ایلنا گزارش می‌دهد؛
چرا سینمای ایران کمتر به واقعه کربلا پرداخته است؟ /تا نگاه خلاقانه نباشد، نمی‌توان فیلمی با موفقیت «روز واقعه» ساخت/ بلاتکلیفی «رستاخیز» دیگر کارگردانان را دلسرد کرد
معمولا در تمام جهان، داستان‌هایی با محتوای مذهبی بسیار مورد توجه نویسندگان و کارگردان‌ها قرار می‌گیرد. سینمای غرب فیلم‌های بسیاری درباره پیامبران دارد اما باید دید چرا مضمون عاشورا در سینمای ایران جایگاه چندانی ندارد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، روایت و روایت‌گری از کهن‌ترین شگردهای ارتباطی در زندگی بشر است و عمری به درازای تاریخ و تمدن زندگی بشری دارد. از نخستین نقاشی‌های انسان‌های غارنشین تا شاهکارهای سینمایی جهان را می‌توان در گونه‌های متنوع روایتی طبقه‌بندی کرد. روایت در کهن‌ترین و مدرن‌ترین تعریف عبارت است از یک رویداد، حادثه، داستان یا یک حکایت، که به زبان ادبی، تصویری و دیگر شیوه‌های بیان تجسمی و انتزاعی نقل یا بازسازی می‌شود.
ارتباط سینما با رویدادهای تاریخی و مذهبی، موضوعی است که قدمت تاریخی دارد و آن را می‌توان به دوران جنگ جهانی اول نسبت داد. به دلیل اینکه این وقایع ارتباط تمام و کمالی با ریشه‌های تاریخی، فرهنگی و مذهبی جوامع مختلف دارند، روایت این وقایع در سینما مورد توجه قرار می‌گیرند.
اگرچه تمامی وقایع تاریخی در سینمای غرب و هالیوود مورد توجه اهالی هنر هفتم قرار می‌گیرند اما برخی از وقایع تاریخی در سبد محصولات سینمای ایران جایگاهی ندارند یا کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. اگرچه پس از انقلاب اسلامی، فرهنگ شیعی همواره مورد تاکید قرار گرفته است و واقعه عاشورا به عنوان بزرگ‌ترین سمبل فرهنگ شیعی شناخته می‌شود اما این رویداد در سینمای ایران به دست فراموشی سپرده شده است.
تاریخچه آثار سینمایی مذهبی با مضمون عاشورا
از دو منظر به فیلم‌های سینمایی با مضمون عاشورا نگاه کرد؛ نخست فیلم‌هایی که به صورت مستقیم به متن این رویداد می‌پردازند و فیلمساز این حادثه را از زوایه دوربین خود برای مخاطبان پرده نقره‌ای روایت می‌کند. در کنار این فیلم‌ها، آثار نمایشی دیگری نیز وجود دارد که به صورت مستقیم به واقعه توجه نمی‌کند بلکه به نحوی فرهنگ عاشورایی را نشان می‌دهند.
به گفته برخی از منتقدان سینما، سال ۱۳۶۱ را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ سینمای ایران دانست. «سفیر»، اولین فیلم جدی مذهبی سینمای ایران در این سال توسط مرحوم فریبرز صالح ساخته شد. هزینه ۹ میلیون تومانی این درام سینمایی سبب شد تا به عنوان اولین فیلم Big Production سینمای ایران شناخته شود.
