرمان ماند و به منطقه و نظام خدمت کرد. در واقع اوج کار از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۴ بود. بسیاری از عملیات‌ها بود که اصلا فیلمبرداری نمی‌شد و متاسفانه هیچ تصویری از آن‌ها حتی در آرشیوها نیز وجود ندارد. در آن زمان با فرمانده گروه و با حاج قاسم سلیمانی مطرح کردم که ما هیچ تصویری از عملیات‌ها نداریم و سالیان بعد مدرکی از این روزها نداریم. حاج قاسم هم کار را به خودم سپردند و من راهی تهران شدم و از میدان انقلاب یک دوربین پاناسونیک MD-9000با ذوق و شوق فراوان خریدم. تمام کارها را با عشق انجام دادم و هیچ سفارشی از جایی نبود که بگوید از عملیات‌ها فیلمبرداری کنید. تلاش می‌کردم تا اتفاق‌ها را ثبت و مستند کنم تا برای آینده بماند. در همان زمان مطمئن بودم که این فیلم‌ها در آینده استفاده می‌شود. البته آن موقع در این فکر نبودیم که روزی مستند بسازیم اما می‌دانستم که برای داشتن مدرک لازم می‌شود. امیدوار هستم که مردم «آورتین» را ببینند و کمی از سختی‌های حاج قاسم در این عملیات و زندگی شهدا را متوجه شوند. باید اعتراف کنم که عملیات بسیاری سختی را پشت سر گذاشتیم و در برخی مناطق آن محدوده حتی در روز هم خطرناک بود چه برسد به شب. با تمام این اوصاف، حاج قاسم به میدان آمد و تمام تلاشش را کرد و باعث امنیت در آن منطقه شد.
زمانی که نام شهید قاسم سلیمانی می‌آید، عملیات‌های ایشان مقابل داعش اولین چیزی است که به ذهن خطور می‌کند. چرا برای ساخت مستندی درباره ایشان، به سراغ بازه زمانی عملیات‌ها در دهه هفتاد شمسی رفتید؟
اسرافیل کلیجی: سردار سلیمانی همیشه از دوربین فراری بود اما خواه و ناخواه در یک دهه آخر عمر ایشان، اتفاق‌ها جوری رقم خورد که در بین مردم شناخته شد. در پشت این اتفاق‌ها هم جریان خاصی نبود که ایشان را در رسانه‌ها پررنگ کنند. در سال‌های اخیر عمر شریفش تمام مردم دنیا از ایشان حرف می‌زدند و طبیعتا از رشادت‌هایش فیلم و تصاویری هم دیده بودند. به همین دلیل خیلی نیاز نبود که مستندی در این بازه زمانی بسازیم و آن بپردازیم. به هر حال یکی از نقش‌های سینمای مستند، روشنگری است و ما باید روایت‌های درستی را بیان کنیم تا عده‌ای برداشت‌های دروغ و اشتباه را به نفع خودشان بازگو نکنند. از نظرم اگر بخواهیم از شهید سلیمانی اثری بسازیم باید چندین سال پژوهش کنیم و بعد کار بسازیم. برای ساختن مستند «آورتین» سراغ جنگ تحمیلی بین ایران و عراق نرفتیم زیرا بسیار گستردگی داشت؛ اما مدیریت و رشادت‌هایی او در دهه ۷۰ شمسی در منطقه جنوب شرقی ایران با آن حجم از ناامنی به گونه‌ای بود که اشرار آن منطقه راه خلاف و شرارت را رها کردند و اکنون کشاورز و کارآفرین هستند. در مستند هم برخی این افرادی که در قید حیات هستند را می‌بینیم چطور از آدم‌کشی و قاچاق به کارهای خوب کشیده شدند. یکی از آن شرورها می‌گفت «از سال ۱۳۷۳ تاکنون که آن کارها را ترک کرده حتی یک نخ سیگار هم نفروخته است.» و به عقیده من این موضوع بسیار جذابیت داشت و تلاش کردیم آن را به تصویر بکشیم. نوع مدیریتی که حاج قاسم سلیمانی انجام می‌داد؛ حلقه مفقوده مدیریت مسئولان امروزه ماست. بسیاری از ما او را در جایگاه یک فرد نظامی می‌شناسیم درحالی که در مستند «آورتین» مشاهده می‌کنیم حاج قاسم با تماشای فیلمی که از فقر مردم جنوب شرقی دیده بود، اشک از چشمانش به گونه‌ای روانه شد گویی که فرزندش را از دست داده است. قلب او برای مردم می‌تپید و جدای از احساس، عقل و درایتی که خدا به او داده بود را برای آسایش مردم به کار می‌گرفت. هر مخاطبی که این یک ساعت مستند را تماشا کند، متوجه بسیاری مسائل می‌شوند. برای مثال مسئولانی که با عملکردشان موجب شدند تا مردم با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم کنند، می‌توانند با کمی از خودگذشتگی، درایت و توکل برخدا، فضا را جوری مدیریت کنند که مردم رفاه بیشتری داشته باشند. شهید سلیمانی پس از جنگ، حدود ۳۰۰ چاه احداث کرد؛ اما از سال ۱۳۷۳ تاکنون یک نفر نیامد یک چاه اضافه کند! امیدوار هستیم که «آورتین» تلنگری برای مسئولان هم باشد.
