دنیاخواهی و دین‌فروشی می‌تواند به فراموش شدن پیام اصلی انقلاب و خون شهیدان بیانجامد

به‌عنوان مقدمه باید اشاره کنم که امیرالمؤمنین علیه‌السلام بارها و به شکل‌های مختلف به هم‌سانی برخی قواعد اجتماعی با گذشته و درنتیجه ضرورت درس گرفتن از گذشته تأکید کرده‌اند. از جمله در بخش پایانی خطبه‌ی 161 و در خطبه‌ی 182 و در دو جای خطبه 192 مطالبی در این زمینه می‌توان یافت. آن حضرت در خطبه‌ی 157 هم در این‌باره چنین می‌فرمایند:

عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ الدَّهْرَ یَجْرِی بِالْبَاقِینَ کَجَرْیِهِ بِالْمَاضِینَ ... آخِرُ فَعَالِهِ کَأَوَّلِهِ مُتَشَابِهَةٌ أُمُورُهُ

ای بندگان خدا! روزگار بر آنان که هستند به همان‌سان می‌گذرد که بر پیشینیان گذشته است ... تازه‌ترین کارهای روزگار هم‌چون کارهای آغازین آن است و مسائل آن‌ها همانند یکدیگر است.

بر پایه‌ی این هم‌سانی است که رویدادهای گذشته‌ی تاریخی می‌تواند برای ما هم درس‌آموز باشد. مراد از درس‌آموزی از تاریخ بر پایه‌ی هم‌سانی قواعد رویدادها، روی خوش نشان دادن به تطبیق و تعمیم‌های احساسی و سیاسی که متأسفانه در جامعه‌ی ما رواج دارد نیست، زیرا درباره‌ی آن‌ها تأملات بسیاری وجود دارد و بنده نیز در این زمینه کاملاً با احتیاط عمل می‌کنم، بلکه مراد، تکیه بر تجربیاتی است که از بازخوانی گذشته به دست می‌آید.

الویری افزود: حضرت در ابتدای خطبه‌ی 32 مقدمه‌ی کوتاهی در بیان ویژگی‌های کلی جامعه‌ای که در آن به سر می‌بردند، دارند و سپس مردم را به چهار دسته تقسیم می‌کنند و پس از آن به معرفی گروهی دیگر به جز آن چهار دسته می‌پردازند و سرانجام سخن خود را با چند توصیه به پایان می‌برند. مرحوم شریف رضی در پایان این خطبه اشاره کرده است که برخی این خطبه را به معاویه نسبت داده‌اند و ایشان این ادعا را به چند دلیل از جمله با استناد به سخنی از جاحظ رد می‌کنند.

به گفته‌ی وی؛ خطبه‌ی 32 نهج‌البلاغه ظاهراً در سال 37 هجری در مسجد کوفه بیان شده است، یعنی 27 سال پس از رحلت پیامبر(ص) و پس از پایان یافتن خلافت سه خلیفه نخست. حضرت ویژگی کلی این دوره‌ی زمانی را این‌گونه وصف کرده‌اند: أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا قَدْ أَصْبَحْنَا فِی دَهْرٍ عَنُودٍ وَ زَمَنٍ کَنُودٍ، یُعَدُّ فِیهِ الْمُحْسِنُ مُسِیئاً وَ یَزْدَادُ الظَّالِمُ فِیهِ عُتُوّاً. لَا نَنْتَفِعُ بِمَا عَلِمْنَا وَ لَا نَسْأَلُ عَمَّا جَهِلْنَا وَ لَا نَتَخَوَّفُ قَارِعَةً حَتَّى تَحُلَّ بِنَا. اى مردم، ما به زمانه‌ای پر از جفاکاری و روزگاری آکنده از ناسپاسی وارد شده‌ایم، که در آن، نیکوکار بدکار شمرده می‌شود و ستمگر بر خودبزرگ‌بینی (کبر) خویش می‌افزاید، نه از دانسته‌هایمان بهره می‌بریم و نه از ندانسته‌هایمان می‌پرسیم و از رویدادهای سخت و هولناک هراسی نداریم تا بر ما فرود آید.