«ماهنامه سینمایی فیلم» که در آن روزگار نشریه‌ای نوپا بود، در سومین شماره خود درباره ساخته صالح نوشت: سفیر به‌عنوان نخستین تجربه یک فیلمساز ایرانی در زمینه‌ی کارگردانی یک فیلم به اصطلاح عظیم، آن‌گونه که از پیش تصور می‌شد، ناموفق نیست. لباس سیاهی لشکرهای فیلم، مثل فیلم‌های تاریخی پارس فیلم تازه از خیاطی نیامده و برقش چشم را نمی‌زند، کنترل کارگردان بر صحنه‌های شلوغ چشمگیر است و باز مثل فیلم‌های تاریخی پارس فیلم، در صحنه‌های زد و خورد، افراد به جای گلاویز شدن با هم شوخی نمی‌کنند. سفیر، یک فیلم قصه‌گو است، قصه‌ای را تخت و هموار می‌گوید. هیچگاه ملال‌آور نمی‌شود و به رغم طولانی بودن فیلم، تماشاگر را به دنبال خود می‌کشد.
دوازده سال پس از سفیر، فیلمی به قلم بهرام بیضایی و کارگردانی شهرام اسدی روانه پرده نقره‌ای سینمای ایران شد. به گفته بسیاری از منتقدان و علاقمندان سینمای ایران، هیچ فیلم با مضمون مذهبی تاکنون نتوانسته است مثل «روز واقعه» مخاطب خود را تحت تاثیر قرار دهد.
به گفته احمد طالبی‌نژاد (منقد سینما)، در دهه ۶۰ بهرام بیضایی فیلمنامه روز واقعه را نوشت و از آن دوران تا امروز همچنان می‌توان این فیلم را کامل‌ترین، بهترین و گویاترین فیلمنامه و یا اثر هنری دانست که درباره عاشورا نوشته شده است. فیلمنامه این فیلم یک اثر بسیار متفاوت در سینمای ایران است، فضاسازی و شخصیت‌پردازی در این فیلمنامه به درستی انجام شده است و به خوبی شرایط را توضیح می‌دهد، این در حالی است که در سینما نمی‌توان شخصیت ائمه(ع) را به تصویر کشید، به همین دلیل این فیلمنامه به گونه‌ای نوشته شده است که داستان آن ساعاتی بعد از حضور امام حسین (ع) در مکان‌های مختلف تا کربلا را به تصویر می‌کشد.
«رستاخیز» به کارگردانی احمدرضا درویش اثری دیگر است که به صورت مستقیم به روایت ماجرای کربلا می‌پردازد که با حضور جمع زیادی از هنرمندان داخلی و خارجی در سال ۱۳۹۱ ساخته شد و در جشنواره فیلم فجر سی و دوم رونمایی شد. تابستان دو سال بعد، فرصت نمایش عمومی این فیلم مهیا شد؛ اکرانی که بسیار کوتاه بود و فیلم عملا جوان‌مرگ شد و علی جنتی (وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی) به دلیل «نظر مخالف بعضی از مراجع » آن را از پرده سینماها پایین کشید.
فیلم‌هایی همچون «هیهات»، «من و زیبا»، «عصر روز دهم»، «افق» و «پرواز در شب» نیز درباره فرهنگ عاشورایی ساخته شده است که هر کدام با واکنش‌هایی همراه بوده‌اند. اگرچه در این سال‌ها فیلم‌هایی ساخته شده اما به نظر می‌رسد علاقمندان به این سینما را اقتاع نمی‌کند. فقر این مضامین در سینمایی ایران مورد توجه مجید مجیدی در سوگواره فیلم‌های عاشورایی «تصویر دهم» قرار گرفت. به گفته این فیلمساز، تلاش است در این رویداد به عنوان فرهنگ حسینی حفظ و در بهترین شرایط آثار ارائه شوند. او می‌گوید: جای چنین نگاه‌هایی در سینمای ما خیلی خالی است و از مسئولان نیز می‌خواهم که شرایط اکران فیلم سینمایی با مضامین مذهبی و عاشورایی را فراهم کنند.