این مستند با بودجه شخصی تولید شده است؟
اسرافیل کلیجی: متولی مستند مرکز هنری رسانه‌ای رضوان بود و بودجه مستند را تامین کرد. در ابتدا طرح را به این مرکز ارائه دادیم و آن‌ها نیز پسندیدند. ضمن آن که «آورتین» با کمترین بودجه ساخته شده و به نظر می‌رسد که نتیجه هم رضایت‌بخش بوده است. ما مستند را با توکل به خدا و مدد از شخص حاج قاسم پیش بردیم چون اعتقاد داریم که شهدا پس از شهادت هم بر اعمال و رفتار ما ناظر هستند.
حوزه مستند چقدر می‌تواند برای شناساندن ابعاد پنهان یک اسطوره مانند حاج قاسم تاثیرگذار باشد؟
حسن وزیرزاده: فکر می‌کنم سینمای مستند از سینمای داستانی تاثیر بیشتری دارد. البته فیلمسازهایی مانند محمدحسن مهدویان می‌توانند در شناساندن اسطوره هم در سینمای داستانی اثر بگذارند اما مستند خوب مسلما تاثیر بیشتری دارد. به هر حال در این حوزه، ببیننده و مخاطب با واقعیت موجه می‌شود. در همین مستند «آورتین» تمام تصاویر و لحظات کاملا واقعی ثبت شده است و هرکسی با دیدن آن‌ها نمی‌تواند رشادت‌های این فرمانده بزرگ انقلاب را کتمان کند و قطعا تحت تاثیر قرار خواهد گرفت.
تصمیمی برای اکران «آورتین» گرفته‌اید؟
اسرافیل کلیجی: مستند «آورتین» را به نیت شرکت در هیچ جشنواره‌ای نساختیم و قصد ما این بود حاج قاسم را به مردم بشناسانیم. حتی ما هم بسیاری از ابعاد شخصیتی ایشان را طی ساخت مستند شناختیم. البته تاکنون مستند را جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت سال جاری شرکت دادیم تا در بستر مناسبی قرار گیرد. با پلتفرم‌ها نیز مذاکره کردیم تا بتوانیم مستند را در آن‌ها پخش کنیم. اعتقاد دارم مخالفان و موافقان حاج قاسم سلیمانی باید این فیلم را ببینند و حتی دوست دارم آن‌هایی که مثلا همفکری و همسویی با این فضا ندارند حداقل یکبار به تماشای این مستند بنشینند و بعد در فکر و ذهن خودشان به قضاوت و تحلیل شرایط بنشینند.
در آخر اگر نکته‌ای مانده بفرمایید.
حسن وزیرزاده: «آورتین» فتح الباب است و اشاراتی به مسائل مربوط به جنوب شرقی کشور که بسیار گسترده است، می‌کند. ماجرای مبارزه با اشرار و ایجاد امنیت و صلح در این مناطق و سیاست‌هایی که حاج قاسم اعمال کرده است نیاز به کار بیشتری دارد. در زمان ساخت این مستند متوجه شدم یکی از شخصیت‌هایی که هنوز شناخته نشده است، شهید نورعلی شوشتری بود که این روزها هم در حال ساخت مستندی درباره این شخصیت بزرگ هستم.
