پنج تصنیف بهاری از درویش‌خان تا بسطامی و محمدرضا شجریان+صوت
بهار و نوروز از گذشته تاکنون مورد توجه آهنگسازان و خوانندگان موسیقی ایرانی بوده و طی دهه‌ها و سال‌های گذشته آثار متعددی با موضوع و محوریت نوروز ساخته شده‌اند، اما از میان آن آثار تنها برخی ماندگار شده‌اند. گزارش پیش رو به پنج اثر ماندگار می‌پردازد که توسط هنرمندان گذشته و امروز ساخته و ارائه شده‌اند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، عید باستانی نوروز همواره برای هنرمندان نیز مانند عامه مردم از اهمیت بسیار برخوردار بوده است. کم نیستند آثاری که توسط هنرمندان رشته‌های مختلف در وصف بهار و شادی و نوروز خلق شده‌اند اما تنها برخی از آنها در یادها مانده‌اند.
موسیقی‌دانان شاید با آثارشان بیش از دیگر هنرمندان نسبت به نوروز و وصف بهار واکنش نشان داده‌اند که البته این اتفاق روندی مربوط به دیروز و امروز نیست. از آن زمان که امکان ضبط و پخش آثار میسر شد آثاری ثبت شده‌اند اما یقینا پیش از آن نیز خوانندگان و نوازندگان آثاری را در وصف بهار ساخته و اجرا کرده‌اند.
اینکه چرا اهالی موسیقی بیش از دیگران به بهار و نوروز پرداخته‌اند دلایل متعددی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها تنیده شدن ادبیات در موسیقی ایرانی است. شعر و شاعری امکانی است که به واسطه آن می‌توان به وصف وقایع متعدد تاریخی و ملی و باستانی پرداخت و خب شاعران ایرانی از گذشته تاکنون به این مهم توجه داشته و دارند.
البته باید یادآور شد در روزگار معاصر و طی سال‌ها و دهه‌های گذشته خوانندگان پاپی چون فرهاد مهراد، تورج شعبانخانی، عباس بهادری، بیژن خاوری، بهنام صفوی، مهدی یراحی، محسن چاوشی، بنیامین بهادری، آثاری را در وصف بهار اجرا و ارائه کرده‌اند که خبرگزاری ایلنا سال گذشته همزمان با فرا رسیدن عید نوروز طی گزارشی به آنها پرداخت.
بی‌شک تعداد آثار نوروزی فعالان سبک پاپ بیش از قطعاتی است که در حوزه موسیقی سنتی ساخته و منتشر شده است. اما واقعیت این است که بسیاری از آثار پاپ به دلیل محتوای ضعیف و مضامین دم دستی از اصالت کافی برخوردار نبوده و نیستند و همه این موارد آنها را اصطلاحا به آهنگ‌هایی یک‌بار مصرف بدل کرده است.
آنچه در این گزارش مورد توجه است معدود آثار فاخری است که توسط هنرمندان گذشته و امروزِ عرصه موسیقی سنتی با نگاهی به بهار و نوروز ساخته و ماندگار شده است.
«نغمه نوروزی»
«نغمه نوروزی» با صدای غلامحسین بنان و آهنگسازی روح‌الله خالقی یکی از آثار ماندگاری است که در وصف بهار و توصیف عید نوروز ساخته شده است. شعر این اثر سروده زنده یاد رهی معیری است.
لازم به یادآوری است گروه موسیقی «قمر» به سرپرستی نوید دهقان در سال ۱۳۹۲ آلبومی «نغمه‌های نوروزی» را با صدای علی رستمیان منتشر کرده است. این اثر به یاد روح الله خالقی توسط انتشارات «چهار باغ» منتشر شده و شامل قطعات «نغمه‌های نوروزی»، «چهار مضراب شور»، «آواز مثنوی شور عشق»، «بوی گل»، «عاشق‌ترین»، «تصنیف آرزو»، «تصنیف هجران»، «درآمد افشاری»، «چهار مضراب»، «آواز تیر دعا» و «تصنیف‌ای ایران» است.
متن شعر «نغمه نوروزی»؛
گل من بستان گشته رویت
چمن از گل شد، چون سر کویت
بلبل از مستی هر نفس هر نفس نغمه‌ای سر کند
سبزه درگیرد روی صحرا را
لاله آراید چهره زیبا را
قطره باران چهره لاله راتر کند
با مینای می‌آماده کن می‌را
هان مطرب بزن ساقی بده می‌را
کز بلبل آید نغمه نوروزی
پر کن قدح با شادی پیروزی
دلدادگان راای گل صلا ده
جامی زما گیر جامی به ما ده
نوگلی پیدا در بهاران کن
روی و مویش را بوسه باران کن
هر دم از شادی خنده زن، باده خور پای گل
لاله‌گر خوای، آتشین رویش
سنبل از جویی تار گیسویش
گل اگر باید چهره او نگر جای گل
شد فصل گل و من دور از آن ماهم
ای سرو روان، وصلت به جان خواهم
بازآ که چون گل در کنارم باشی
در نوبهاران نوبهارم باشی
دلداگان راای گل صلا ده
جامی زما گیر، جامی به ما ده
«بهار دلکش»
تصنیف قدیمی «بهار دلکش» با شعر ملک‌الشعرای بهار، یکی از آثار منحصر به فرد درویش‌خان (غلامحسین درویش) است که در اواخر دوره قاجار می‌زیسته است. باید یادآور شد که این اثر در برخی منابع به نام عارف قزوینی ثبت شده که درست نیست و روح الله خالقی نیز در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» آن را متعلق به درویش خان دانسته است.