مدیریت فرهنگی، سبد محصولات سینمای مذهبی ایران را خالی کرده است
محمدهادی نائیجی (کارگردان و فیلمنامه‌نویس) که تجربه ساخت درباره فیلم‌های مذهبی با مضمون عاشورایی را دارد، درباره چرایی فقر سینمایی ایران از این دست آثار نمایشی گفت: دلایل مختلفی باعث می‌شود تا صنعت سینما از موضوعی فاصله بگیرد. عنصر گرانی را می‌توانیم عاملی برای کاهش ساخت فیلم تاریخی بدانیم. گران بودن هزینه‌های ساخت سبب می‌شود تا سهم این فیلم‌ها از سبد سرمایه‌گذاری بخش‌های خصوصی و دولتی کاسته شود و به تبع آن، فیلمسازان انگیزه‌ی برای ساخت این فیلم‌ها نخواهند داشت. به طور قطع، فیلم‌های تاریخی، آثار ارزان قیمتی نیستند.
به گفته وی، هزینه ساخت فیلم‌های روز نسبت به آثار تاریخی کمتر است اما اگر فیلمساز به این مسائل توجه کند بازهم با مشکلات دیگری روبرو می‌شود. این فیلم‌ها بنا به دلایلی دیگر از دستور کار فیلمسازان ایرانی خارج شده‌اند. تصور می‌کنم، نه تنها فیلم‌ها با مضمون عاشورایی بلکه اغلب آثار نمایشی با چنین مساله‌ای روبرو هستند. این مسائل سبب می‌شود که سهم موضوعاتی خاص از سبد محصولات سینمای ایران کمتر شود یا مورد توجه قرار نگیرند.
سینمای ایران در زمینه تولید، اکران و جشنواره با سازوکارهایی متفاوت از دنیا اداره می‌شود. مدیریت سینما در کشور مانند دیگر بخش‌های مدیریت فرهنگی بیشتر از آنکه با نگاه کیفی به آثار نگاه کنند تنها دغدغه آمار و ارقام را دارند و کمیت‌گرا هستند. متولیان امور سینمایی تنها به این موضوع فکر می‌کنند تا تعداد تولیداتی مشخص در دوران مدیریت خود داشته باشند.
به گفته کارگران فیلم هیهات (این فیلم اپیزودیک ۴ کارگردان دارد)، در مدیریت فرهنگی سینمای ایران، غلبه‌دادن و غلبه یافتن قرائت رسمی یک موضوع سبب می‌شود تا فیلمسازان از نقطه‌ای به بعد، موضوعی را کمتر مورد توجه دهند زیرا تصور می‌کنند که مخاطبان را با آثاری تکراری و ملال‌آور روبرو می‌کنند. قرائت حاکمیت موجود از موضوع عاشورا و دیگر موضوع‌های سینمایی سبب می‌شود تا خلاقیت در میان فیلمساز متوقف شود. به طور قطع، پروژه‌های سینمایی با توجه به خلاقیتی که برای بیان یک موضوع به رخ می‌کشند، موفق به جذب یا جلب سرمایه می‌شوند.
بی‌توجهی و نادیده‌گرفتن بسیاری از مسائل از سوی مدیران فرهنگی سبب شده تا سینمای ایران درگیر مشکلات متعددی در مقطع کنونی شود. بسیاری از فیلمسازان باور دارند، مدیریت ناکارآمد مدیران فرهنگی در سینما سبب شده تا خلاقیت و انگیزه برای ساخت فیلم‌های متفاوت از بین برود. ناییجی دراینباره تصریح کرد: هنگامی که فیلمساز با فضایی روبرو می‌شود که نمی‌تواند از فضای قرائت رسمی که توسط عده‌ای تعریف می‌شود، دور شود، دیگر امکان تجربه فضاهای مختلف را نخواهد داشت. این روند به این معنا نیست که تمایلی برای ارائه موضوعی جدید وجود ندارد، فیلمسازان نسبت به ساخت فیلمی ملال‌آور احساس نگرانی می‌کنند.
وی ادامه داد: مگر چند فیلمساز اعتماد سرمایه‌گذاری دولتی را به دست آورده‌اند تا بتوانند فیلمی تاریخی بسازند. کارگردانانی که از این موقعیت برخوردار هستند، واقف به این موضوع هستند که نمی‌توانند موفقیت «روز واقعه» را به دست بیاورند پس با چه انگیزه‌ای به ساخت این فیلم‌ها روی بیاورند.