الویری افزود: تعبیر دهر و زمن، اشاره به زمان تاریخی دارد نه زمان فیزیکی یعنی همان چیزی که در تاریخ به آن دوره و عهد گفته می‌شود. اینکه ارزش‌ها در جامعه به یادگار مانده از پیامبر(ص) بدین سرعت و در عرض 27 سال تا این حد دگرگونه شده است، بسیار تأمل برانگیز است. حضرت سپس مردم را به چهار دسته تقسیم می‌کنند:

وَ النَّاسُ عَلَى أَرْبَعَةِ أَصْنَافٍ:

و مردمان بر چهار گونه‌اند:

وی تأکید کرد: قرائن مختلفی از جمله مقدمه‌ی خطبه نشان می‌دهد که مراد حضرت از این دسته‌بندی یک دسته‌بندی عمومی برای همه‌ی جوامع بشری نیست و مردمان زمانه خود و جهان اسلام آن روزگار را مدنظر دارند. در بیاناتی دیگر از آن حضرت ویژگی‌های از این دست با صراحت بیشتری به مردم همان زمانه نسبت داده شده است و این هم قرینه‌ای است که حضرت در پی معرفی مردمان زمان خود در جامعه‌ی اسلامی هستند نه یک تقسیم‌بندی کلی. به‌عنوان مثال در بخشی از خطبه‌ی 233 چنین آمده است:

وَ اعْلَمُوا رَحِمَکُمُ اللَّهُ أَنَّکُمْ فِی زَمَانٍ الْقَائِلُ فِیهِ بِالْحَقِّ قَلِیلٌ وَ اللِّسَانُ عَنِ الصِّدْقِ کَلِیلٌ وَ اللَّازِمُ لِلْحَقِّ ذَلِیلٌ أَهْلُهُ مُعْتَکِفُونَ عَلَى الْعِصْیَانِ مُصْطَلِحُونَ عَلَى الْإِدْهَانِ فَتَاهُمْ عَارِمٌ وَ شَائِبُهُمْ آثِمٌ وَ عَالِمُهُمْ مُنَافِقٌ وَ قَارِنُهُمْ مُمَاذِقٌ لَا یُعَظِّمُ صَغِیرُهُمْ کَبِیرَهُمْ وَ لَا یَعُولُ غَنِیُّهُمْ فَقِیرَهُمْ .

و بدانید -خدا رحمتش را ارزانی‌تان کناد- که شما در زمانه‌ای هستید که گوینده حق در آن اندک است و زبان راست‌گویی ناتوان و همراهان حق‌خوار شده، مردم این زمانه غرق گناهند و هم‌آواز برای لاأبالی‌گری، جوان‌شان بدخو و پیرشان گناه‌آلود و دانشمندشان دورو و نزدیک‌شان سودجوست، نه خردسال شأن بزرگ‌شان را بزرگ می‌دارد و نه توان‌مندشان به کمک فقیرشان می‌رود.

این استاد دانشگاه ادامه داد: در خطبه‌ی 133 نیز ویژگی‌های دیگری بیان شده است. امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، پس از مقدمه‌ی تأمل‌برانگیزی که ذکر شد، در ادامه‌ی خطبه‌ی 32 این‌گونه به دسته‌بندی مردم می‌پردازند:

مِنْهُمْ مَنْ لَا یَمْنَعُهُ الْفَسَادَ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَهَانَةُ نَفْسِهِ وَ کَلَالَةُ حَدِّهِ وَ نَضِیضُ وَفْرِهِ.

گروهی از آن‌ها، کسانی هستند که چیزی جز خواری روان و کندی شمشیر و اندک بودن افزار آن‌ها را از فساد بازنمی‌دارد.

دسته اولی که حضرت نام می‌برند، کسانی هستند که اهل فسادند ولی اگر اکنون از فساد دست کشیده‌اند یا به یک دلیل روان‌شناختی است که جرأت یا توان بیشتر از این را ندارند یا به یک دلیل بیرونی مانند فراهم نبودن امکانات لازم.

