بررسی ابعاد نفوذ تاریخی روسیه در ایران

به گزارش خبرنگار ایلنا، «روس‌ها در ایران» کتابی است که به بررسی تعاملات گسترده میان ایرانیان و روس‌ها از ابتدای عهد قاجار تا اواسط قرن بیستم می‌پردازد و نویسندگان مقالاتش، نفوذ روسیه در ایران میان سال‌های ۱۸۰۰ تا ۱۹۵۰ را فقط روایتی از دخالت‌های بی‌امان و یک‌جانبه سلطه روس بر ایران نمی‌دانند، بلکه آن را در قالب فرایندی تعاملی و پیچیده بررسی کرده‌اند؛ روایتی که بیشتر ناظر بر تعاملات غیر مستقیم و درعین حال تعهدات سازنده هم هست.

این کتاب که با زیر عنوان «دیپلماسی و قدرت در عصر قاجار و پس از آن» از سوی انتشارات نگاه منتشر شده، مجموعه‌ای از مقالات است که به کوشش رودی متی و النا آندری‌یوا گردآوری و با ترجمه محسن عسکری‌جهقی به فارسی منتشر شده است.

«رودی متی» که این مجموعه مقالات به کوشش او گرد هم آمده، هدف از تدوین این کتاب را روشن‌گری درباره درهم‌تنیدگی تاریخی روسیه در ایران دانسته است؛ امری که به اعتقاد او به همان اندازه که فراگیر بوده، کمتر مطالعه شده و با کژفهمی هم همراه بوده است.

رودی متی معتقد است مقالات این نویسندگان در پی گشودن دریچه‌های جدیدی بر قدرت و نفوذی است که در ایران آن روزگاران اعمال می‌شد؛ نفوذ و قدرتی که فقط از رهگذر نمایندگان رسمی دولت روسیه اعمال نمی‌شد، بلکه شهروندان روس، بازیگران دولتی و غیردولتی که با استعدادها و ظرفیت‌های گوناگون در ایران حضور داشتند در آن نقش‌آفرینی می‌کردند.

این مقالات از تمرکز بر سیاست‌گذاران دولتی، دیپلمات‌ها و نظامیان بلندپایه آغاز کرده، در ادامه اقدامات و نقش آنها را در کنار مقامات میان مرتبه، همچنین شهروندان عادی مطالعه می‌کند که در آشوب جنگ، انقلاب و اشغال گرفتار آمدند، به نمادی از تعاملات میان دو کشور ایران و روسیه تبدیل شدند و برخی به مهاجرت ابدی اقدام کردند و هویت تازه‌ای برگرفتند.

به گفته گردآورنده کتاب، مقالات این مجموعه طوری گزینش شده‌اند که مواجهه دو کشور ایران و روسیه را در قالب یک پیوستار بلندمدت بررسی کند و آن را تا پس از سال ۱۹۰۸ پوشش دهد که روس‌ها پرخاش‌جویانه در امور داخلی ایران دخالت کردند و مجلس شورای ملی را به توپ بستند. به اعتقاد رودی متی، هدف از این نحوه گزینش پیوند روابط روسیه با ایران در عصر تزار با نقش اتحاد جماهیر شوروی در مسائل سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی است. در نیل به این هدف به همان اندازه که تأمل در پیوستگی و تداوم این رویدادها اهمیت دارد، تدقیق و تفحص در گسست‌ها و شکاف‌ها نیز حائز اهمیت فراوان است.

هریک از مقالات این مجلد با در نظر گرفتن فعالیت شهروندان روس، نظامیان، افسران اطلاعات، بانک‌داران، کارآفرینان و معماران فعال در ایران وجهی از وجوه تعاملات میان ایران و روسیه را زیر ذره‌بین می‌گیرد. برخی دیگر، با تمرکز بر یک فرد خاص، دیپلمات، مشاور یا یک عامل سیاسی و با بهره‌گیری از داده‌های زندگی‌نامه‌ای افراد همچون منشوری توانمند، روابط میان ایران و روسیه را تجزیه می‌کند. برخی از مقالات هم روشی ساختاری دارند و یک بُعد از ابعاد نظامی، اقتصادی و درهم تنیدگی‌های فرهنگی میان دو کشور را بررسی می‌کنند.

در مجموع، مقالات این کتاب از منظر گاه شماری، زمان‌مند روایت می‌شوند اما در ارائه مطالب، روش تحلیل محتوای کیفی و مضمونی دارند.

فصل نخست این مجموعه با عنوان «جنگ و دیپلماسی؛ قرن نوزدهم» شامل چهار مقاله با عناوین: «مراحل اولیه تکوین روابط ایران و روسیه»، «خان، شاه و تزار، خان‌نشین طالش؛ سرگردان میان ایران و روسیه»، «الکساندر سرگوویچ گریبایدوف: جیمز باند سلطنتی روسیه» و «اقدامات دولت روسیه علیه سربازان فراری روس در ایران در قرن نوزدهم» است.

سه مقاله «لانه انقلاب: قفقاز، ایران»، «بانک استقراضی؛ کارگزار منافع روسیه در ایران» و «تجاوز کفار، تجاوز روس‌ها به حرم مقدس امام رضا (ع)، مشهد» نیز در فصل دوم با عنوان «جاسوسی و دخالت؛ ورود به قرن بیستم» گنجانده شده‌اند.

در فصل سوم که عنوان «صاحب‌منصبان و شرق‌شناسان؛ نیمه قرن بیستم» برای آن انتخاب شده، مقالاتی با عنوان «نامه‌هایی از افسر روس درباره اقدامات بریتانیا و روسیه در ایران در دوران جنگ جهانی اول»، «ولادیمیر مینورسکی، جنگ ایران و عراق، قرن سرحدات مینورسکی» و «برساخته‌های یک روس در تبعید: جنگجوی بریگارد قزاق و معمار تهران: نیکولای لوویچ مارکوف» درج شده است.

فصل چهارم و پایانی کتاب نیز به موضوع «ایدئولوژی و اشغال؛ دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰» اختصاص دارد که شامل سه مقاله با عناوین «از حاشیه یک امپراتوری تا مرزهای قدرت: مقامات سیاسی شوروی در ایران در دهه ۱۹۳۰»، «رفقای بی‌دردسر: بازنگری روابط اتحاد جماهیر شوروی و حزب توده در دوران اشغال ایران توسط متفقین» و «آگوست ۱۹۴۱؛ اشغال ایران توسط شوروی و متفقین: داستان ناگفته تصمیمی سخت» است.

«روس‌ها در ایران» در ۵۱۲ صفحه و با قیمت ۹۵ هزار تومان در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.