کارگردان فیلم حق سکوت توضیح داد: موفقیت برای ساخت فیلم مذهبی در گام نخست نیاز به نگاه خلاقانه دارد اما وقتی محدودیت‌ها وجود دارد، کمتر به سراغ موضوعات خلاقانه می‌روند. به نظر می‌رسد، موضوع عاشورا همواره در عزاداری‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد اما صنعت سینما نمی‌تواند بر اساس تکرار یک ماجرا رو به جلو حرکت کند و باید همواره از زوایای مختلف به یک ماجرا نگاه کند. فیلمسازان دنیا از یک نمایشنامه چندین اقتباس می‌گیرند اما هر اقتباس، حال و هوای جدیدی از متن به مخاطب منتقل کند. در دسترس بودن اقتباس‌های مختلف سبب می‌شود تا زمینه‌های سرمایه‌گذاری برای ساخت یک اثر فراهم شود. در حوزه عاشوراپژوهی، طراوت و کشف لایحه‌های پنهان و پیدا، جاری و ساری است. محققان دانشگاهی که در حوزه تاریخ اسلام فعالیت دارند، واقعه عاشورا را با لایه‌ها و اشخاص مختلف بیان می‌کنند، در صنعت سینما نیز می‌توان چنین دیدگاهی داشت و یک درام موفق ساخت اما قرائت رسمی فحوای تصمیم‌گیری به سمتی رفته است که امکان ایجاد دیدگاه‌های مختلف وجود ندارد.
وی ادامه داد: اگر فیلمسازان فکت‌های تاریخی که بر اساس پژوهش‌های مختلف به دست آمده است را اساس کار خود قرار دهند و از آن منظر نگاهی به واقعه داشته باشند تا قصه‌ای جذاب در سینما روایت کنند، بازهم به سمت و سویی کشیده می‌شوند که به تبع آن احساس می‌کنند در مسیری تکراری قرار گرفته‌اند. سوگواری به صورت عزاداری‌های محرم هیچگاه مخل نیست و کسانی که معتقدند ایمان خود را از سیدالشهدا(ع) به دست آورده‌اند هربار با گریستن برای امام حسین (ع) ایمان خود را غلیان می‌دهند. زبان سینما با زبان سوگواری بسیار متفاوت است؛ بازهم تاکید می‌کنم، تکرار در سینما امکان‌پذیر نیست.
به گفته نائیجی، نگاه آرتیستیک به سمت نفی، رد یا جسارت به واقعه کربلا حرکت نمی‌کند بلکه می‌تواند نگاهی چند وجهی به این پدیده تاریخی داشته باشد. وقتی که این حادثه تاریخی وجوه مختلف دارد، هنر هفتم می‌تواند از زوایای مختلف به آن واقعه بپردازد و آثاری برای مخاطبان به وجود بیاورد.
دردسرهای فیلم‌های تاریخی با نگاه مدیران فرهنگی
نگاه‌های فرهنگی خاص سبب شده تا فیلم‌های تاریخی نیز تحت‌الشعاع قرار بگیرند. ماجراهای پرفراز و نشیب فیلم رستاخیز شاید بارزترین مصداق برای این موضوع باشد. اکران رستاخیز آن‌طور که احمدرضا درویش انتظار داشت، پیش نرفت. این کارگردان انتظار داشت تا اثر خود را در محرم ۹۳ روی پرده نقره‌ای ببیند اما این موضوع به سرانجام نرسید و کار به سال ۹۴ کشید. در آن برهه زمانی، رایزنی‌های فراوانی از سوی نهادهای مختلف برای انجام تغییراتی در این فیلم انجام شد که درویش به بخشی از آن تن داد.