وَ مِنْهُمْ الْمُصْلِتُ لِسَیْفِهِ وَ الْمُعْلِنُ بِشَرِّهِ وَ الْمُجْلِبُ بِخَیْلِهِ وَ رَجِلِهِ قَدْ أَشْرَطَ نَفْسَهُ وَ أَوْبَقَ دِینَهُ لِحُطَامٍ یَنْتَهِزُهُ أَوْ مِقْنَبٍ یَقُودُهُ أَوْ مِنْبَرٍ یَفْرَعُهُ وَ لَبِئْسَ الْمَتْجَرُ أَنْ تَرَى الدُّنْیَا لِنَفْسِکَ ثَمَناً وَ مِمَّا لَکَ عِنْدَ اللَّهِ عِوَضاً.

دسته‌ی دیگر کسانی هستند که شمشیر کشیده و آشکارا در پی شر هستند، سواره‌ها و پیاده‌های خود را به میدان آورده اند، خود را به صورت نشان‌دار آماده هر عملی کرده‌اند و دین خود را از بین برده‌اند تا خرده خاشاکی به غنیمت ببرند یا گله‌ای بین سی تا چهل اسب برانند (یا بر گروهی فرمان برانند) یا بر منبری بالا روند، چه بد تجارتی است که دنیا را بهای جان خود بدانی و آن را به جای آنچه نزد خدا داری گذاری.

دسته دوم کسانی هستند که آن‌ها هم اهل فسادند ولی برخلاف دسته‌ی اول، پر توان و آماده و حاضر در صحنه و خواسته‌ی آن‌ها یا ثروتی است که در حقیقت به اندازه‌ی یک قطعه‌ی چوب شایسته‌ی سوزاندن هم ارزش ندارد یا یک قدرت اجتماعی و حکم‌رانی که در حقیقت به اندازه‌ی راندن یک گله‌ی کوچک هم ارزش ندارد یا یک جایگاه فرهنگی و تریبونی برای سخن گفتن. حضرت خیلی صریح این دسته از مردمان را که خود را این‌گونه ارزان فروخته‌اند، نقد می‌کنند.

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَطْلُبُ الدُّنْیَا بِعَمَلِ الْآخِرَةِ وَ لَا یَطْلُبُ الْآخِرَةَ بِعَمَلِ الدُّنْیَا قَدْ طَامَنَ مِنْ شَخْصِهِ وَ قَارَبَ مِنْ خَطْوِهِ وَ شَمَّرَ مِنْ ثَوْبِهِ وَ زَخْرَفَ مِنْ نَفْسِهِ لِلْأَمَانَةِ وَ اتَّخَذَ سِتْرَ اللَّهِ ذَرِیعَةً إِلَى الْمَعْصِیَةِ.

دسته‌ای دیگر کسانی هستند که با آن‌چه ویژه‌ی سرای دیگر است در پی این جهانند، و سرای دیگر را با آن‌چه ویژه‌ی این جهان است نمی‌جوید، خود را آرام و آسوده می‌نمایانند و گام‌های خود را کوتاه برمی‌دارند، و دامن بر می‌چینند و خود را می‌آرایند تا امانت‌دار شمرده شوند، و پرده‌پوش بودن خدا را ابزار گناه کرده‌اند.

دسته‌ی سوم نیز با ابزار دین و پشت نقاب دین‌داری و با ظاهر زیست دین‌دارانه همه‌ی خواسته‌هایشان به زیست این‌جهانی‌شان پیوند خورده است.

وَ مِنْهُمْ مَنْ أَبْعَدَهُ عَنْ طَلَبِ الْمُلْکِ ضُئُولَةُ نَفْسِهِ وَ انْقِطَاعُ سَبَبِهِ فَقَصَرَتْهُ الْحَالُ عَلَى حَالِهِ فَتَحَلَّى بِاسْمِ الْقَنَاعَةِ وَ تَزَیَّنَ بِلِبَاسِ أَهْلِ الزَّهَادَةِ وَ لَیْسَ مِنْ ذَلِکَ فِی مَرَاحٍ وَ لَا مَغْدًى.

دسته‌ی چهارم کسانی هستند که بی‌مایگی جان و نداشتن امکانات، آن‌ها را از سودای رسیدن به حکومت دور کرده است و درنتیجه شرایط آن‌ها را در همان حال که هست نگاه داشته است، اینان نام قناعت را زیور خود کرده‌اند و خود را به جامه‌ی زاهدان آراسته‌اند، در حالی ذره‌ای مانند اهل قناعت و زهد نیستند.

