سوگ امام در موسیقی+صوت
بیش از سه دهه از درگذشت رهبر و بنیانگذار انقلاب اسلامی گذشته اما فراق ایشان همچنان برای مردم و هنرمندان زنده است. تولید و انتشار قطعاتی در سوگ ایشان نشان از این اشتیاق و علاقه است. اغلب مردم با شنیدن ارتحال امام (ره) آهنگ «ای دریغا» را به یاد می‌آورند اما واقعیت این است که خوانندگان متعددی قطعاتی را در وصف ایشان خوانده‌اند. این گزارش به تعدادی از آن آثار می‌پردازد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، در میان اتفاقات و وقایع تاریخی کشور، درگذشت رهبر انقلاب اسلامی امام خمینی یکی از وقایع جانگدازی است که نه تنها مردم کشور بلکه اهالی دیگر کشورهای مسلمان را در بهت و اندوه فرو برد. ایشان اواخر شب سیزدهم خردادماه سال ۱۳۶۸ برابر با بیست و چهارم شوال ۱۴۰۹ و سوم ژوئن سال ۱۹۸۹ میلادی چهره در نقاب کشید.
در آن مقطع موسیقی هنوز آنطور که باید مورد توجه مسئولان نبود و به دلیل نبود برنامه‌ها و قوانین مشخص، وضعیت نامعلومی داشت؛ تا آنجا که حتی مقوله‌ای ممنوع به حساب می‌آمد. می‌توان گفت در آن دوران پر محدودیت آموزشگاه‌های موسیقی دایر نبودند و حتی وارادات برخی سازهای غیر ایرانی متوقف شده بود.
محمد گلریز خواننده‌ای که طی سال‌های پیش از انقلاب در زمینه موسیقی ایرانی و سنتی فعالیت می‌کرد و پس از انقلاب به تولید و ارائه سروده‌های انقلابی و مناسبتی پرداخت و پس از رحلت امام چند اثر برای او خواند، طی گفتگویی که سال گذشته با ایلنا داشت درباره فضای آن سال‌ها گفته بود: «یادم هست سال ۱۳۶۴ با آقای محمدعلی شکوهی به ژاپن رفتیم و ایشان طی آن سفر یک سینتی‌سایزر خریداری کرد و آن را به ایران آورد. در آن مقطع هنوز این ساز در ایران عمومیت نیافته بود و بالاخره در روز رحلت امام به کار آمد. سیتنی‌سایزر به نوعی همان کیبورد است اما حافظه دارد و این ویژگی کار ما را راحت‌تر کرد. آقای شکوهی سازهای مورد نیازمان برای قطعه «ای دریغا» را نواخت و ضبط کرد که در نهایت به صورت یک ارکستر درآمد.»
پس از درگذشت امام با وجود این فضای محدود و بسته و نبود امکانات کافی برای ساخت آثاربا کیفیت، خوانندگان و آهنگسازان بدون فوت زمان، تولید آثاری را آغاز کردند که محوریت آن‌ها مرثیه‌سرایی برای رهبر انقلاب بود. حال با شنیدن آن آثار نوستالژیک است که اغلب ایرانیان آن روزهای تلخ را به یاد می‌آورند. البته باید یادآور شد ساخت آثار موسیقایی با موضوع و محوریت امام خمینی صرفا به ماه‌های پس از درگذشت ایشان محدود نشد و خوانندگان و هنرمندان سبک‌های مختلف در سال‌ها و دهه‌های بعدی نیز اقدام به ساخت آثاری کردند که شخصیت رهبر انقلاب را به یاد می‌آورد.
به جز محمد گلریز که خوانش اولین آثار و سوگواره‌ها را به عهده داشته، علیرضا افتخاری، مهرداد کاظمی، علیرضا قربانی برخی دیگر از خوانندگانی هستند که بعدها آثاری را در مدح امام خمینی (ره) خوانده‌اند. محمد اصفهانی، حسام‌الدین سراج، عبدالحسین مختاباد و مهدی نظری نیز اشعار سروده شده توسط رهبر انقلاب را خوانده‌اند. اما فعالیت هنرمندان در این زمینه همچنان ادامه دارد و شاهین فرهت، بهزاد عبدی‌پور و برخی دیگر از فعالان عرصه موسیقی نیز آثاری را به یاد امام راحل انقلاب خوانده‌اند که در لیست ماندگارهای موسیقی کشور ثبت شده است.
«ای دریغا» / محمدگلریز
می‌توان گفت اولین آهنگی که با شنیدن درگذشت رهبر انقلاب اسلامی در ذهن تداعی می‌شد «دریغا» با صدای محمد گلریز است که شعر آن سروده حمید سبزواری است و محمد شکوهی آهنگسازی آن را به عهده داشته است. البته باید یادآور شد اولین اثر درباره رحلت امام که در همان روز درگذشت ایشان منتشر شد نیز آهنگ یا سرود «ای دریغا» است.