اسفند ماه ۹۳، جشنواره فیلم دینی «رویش» حوزه هنری میزبان این فیلم بود و بخش‌هایی از این اثر حذف شده بود. هرچند که همان موضوع چالش برانگیز یعنی نمایش چهره حضرت ابوالفضل (ع) نمایش داده شد. سرنوشت اکران در اردیبهشت ۹۴ مشخص و تصمیم بر آن بود تا همزمان با عید فطر آن سال، رستاخیز اکران شود.
روز ۲۲ تیر ۱۳۹۴ اکران افتتاحیه این فیلم در باغ موزه دفاع مقدس آغاز شد. نسخه‌ای که در برای اکران جشنواره در نظر گرفته شده بود، دو ساعت و ۲۰ دقیقه اما در اکران ۴۰ دقیقه آن کوتاه شده بود. پس از چند دقیقه، نمایش فیلم متوقف شد اما با پادرمیانی فیلمساز و کش و قوس‌های فراوان، فیلم برای حضار در سالن نمایش داده شد. درحالی که روز ۲۳ تیر همان سال قرار بود اکران عمومی فیلم آغاز شود با برگزاری تجمعاتی مقابل برخی از سینماهای کشور این فیلم از پرده پایین کشیده شد و همچنان فرصتی برای نمایش نداشته است.
به گفته حسین انتظامی (رییس سازمان سینمایی) این فیلم در سال ۹۸ مجوز عرضه در شبکه نمایش خانگی را گرفته است و اکران آنلاین آن از نظر سازمان سینمایی مشکلی ندارد. حال این سوال مطرح می‌شود که اگر اکران این فیلم به صورت اینترنتی مشکلی ندارد، چرا «رستاخیز» نمی‌تواند بر پرده نقره‌ای به نمایش درآید؟
نائیجی باور دارد، بلاتکلیفی پروژه سبب شده تا بسیاری از کارگردانان از پرداختن به این حادثه منصرف شوند. تا زمانی که سیاست‌های کلان فرهنگی سینما نتوانند چنین ایده‌هایی را از بلاتکلیفی خارج کنند، صنعت سینما از این موضوع دور خواهد شد و توانایی ورود به این موضوع سلب می‌شود.
مشکلات تنها برای فیلم‌های تاریخی نیست
تنها فیلم‌های تاریخی با محدودیت‌ها روبرو نیستند. به گفته کارگردان هیهات، برای اینکه با ممیزی یا محدودیت در اکران روبرو نشویم با نکات فرامتنی و درون‌متنی روبرو بودیم. یک مداح مجوز دارد تا زبان حال بخواند. منظور از زبان حال این است که فکتی تاریخی درباره مطالب ارائه شده، وجود ندارد اما به دلیل اینکه در سوگواری‌ها می‌توان عواطف را تحریک کرد، مداح به خود اجازه می‌دهد تا با زبان حال واقعه کربلا را توصیف کند. اپیزودی از فیلم هیهات که حامد بهداد در آن نقش‌آفرینی می‌کند، تمثیلی از صورت سیدااشهدا(ع) وجود داشت که در کشور عراق شناخته شده است. فشارهای زیادی بر ما وارد شد و آن را حذف کردند. در این بخش از فیلم، ضریح به روایت سمبلیک داستان به حرکت درمی‌آید تا زائر زمین‌گیر شده خود را زیارت کند. این تمثیل بدون اجازه کارگردان حذف و تصویری دیگر جایگزی شد. من به عنوان کارگردان راضی به این کار نبودم. آقایان از یک تصویر در ابعاد A۳ آن هم در میزانسن یک اثر سینمایی نمی‌گذرنند و آن را محتمل بر وهم می‌دانند. آنها با استناد به اینکه احتمال جسارت وجود دارد، دست به حذف تصویر می‌زنند.