گروه چهارم هم همانند گروه اول دنیاخواهانی هستند که اکنون یا به دلیل ناتوانی فردی خود و یا فراهم نبودن شرایط بیرونی به گوشه‌ای خزیده‌اند ولی برخلاف گروه نخست ظاهری دین‌دارانه و مقدس‌مآبانه برای خود ساخته‌اند. حضرت سپس به گروهی دیگر اشاره می‌کنند: وَ بَقِیَ رِجَالٌ و گروهی دیگر هم هستند؛

الویری در بخش دیگری از سخنان خود گفت: اینکه حضرت در ابتدای خطبه مردم را چهار دسته شمردند و سپس به این گروه اشاره کرده‌اند شارحان و مترجمان نهج‌البلاغه را به واکنش واداشته است و برخی این گروه را گروه پنجم نامیده‌اند و حتی در ترجمه‌ی عبارت وَ النَّاسُ عَلَى أَرْبَعَةِ أَصْنَافٍ، مردم را پنج‌گونه دانسته‌اند، گویی شریف رضی در نقل خطبه دچار سهو شده است. ولی اغلب شارحان، تفاوت ملاک چهار دسته‌ی نخست را که شایسته نکوهشند با این گروه پنجم که شایسته ستایشند، عامل این شیوه‌ی بیان حضرت معرفی کرده‌اند. به‌نظر می‌رسد افزون بر این بتوان به این نکته هم اشاره کرد که در بیان و تقریر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، چهار گروه نخست کارگردانان اصلی جامعه هستند و شیوه‌ی پرداخت حضرت به گروه پنجم و بیان ویژگی‌های آن‌ها اشاره به حاشیه‌نشینی آن‌ها دارد. عنوان این سخنرانی نیز بر پایه همین برداشت ارائه شده است.

غَضَّ أَبْصَارَهُمْ ذِکْرُ الْمَرْجِعِ وَ أَرَاقَ دُمُوعَهُمْ خَوْفُ الْمَحْشَرِ

این دسته کسانی هستند که یاد بازگشت به سوی خدا چشم‌هایشان را بسته و ترس رستاخیز اشک‌هایشان را جاری ساخته است. معادباوری که لازمه‌ی آن توحیدباوری است، یک ویژگی معرفتی بنیادی این گروه است که پایه‌ی اصلی دیگر ویژگی‌های فردی و اجتماعی آن‌ها هم به شمار می‌رود.

فَهُمْ بَیْنَ شَرِیدٍ نَادٍّ وَ خَائِفٍ مَقْمُوعٍ وَ سَاکِتٍ مَکْعُومٍ وَ دَاعٍ مُخْلِصٍ وَ ثَکْلَانَ مُوجَعٍ

اینان گاه رانده شده و یکه و تنها هستند و گاه در حال ترس و تحقیر شده (مذلل) و گاه خاموشانی که دهان‌شان را بسته‌اند و گاه داعیانی (دعوت کنندگان / دعاکنندگان) با اخلاص و گاه داغ‌دیدگانی گریان و دردمند.

وی افزود: برخی شارحان و مترجمان نهج‌البلاغه این عبارت را این‌گونه برداشت کرده‌اند که این گروه خود به دسته‌های فرعی تقسیم می‌شوند و تعابیر حضرت اشاره به این دسته‌های فرعی دارد. ولی اگر واژه‌ی «بین» را به همان مفهوم زمانی (به معنی گاه) بدانیم، نیز با توجه به این که حضرت این گروه را بر خلاف چهار دسته نخست با ضمیر جمع بیان کرده‌اند، می‌توان از این تقسیم زمانی به یک تقسیم اجتماعی رسید، یعنی وقتی می‌گوییم این گروه گاه چنین‌اند و گاه چنان در حقیقت منظور این است که بخش‌هایی از این گروه در چنین وضعیت هستند و بخش‌هایی دیگر در چنان وضعیت.