متن شعر:
ببار از دیده، دامن دامن‌ای اشک
که غم زد آتشم در خرمن‌ای اشک
که بر این آتشم آبی فشانم
چو خشکیدی تو در چشم من‌ای اشک
دریغا‌ای دریغا‌ای دریغا
خدایی سایه‌ای رفت از سَرِ ما
به چه عشق تو را سودا کند دل
که همتای تو را پیدا کند دل
گلی با رنگ و بوی تو نبیند
اگر صد چشم خود را وا کند دل
دریغا‌ای دریغا‌ای دریغا
خدایی سایه‌ای رفت از سر ما
مگو روح خدا رفت از بَرِ ما
که جان دامن کشید از پیکر ما
خروش از خیل مشتاقان برآمد
که حرف عشق رفت از دفتر ما
دریغا‌ای دریغا‌ای دریغا
خدایی سایه‌ای رفت از سر ما
«اشک‌افشان»/ صادق آهنگران
آهنگ «اشک‌افشان» با صدای حاج صادق آهنگران اثر دیگری است که به مناسبت درگذشت امام خمینی ساخته و منتشر شده است. «اشک‌افشان» در واقع یکی از قطعات آلبومی با همین نام است که سال ۱۳۷۱، در سومین سالگرد درگذشت امام با آهنگسازی محمدعلی شکوهی ساخته و ارائه شده است.
«صبح سوگوار»، قطعه بی‌کلام «مرثیه نوازی»، «اشک افشان» با اجرای کُر، «بگذار تا بگریم» و «ساربان» آثاری هستند که به همراه یک دکلمه آلبوم مذکور را تشکیل می‌دهند. اشعار این آلبوم از اشعار شاعرانی چون حمید سبزواری، احمد عزیزی یاسری (چمن) و غلامحسین عمرانی انتخاب شده‌اند.
متن شعر؛
ما خدایی کوکبی گم کرده‌ایم
آفتابی در شبی گم کرده‌ایم
غمگنان خیزید و اشک افشان کنید
رو به کوی خود فراموشان کنید
سر فرو در خاک و خاکستر کنید
دامن از خونابه دل‌تر کنید
«قصه بابا» و «خمینی بی‌تو دیگه از چی بخونم»/ بچه‌های آباده
در میان آثار تولید شده در رابطه با درگذشت رهبر انقلاب اسلامی «خمینی بی‌تو دیگه از چی بخونم» با بقیه متفاوت است. به این دلیل که توسط گروهی ساخته شده که اعضای آن کودکان هستند و «بچه‌های آباده» نام دارد و احمد توکلی (موسس و سرپرست گروه) شاعر و آهنگساز آثارشان بوده است.
گروه «بچه‌های آباده» را می‌توان مشهورترین گروه سرود دهه شصت دانست که محمد حسین توکل و مهدی نظری تک‌خوان‌های آن بودند. این گروه در سال ۱۳۵۵ در خانه فرهنگ و هنر آباده استان فارس تشکیل شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز به فعالیت خود ادامه داد و سروده‌ایی چون «یا علی مدد» و «خواهرم حجابت سنگر است» را ارائه کرد.
موضوع جالب توجه اینکه، اعضای گروه مذکور سال ۱۳۶۷ در حسینیه جماران با امام خمینی دیدار کردند و به خواندن سرود پرداختند. پس از آن نیز در مراسم سپاهیان ۱۰۰ هزار نفری حضرت محمد (ص) شیراز در حضور رئیس جمهور وقت (آیت‌الله خامنه‌ای) سه سرود «جنگ»، «دلیران تنگستان» و «قصه بابا» را اجرا کردند پس از این اجرا بیش از قبل مشهور شدند. گفتنی است سرود «قصه بابا» یکی دیگر از آثاری است که در مدح امام خوانده شده است.
توکل تک‌خوان سرود «قصه بابا» که حال ۴۷ساله است، چند سال پیش با طی گفتگو یکی از رسانه درباره این اثر گفته بود: «من نوحه‌ها را بیشتر از سرودها دوست دارم، اما از بین سرودها «قصه بابا» برایم از اهمیت بیشتری برخوردار است. هنگامی که در استودیوی صدا و سیمای فارس صدا پخش می‌شد و ما تصویر را می‌گرفتیم یادم می‌آید تمام عوامل ازکارگردان، تصویربردار و بقیه احساساتی شده بودند و گریه می‌کردند. حتی آقای توکلی (مسئول گروه که حال در یزد آموزشگاه موسیقی دارد) هم که چندبار سرود را شنیده بود مدام گریه می‌کرد.