وی معتقد است، این حجم از برخورد در فیلم‌های کمدی هم وجود ندارد. به گفته این فیلمساز، سازمان سینمایی و وزارت ارشاد توانستند راهکاری برای اکران فیلمی کمدی توقیفی پیدا کنند اما فیلمی مثل رستاخیز همچنان بلاتکلیف است؛ این موضوع حاصل عدم تمرکز و قدرت مدیریت فرهنگی سینماست. به نظر می‌رسد، فرهنگی قدرتمند وجود ندارد تا بتواند برای تولید آثار این‌چنینی بسترسازی کند و فیلمسازان ترجیح می‌دهند به سراغ موضوع‌هایی بروند که با پالایش، ویرایش یا ممیزی کمتری روبرو باشند تا مجبور نباشند برای نمایش اثر خود در چند جبهه بجنگند.
روز واقعه، اثری بالنده است
روز واقعه را می‌توان ماناترین اثر با مضمون عاشورایی در تاریخ سینمای ایران دانست. درامی که نه تنها در دهه ۷۰ مورد توجه قرار گرفت بلکه بسیاری از دیالوگ‌های آن، این روزها معنا و مفهومی دیگر دارد. سکانس‌هایی که با گذر زمان نه تنها به دست فراموشی سپرده نشده‌اند بلکه به جذابیتشان بیشتر شده است.
نائیجی درباره این موضوع تصریح کرد: اثر هنری با نظریه «مرگ مولف» جایگاه خاصی دارد. وقتی یک اثر هنری ساخته می‌شود، فراتر از مولف یا سازنده آن با ادوار مختلف و فهمی که در هر دوره از سوی مخاطبان برای اثر به وجود می‌آید، تفسیر می‌شود. بالندگی اثر هنری و مبحث هرمونتیک می‌تواند در این موضوع بسیار تاثیرگذار باشد. اثر هنری می‌تواند با پارادیم‌های ادوار مختلف تفسیر شود و تفاسیر مختلفی به خود بگیرد. یک دیالوگ در دهه ۷۰ نوشته می‌شود اما در دهه ۹۰ معنایی جدید به خود می‌گیرد که نشان از بالندگی یک اثر سینمایی است. هنگامی که برداشت از یک اثر سینمایی در طول تاریخ تغییر می‌کند یا دیالوگ‌های آن اثر معنا و مفهومی سیاسی به خود می‌گیرند، مدیران به دلیل نگرانی صندلی خود جلو پخش آن را می‌گیرند.
او ادامه داد: باید تجربه پایینی داشته باشیم که در دهه پنجم انقلاب درباره این مسائل ساده آثار هنری احساس نگرانی کنیم. آقایانی که می‌خواهند مسئولیتی را بپذیرند باید از پستوی زندگی خارج شوند و در میان آثار هنری و مردم قرار بگیرند. اگر چنین موضوعی صورت بپذیرد، متوجه خواهند شد که چنین برداشت‌هایی به نفع اثر تمام خواهد شد و اثر باردیگر مورد توجه قرار می‌گیرد. تطابق یک اثر نمایشی با موضوعات روز از قدرت فیلم حکایت می‌کند.
سخن پایانی
در حافظه بصری مخاطبان سینمای ایران تنها چند اثر سینمایی وجود دارد، آثاری که در این سال‌های اخیر بنا به فقدان تولید محصولات جدید بارها و بارها تکرار شده‌اند. بسیاری از منتقدان سینمای ایران باور دارند، وقایع تاریخی در سینمای غرب جایگاه ویژه‌ای دارد اما چنین محصولاتی در سبد سینمای ایران هیچ جایگاهی ندارند. به گفته اهالی هنر هفتم، دو عنصر گرانی هزینه‌های تولید فیلم‌های تاریخی و نگاه‌های حاکم در سینمای ایران سبب شده تا ساخت فیلم‌های مذهبی با پیچیدگی‌هایی روبرو شود. این پیچیدگی‌ها چنان دست و پاگیر شده که فیلمسازان ترجیح می‌دهند در این مسیر گام برندارند.
گزارش: علی خسروجردی