مرحوم علامه شوشتری (1374 ق.) صاحب قاموس الرجال در کتاب ارزشمند بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه که شرح 14 جلدی نهج البلاعه است، مکعوم را از ریشه کعم به معنای چیزی در دهان شتر نهادن و به‌آن وسیله شتر را دنبال خود کشاندن، دانسته‌اند.

قَدْ أَخْمَلَتْهُمُ التَّقِیَّةُ وَ شَمِلَتْهُمُ الذِّلَّةُ فَهُمْ فِی بَحْرٍ أُجَاجٍ أَفْوَاهُهُمْ ضَامِزَةٌ وَ قُلُوبُهُمْ قَرِحَةٌ قَدْ وَعَظُوا حَتَّى مَلُّوا وَ قُهِرُوا حَتَّى ذَلُّوا وَ قُتِلُوا حَتَّى قَلُّوا.

ترس آن‌ها را از چشم مردمان دور کرده است و خواری و ناتوانی آن را در برگرفته، گویی در دریایی شور فرو رفته‌اند، دهان‌هایشان از سخن گفتن باز ایستاده و دل‌هایشان زخمی است، تا بدان اندازه پند دادند که به ستوه آمدند و تا بدان اندازه سرکوب شدند که خوار و ناتوان شدند و تا بدان اندازه کشته شدند که از تعداد آن‌ها بسیار کاسته شد.

او ادامه داد: حضرت سپس در پایان خطبه به بیان چند توصیه می‌پردازند:

فَلْتَکُنِ الدُّنْیَا فِی أَعْیُنِکُمْ أَصْغَرَ مِنْ حُثَالَةِ الْقَرَظِ وَ قُرَاضَةِ الْجَلَمِ وَ اتَّعِظُوا بِمَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ قَبْلَ أَنْ یَتَّعِظَ بِکُمْ مَنْ بَعْدَکُمْ وَ ارْفُضُوهَا ذَمِیمَةً فَإِنَّهَا قَدْ رَفَضَتْ مَنْ کَانَ أَشْغَفَ بِهَا مِنْکُمْ.

پس سزاست که دنیا در چشمان شما خرد مقدارتر از برگ گیاه سلم (که در دباغی به کار می‌آمد) و ریزه‌های ابزار چیدن موی گوسفندان باشد و از پیشینیان خود پند گیرید، پیش از آن که پسینیان شما را مایه‌ی پند خود نهند این جهان شایسته‌ی نکوهش را از خود برانید و از آن چشم برگیرید، چه این جهان کسانى را که بیش از شما شیفته‌اش بوده‌اند را از خود رانده است.

این جمله‌های پایانی امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام تنها یک اندرز اخلاقی نیست، بلکه یک خط مشی کلان و یک راهبرد اصلی برای چگونه زیستن در جامعه‌ای است که کارگزاران و نقش‌آفرینان آن با نقاب دین و یا بدون نقاب دین زیست این جهانی را منتهای آرزوی خود قرار داده‌اند. گویی حضرت تفاوت اصلی چهار گروه نخست را با این گروه اخیر در همین نکته خداباوری و معادباوری راستین آن‌ها می‌دانند و با این توصیه، راه جدا شدن از چهار گروه نخست و پیوستن به بقی رجال را نشان می‌دهند.

این تحلیل امیرالمؤمنین از جامعه‌ای که تنها 27 سال از رحلت پایه‌گذار آن گذشته است، بسیار تأمل برانگیز است، امت پیامبر یکی از ارزش‌مندترین میراثهای نبوی است که ائمه علیهم السلام هم همواره نسبت به پاس‌داشت آن کوشا بوده‌اند، وقتی در چنین جامعه‌ای صحنه‌گردانان و نقش‌آفرینان اصلی جامعه یا فاسدان از کار افتاده باشند و یا فاسدان نشان‌دار و پرتوان و یا دین‌فروشان دنیاخواه و یا زاهدنمایان، بر پایه اصل هم‌سانی قواعد اجتماعی که در مقدم صحبت به آن اشاره شد، این احتمال را می‌توان در نظر گرفت که هر جامعه مکتبی دیگر هم دچار این آسیب جان‌کاه بشود.