توکل در ادامه گفته است: «وقتی به خدمت امام رسیدیم؛ برایمان خیلی هیجان‌انگیز بود و یک احساس خاصی به ما دست داد که نمی‌توان آن را بیان کرد. در زمان اجرا در محضر امام یک حس جدیدی در ما به وجود آمد که با بقیه اجراها قابل قیاس نبود. هنوز هم به آن روز فکر می‌کنم یک احساس عجیبی به من دست می‌دهد.»
مهدی نظری که حال ۴۸ سال دارد چند سال پیش طی همان گفتگو که با حضور محمدحسین توکل درباره تجربه حضورش در جماران گفته است: «برای اجرای سرود «قصه بابا» در سال ۶۶ به جماران دعوت شدیم. آن موقع زیر همان سکویی که امام در آن جا قرار می‌گرفتند ایستادیم و سرود را اجرا کردیم. یادم هست در آن اجرا من همیشه نگاهم به بالا بود. ۳ ردیف جلویی که سرود را گوش می‌کردند، گریه می‌کردند. هر وقت فیلم آن اجرا را می‌بینیم، روحیه خاصی به من دست می‌دهد. شاید این اجرا از نخستین برنامه‌هایی بود که در حضور امام خمینی (ره) از ساز استفاده می‌شد که نگه داشتن این ساز هم خاطرات جالب و شیرین خودش را دارد.»
گروه سرود «بچه‌های آباده» پس از پایان جنگ تحمیلی نیز به فعالیت خود ادامه داد و سرود «خمینی بی‌تو دیگه از چی بخونم» حاصل آن مقطع است که در سوگ امام خمینی خوانده شد. در نهایت فعالیت گروه «بچه‌های آباده» پس از بزرگتر شدن اعضای آن متوقف شد اما احمد دانایی در سال ۱۳۸۰ کتابی را با عنوان «سرودهای بچه‌های آباده» منتشر کرده است.
بخشی از متن شعر «قصه بابا»؛
مادر برام قصه بگو دل تنگ تنگه
قصه بابا رو بگو دل تنگه تنگه
مادر مادر مادر مادر
مادر برام حرف بزن از ایمونش بگو
مادر برام حرف بزن از پیمونش بگو
مادر تو دونی و خدا از خوبی هاش بگو
از مهربونی و از مهر و وفاش بگو
از جونفشونی و از رزم بابام بگو
مادر مادر مادر مادر
بخشی از شعر «خمینی بی‌تو دیگه از چی بخونم»؛
یادش بخیر اون زمون رویت می‌دیدم
از باغ روی او گلی می‌چیدم
خمینی بی‌تو دیگه از چی بخونم
فایل تصویری سرود «قصه بابا»؛
سرود «خمینی بی‌تو دیگه از چی بخونم»؛
«غم‌نامه» / مهرداد کاظمی
«غم‌نامه» قطعه‌ای است با آهنگسازی محمدعلی حیدرنیا و شعر محمود شاهرخی که با صدای مهرداد کاظمی (یکی از خوانندگان مطرح دهه شصت و هفتاد) به مناسبت ارتحال امام خمینی به صورت ارکسترال ساخته و منتشر شده است.
متن شعر؛
دردا که دلم ز غصه افسرد
در دخمه‌ی تنگ سینه‌ام مرد
دیگر سر برگ گل ندارم
چون روی نهفته گلعذارم
داغ است رخ بنفشه در باغ
سوزد دل لاله‌ها از این داغ
غم‌نامه بود سرود ناهید
گویا که غروب کرد خورشید
رفت آن که به دل قرار ما بود
بوی نفسش بهار ما بود
ای روح حقایق و معانی
نام تو شکوه جاودانی
یاد تو که رمز پایداری ست
چون خون به رگ زمانه جاریست
دیگر سر برگ گل ندارم
چون روی نهفته گلعذارم
داغ است رخ بنفشه در باغ
سوزد دل لاله‌ها از این داغ
غم‌نامه بود سرود ناهید
گویا که غروب کرد خورشید
رفت آن که به دل قرار ما بود
بوی نفسش بهار ما بود
«آسمانی بود» / حسام‌الدین سراج
آهنگ «آسمانی بود» با صدای حسام‌الدین سراج و شعر و آهنگ محسن حسینی یکی دیگر از قطعاتی است که به مناسبت رحلت امام خمینی (ره) تولید و ارائه شده است. این اثر به سفارش مرکز تولید و تامین نماهنگ صدا و سیما ساخته شده و یکی از قطعات آلبوم «حضور سبز» است.