این اثر که در آواز ابوعطا، گوشه حجاز اجرا شده توسط خوانندگانی چون عبداله دوامی، استاد محمدرضا شجریان، رشید بهبوداف، علیرضا قربانی، سالار عقیلی و محمد معتمدی بازخوانی شده که در میان اجراهای مذکور، اثر زنده یاد شجریان از بقیه شاخص‌تر است.
متن شعر «بهار دلکش»؛
بهار دلکش رسید و دل به جا نباشد
از آنکه دلبر دمی به فکر ما نباشد
در این بهار ای صنم بیا و آشتی کن
که جنگ و کین با من حزین روا نباشد
صبح دم بلبل بر درخت گل به خنده می‌گفت
نازنینان را، مه جبین‌ها را، وفا نباشد
اگر که با این دل حزین تو عهد بستی
حبیب من، با رقیب من، چرا نشستی؟
چرا دلم را عزیز من، از کینه خستی؟
بیا برم شبی از وفا، ای مه الستی
تازه کن عهدی که با ما بستی
به باغ رفتم دمی به گل نظاره کردم
چون غنچه پیراهن از غم تو پاره کردم
روا نباشد اگر زمن کناره جویی
که من ز بهر تو از جهان کناره کردم
ای پری پیکر، سرو سیمین بر، لعبت بهاری
مهوشی جانی، دلکشی اما وفا نداری
به باغ رفتم چو عارضت گلی ندیدم
ز گلشنت از مراد دل گلی نچیدم
به خاک کوی تو لاجرم وطن گزیدم
ببین در وطن از رفیقانت، وز رقیبانت
در وطن خواهی چه‌ها کشیدم
زجشن جمشید جم، دلی نمانده خرم
از آن که اهرمن را مکان بود به کشور جم
به پادشه عجم بده ز باده جامی
مگر که پادشه عجم ز دل برد غم
خسرو ایران، با جاویدان، به تخت شاهی
دشمنش بی‌جان، ملکش آبادان، چنان که خواهی
زجنگ بین الملل مرا خبر نباشد
زبارش تیر آهنین حذر نباشد
مرا به غیر از غمت غم دگر نباشد
تو شاه منی، با ولای تو، با صفای تو
از رقیبانم حذر نباشد
«بوی نوروز»
زنده‌یاد ایرج بسطامی که زلزله بم مجال ادامه زندگی را به او نداد، یکی دیگر از خوانندگان موسیقی ایرانی است که آثاری را با موضوع بهار و نوروز منتشر کرده است.
در میان آلبوم‌های ارائه شده توسط ایرج بسطامی «مژده بهار» یکی از مجموعه‌هایی است که سال ۱۳۷۱با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و همراهی گروه «عارف» منتشر شده است. قطعات این آلبوم آثاری هستند که در کنسرت‌های برون مرزی و فستیوالی با عنوان روح زمین اجرا شده‌اند.
«بوی نوروز» نیز آلبوم دیگری با صدای ایرج بسطامی است که در سال ۱۳۷۱ با آهنگسازی حمید متبسم و آثاری از علیاکبر شهنازی و علیاکبر شیدا منتشر شده است. این مجموعه شامل ده قطعه است که با همراهی گروه «دستان» تولید و ارائه شده است. «تصنیف اصفهان»، «تصنیف باده شبگیر»، «چهار مضراب»، «مقدمه بوی نوروز»، «ساز و آواز»، «جنگ و صلح»، «تکنوازی سنتور»، «ساز و آواز» و در نهایت «تصنیف بوی نوروز» قطعات آلبوم مذکورند.
تصنیف «بوی نوروز» را می‌توان یکی از بهترین آثار بهارانه در موسیقی ایرانی دانست. شعر این تصنیف سروده سعدی و یکی از مشهورترین آثار این شاعر ایرانی در وصف نوروز است.
شعر بوی نوروز مانند دیگر اشعار سعدی مملو از نصایح و پیام‌های تغز و نیکو است. مورد دیگر اینکه زنده یاد ایرج بسطامی تصنیف «بوی نوروز» را با اندک جابجایی‌هایی در ابیات اجرا کرده است.