این استاد دانشگاه ادامه داد:‌بنده به هیچ روی با تطبیق‌های جزئی و غیردقیق شخصیت‌های تاریخی با شخصیت‌های کنونی جامعه هم‌نوایی ندارم، ولی اگر بپذیریم که إِنَّ الدَّهْرَ یَجْرِی بِالْبَاقِینَ کَجَرْیِهِ بِالْمَاضِینَ می‌توانیم احتمال دور شدن جامعه‌ی انقلابی ایران عزیز را از شعارها و پایه‌های فکری نخستین خود را کاملاً ممکن بدانم. اگر امت پیامبر(ص) تنها پس از 27 سال از رحلت ایشان، عرصه فاسدان و دین‌فروشان شده باشد و اندک خیرخواهان واقعی به حاشیه رانده شده باشند، هیچ دور از ذهن نیست چنین آسیبی گریبان جامعه ما را هم گرفته باشد. با کسی از اساس این خطبه را حامل پیامی برای جامعه‌ی امروز ما نداند، حرفی برای گفتن نداریم، ولی اگر محور بودن دنیاخواهان و حاشیه‌نشینی نخبگان را به عنوان پیام اصلی این خطبه چارچوبی برای بررسی آسیب‌شناسانه جامعه‌ی امروز بشمریم، آن‌گاه این پرسش پیش می‌آید که جایگاه هر یک از ما و شما در کجای این دسته‌بندی است؟ آیا ما در عرصه‌ی یکی از آن چهار دسته‌ی شایسته‌ی نکوهش هستیم یا در ساحت نخبگان حاشیه‌نشین شایسته‌ی ستایش قرار داریم؟ اگر در زمره‌ی چهار گروه نخست هستیم به خود آییم و از ادامه‌ی آن مسیر چشم بپوشیم و اگر در گروه پنجم هستیم مراقب باشیم که در انجام وظیفه واقعی خود کوتاهی نکنیم. این نگاه آسیب‌شناسانه برای پراکندن بذر نومیدی یا واکنش همراه با عصبانیت به واقعیت غم‌افزای جامعه‌ی کنونی ما صورت نبسته است، بلکه دقیقاً برعکس تقویت روحیه‌ی امید و توصیه به دیدن افق‌های بلند و مسئولیت‌پذیری بر پایه‌ی تشخیص درست وظیفه‌ها را دنبال می‌کند.

وی افزود: مرحوم علامه شوشتری دسته‌ی پنجم مذکور در این خطبه را پیروان امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام می‌داند. بر این اساس، همان‌گونه که پیروان آن حضرت با وجود همه‌ی سختی‌ها و تنگناها و فشارها و دهان بستن‌ها و خانه‌نشینی‌ها و تحقیر شدن‌ها و به حاشیه رانده شدن‌ها دست از ادامه‌ی راه خود برنداشتند و از قضا همان‌ها بودند که توانستند پرچم دعوت نبوی و قرآنی را برافراشته نگاه دارند، اکنون نیز حتی اگر نخبگان جامعه‌ی ما احساس می‌کنند که همه‌ی ویژگی‌های گروه پنجم بر آنان هم صدق می‌کند، باز باید بدانند که وظیفه دارند صحنه را ترک نکنند و وظیفه‌ی اجتماعی خود را انجام دهند و قَدْ وَعَظُوا حَتَّى مَلُّوا را واننهند، این گروه در انجام وظیفه‌ی خود شاید خسته شوند و به ستوه آیند، ولی هیچ‌گاه نباید نومید شوند. با وجود سلطه و سیطره‌ی دنیاخواهان و دین‌فروشان در جامعه‌ی پساپیامبر، آن‌چه باقی ماند و تاریخ‌ساز شد راه همان گروه به حاشیه رانده شده بود، ظرفیت پدید آمده از سوی پیامبر(ص) از سوی همین گروه پاس داشته شد و به آیندگان منتقل شد. این قاعده هم‌چنان باقی است و یک درس روشن برای امروز ما دارد. دنیاخواهی و دین‌فروشی می‌تواند به فراموش شدن پیام اصلی انقلاب و خون شهیدان بیانجامد، ولی به حاشیه رانده شدن‌ها و بسته شدن دهان‌ها نباید موجب فراموش شدن پیام اصلی انقلاب و خون شهیدان شود.