گفتنی است حسام‌الدین سراج خواننده موسیقی سنتی ایرانی و نوازنده سنتور و سه تار است. او سرپرستی گروه موسیقی سنتی ایرانی «بیدل» را نیز به عهده دارد.
متن شعر؛
چه صحرا، چه دشتی، چه کوهی، چه باغی
فراق تو نگذاشت ما را فراغی
دیده بودیم تو را در سفر اما این بار
بوی برگشت نمی‌داد نسیم سفرت
تا ابد نور دل و دیده‌ی مشتاقان باد
شرح اسفار تو و شرح دعای سحرت
نور حق جلوه‌گر از جمالش
ما همه جسم و او جان جان بود
دست‌های خلایق چو دریا
جان ما هم چو دریا روان بود
آسمانی بود از این خاک رفت
پر کشید از خاک تا افلاک رفت
سرنوشت از این چه نیکو‌تر که او
پاک آمد، پاک ماند و پاک رفت
«شمع وجود» / محمد اصفهانی
قطعه «شمع وجود» اثری است که شعر آن سروده امام خمینی است و محمد اصفهانی خواننده آن است. مجید اخشابی نیز آهنگسازی آن را به عهده داشته است. این اثر که به سفارش مرکز تولید و تامین نماهنگ صدا و سیما ساخته شده یکی از قطعات آلبوم «حضور سبز۱» است.
متن شعر:
آیَد آن روز که من… هِجرَت از این خانه کنم
از جهانِ پَر زَده… در شاخِ عدم، لانه کنم
رسد آن حال که در شمعِ وجود دلدار
بال و پر سوخته، کار شب، پروانه کنم
روی از خانقه و صومِعه بَرگَردانَم
سجده بر خاک؛ در ساقیِ میخانه کنم
حال، حاصل نشد از موعظه صوفی و شیخ
رو به کویِ صنمی و اله و دیوانه کنم
گیسو و خال لبت دانه و دامند، چسان
مرغ دل؛ فارغ از این دام و از این دانه کنم
شود آیا که از این بتکده، بر بندم رخت؟
پر زنان، پشت بر این خانه بیگانه کنم
قطعات جدید با توجه به شخصیت امام خمینی (ره)
با وجود آنکه بیش از سه دهه از درگذشت امام راحل گذشته اما با این حال هنرمندان عرصه موسیقی در همه سبک‌ها همچنان به تولید و ارائه آثاری با موضوعیت شخصیت ایشان مشغولند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.
سوئیت سمفونی امام‌خمینی (ره) با آهنگسازی بهزاد عبدی یکی از آثار کلاسیکی است که در سال ۱۳۸۵ ساخته شده است. این اثر شامل چهار بخش «هبوط»، «اوج»، «قیام» و «عروج» است و به روایت زندگی امام خمینی می‌پردازد. قسمت اول به نام «هبوط» به تولد امام و به جریانات سیاسی آن زمان، قسمت دوم به نام «اوج» به مبارزات ایشان در انقلاب و چگونگی شکل گیری پیروزی انقلاب اسلامی می‌پرداخت و قسمت سوم به نام «قیام» از فرمان جنگ تحمیلی و هشت سال دفاع مقدس به رهبری امام می‌گفت. در قسمت چهارم به نام «عروج» نیز به سال‌های آخر زندگی امام پرداخته می‌شد که این چهار قسمت، بخش‌های کوچک‌تری را نیز شامل می‌شدند.
«پیر مهربان ما» با آهنگسازی محمد مهدی گورنگی، «امام بهار» با آهنگسازی محمد هنجی و خوانندگی سید محمد عبدالحسینی، «وقتی که آمدی» با آهنگسازی پانیز فریوسفی و خوانندگی آرمین صنایعی، «ساربان» اثر حسن ریاحی، «نقش خیال» ساخته همایون رحیمیان نیز برخی از قطعاتی هستند که طی این سال‌ها برای بنیان گذار کبیر انقلاب ساخته شده‌اند.
دیگر قطعاتی که اشعارشان سروده امام (ره) است
نادر مشایخی همراه با ارکستر سمفونیک تهران، قطعات سمفونی «انتظار» ساخته محسن میرمهدی را با اشعار امام خمین و صدای علی تفرشی و حمید غلامعلی اجرا کرده است.
سرود «امام دلها» با صدای عبدالحسینی، «روح خدا» با صدای محمدعلی قدمی، ترانه «آفتاب مهربانی» با صدای محمد اصفهانی، سرود «ماتم خورشید» با صدای بهرام گودرزی، سرود «هجر» با صدای حسن فدائیان، قطعه «صاحب درد» با آهنگسازی وخوانندگی سیدجلال الدین محمدیان از دیگر قطعاتی است که با شعرهایی از امام راحل اجرا شده‌اند.