در این اثر که بخش مهمی از موفقیت خود را مدیون نوازندگان است، مرتضی عیان، بیژن و پشنگ کامکار، محمدعلی کیانی نژاد، حسین بهروزی نیا، کیهان کلهر، سیامک نعمت ناصر و حمید متبسم به عنوان نوازنده حضور داشته‌اند.
متن شعر «بوی نوروز»؛
برآمد باد صبح و بوی نوروز
به کام دوستان و بخت پیروز
مبارک بادت این سال و همه سال
همایون بادت این روز و همه روز
چو آتش در رخت افکنده گلنار
دگر منقل منه آتش نیفروز
چو نرگس چشم بخت از خواب برخاست
حسدگو دشمنان را دیده بر دوز
بهاری خرم است‌ای گل کجایی
که بینی بلبلان را ناله و سوز
جهان بی‌ما بسی بوده است و باشد
برادر جز نکونامی میندوز
نکویی کن که دولت بینی از بخت
مبر فرمان بدگوی و بدآموز
منه دل بر سرای عمر سعدی
که بر گنبد نخواهد ماند این گور
دریغا عیش اگر مرگش نبودی
دریغ آهو اگربگذاشتی یوز
«مژده بهار»
«مژده بهار» یکی دیگر از تصانیف نوروزی است که با صدای علیرضا افتخاری و ترانه و آهنگسازی فضل‌الله توکل و تنظیم بهنام خدارحمی تولید و ارائه شده است. این اثر یکی از قطعات آلبوم «غم زمانه» است که در سال ۱۳۸۲ توسط آوای نوین اصفهان منتشر شده است. البته باید یادآور شد علیرضا افتخاری که بیش از پنجاه آلبوم را در کارنامه دارد، درباره دیگر اعیاد و مناسبت‌های مذهبی نیز آثاری را خوانده، اما در میان آنها تصنیف «مژده بهار» که شعر آن به زبان محاوره است، صرفا به مناسبت فرا رسیدن عید نوروز ساخته و اجرا شده است. این اثر که با سازهای ایرانی و در قالب اثری سنتی ارائه شده حال و هوایی شاد و امید بخش دارد.
متن شعر «مژده بهار»؛
در به روی خود نبند، بر همه دنیا بخند
عمر آدم‌ها کمه، فرصت آه و دمه
اشک گلها در بهار، قطره‌های شبنمه
چشم خود برهم زنی، می‌رسد از ره بهار
خوش به حال روزگار، خوش به حال روزگار
زندگی با خوب و بد طی می‌شود
صبح فروردین شب دی می‌شود
لحظه‌ها را مگذران بی‌اعتبار
لحظه گردد ماه و سالی بی‌شمار
چشم خود برهم زنید، می‌رسد از ره بهار
خوش به حال روزگار، خوش به حال روزگار
از کنایه بارها بر خود و بر حال خود خندیده‌ام
از سرشت و سرنوشت بر نسیم و فال خود خندیده‌ام
خنده‌ای از فرط شوق، کس ندیده بی‌گمان از من مگر
در میان گریه‌ها بر خود و احوال خودم خندیده‌ام
زندگی با خوب و بد طی می‌شود
صبح فروردین شب دی می‌شود
لحظه‌ها را مگذران بی‌اعتبار
لحظه گردد ماه و سالی بی‌شمار
چشم خود برهم زنید، می‌رسد از ره بهار
خوش به حال روزگار، خوش به حال روزگار
«بهار دلنشین»
در میان همه بهارانه‌هایی که توسط هنرمندان عرصه موسیقی تولید و ارائه شده تصنیف «بهار دلنشین» یکی از به یادماندنی‌ترین‌هاست.
این اثر که در سال ۱۳۳۰ شمسی با شعری از بیژن ترقی توسط روح الله خالقی ساخته شده، همچنان جایگاه ویژه‌ای در موسیقی ایران دارد. خواننده این اثر غلامحسین بنان است و آن را با نام «بهار آرزو» نیز می‌شناسند. طی سال و دهه‌های اخیر نیز خوانندگانی چون استاد محمدرضا شجریان، سالار عقیلی و علی زندوکیلی بازخوانی شده اما با این حال اجرای غلامحسین بنان با فاصله در صدر قرار دارد.
«بهار دلنشین» در دستگاه همایون با مایه آواز اصفهان نخستین بار توسط ارکستر «گلها» اجرا شده است.
متن شعر «بهار دلنشین»؛
تا بهار دلنشین آمده سوی چمن
ای بهار آرزو بر سرم سایه فکن
چون نسیم نوبهار بر آشیانم کن گذر
تا که گلباران شود کلبه ویران من
تا بهار زندگی آمد بیا آرام جان
تا نسیم از سوی گل آمد بیا دامن‌کشان
چون سپندم بر سر آتش نشان بنشین دمی
چون سرشکم در کنار بنشین نشان سوزه نهان
باز آ ببین در حیرتم بشکن سکوت خلوتم
ای روی تو آینه‌ام عشقت غم دیرینه‌ام
بازآ چو گل در این بهار سر را بنه بر سینه‌ام
