تئاتر در سالی که گذشت؛ مروری بر تجربه‌های تئاتر آنلاین ایران در کرونا
تنها چند روز پس از شیوع گسترده کرونا در ایران و بسته شدن سالن‌های تئاتر، کم‌کم زمزمه‌های جدی‌تری از «تئاتر آنلاین» به گوش رسید؛ شکلی از تئاتر که البته مخالفان و موافقان بسیاری دارد و هنوز برخی از اینکه آن را «تئاتر» بنامند، اکراه دارند و البته تفکیک درستی میان فیلم‌تئاتر و اجرای آنلاین هم قائل نمی‌شوند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، «تئاتر آنلاین» تا همین یک سال پیش این عبارت، ترکیب غریبی بود که احتمالا برای خیلی‌ها مترادف تله‌تئاترها دسته‌بندی می‌شد. اما تنها چند روز پس از شیوع گسترده کرونا در ایران و بسته شدن سالن‌های تئاتر، کم‌کم زمزمه‌های جدی‌تری از این شکل تئاتر به گوش رسید.
هفته‌های ابتدایی شیوع کرونا، با وجود ترس بزرگی که از این بیماری ناشناخته به دل مردم ریخته بود، در مجموع روزهای شاد و خلاق‌تری برای آن‌دسته از مردم که دست به خودقرنطینگی و دورکاری زده بودند، به شمار می‌رفت. هنوز آمار مرگ و میرها آنقدر بالا نرفته بود و هنوز خیلی‌ها تصور می‌کردند یک ماهه، قرار است بساط این ویروس موذی جمع شود و مردم مثل هر سال، نوروزشان را دسته‌جمعی جشن بگیرند.
اما باورِ پاندمی روز به روز به آدم‌ها نزدیک‌تر می‌شد و شور و امیدشان را برای «از سر گذراندن چند هفته قرنطینه اجباری» هم کم‌رنگ‌تر می‌کرد.
تئاتر و سینما پیش از آنکه ستادی برای مبارزه با کرونا شکل بگیرد و دستوری برای تعطیلی مشاغل بدهد، با صلاحدید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای یک هفته دست از فعالیت کشیدند.
در همین یک هفته خانه‌نشینی تئاتری‌ها، برخی از جوان‌ترها که عادت به تمرین‌های دسته‌جمعی و گردهم‌آیی‌های تئاتری داشتند، اینستاگرام را پاتوغی کردند برای اجرای تئاترهایی متناسب با شرایط قرنطینه.
به همین ترتیب تا پیش از رسیدن نوروز و رشد بذر نا امیدی از رفتن کرونا، چند تجربه کوچک و جمع و جور از اجرای آنلاین تئاتر در بستر اینستاگرام شکل گرفته بود. اما هنوز، آنقدر جدی گرفته نشده بود که صدای هنرمندان دیگر را در تائید یا مخالفت با خود برانگیزد.
تئاتر آنلاین یا فیلم‌تئاتر؟
با گذشت یک ماه از شیوع کرونا، دفتر موسیقی دست به کار شده و پروژه پخش آنلاین کنسرت‌هایی را در سطح وسیع‌تر و برنامه‌ریزی شده‌ای در تعطیلات نوروزی ۹۹ آغاز کرد؛ پس از این تجربه موفق که با هدف «دعوت هرچه بیشتر مردم برای در خانه ماندن در مسیر تحقق شکست ویروس کرونا و قطع زنجیره شیوع این ویروس و از سوی دیگر حمایت از هنرمندان و پر کردن اوقات فراغت مخاطبان» انجام شده بود، تولید و پخش زنده تئاتر در شب‌های کرونایی هم کلید خورد. شکلی از تئاتر که البته مخالفان و موافقان بسیاری دارد و هنوز برخی از اینکه آن را «تئاتر» بنامند، اکراه دارند و البته تفکیک درستی میان فیلم‌تئاتر و اجرای آنلاین هم قائل نمی‌شوند.
«آریان رضایی» یکی از کارگردان‌هایی بود که توانست در این چند ماه، تئاترهایی را به طور آنلاین در اینستاگرام و همچنین از طریق اسکای‌روم اجرا کند. نمایش «آقای شادی» یکی از این آثار بود که مستقل از طرح اجرای آنلاین اداره‌کل هنرهای نمایشی و دهه اول اردیبهشت، به صورت آنلاین و تعاملی اجرا شد. نمایشی درباره یک برنامه زنده محبوب که مجریِ آن با بازی افشین هاشمی، به نامه‌ها، پیام‌ها و مشکلات مردم پاسخ می‌دهد. آخرین تئاتر آنلاین او «مرجان» هم مختص اجرا در فضای آنلاین طراحی شده بود.
رضایی با اشاره به اینکه «این شکل از تجربه در روزهای اول شیوع کرونا و تعطیلی تئاترها، یک پدیده نوظهور بود و همچنان هم هست.» گفته بود: «در ابتدا هم من و هم گروه‌های دیگر تجربه‌های پراکنده‌ای داشتیم که صرفا حضور در این مدیوم بود و از اینستاگرام هم شروع شد. اغلب اجرا و پرفورمنس‌هایی که می‌دیدیم بیش از هرچیز آزمون و خطایی برای ورود به این مدیوم و این پلتفرم بود تا ببینیم چه اتفاقی می‌افتد. فکر کردم چه‌کار می‌شود کرد که تئاتر تعطیل نباشد و ارتباط ما با تماشاگرمان حفظ شود؟ آن موقع فکر می‌کردم احتمالا یک ماهی تئاتر تعطیل خواهد و به شدت مخالف این بودم که در این زمان طولانی هیچ کاری نکنیم. ما الان داریم یک نسل مخاطب را به شکلی از دست می‌دهیم. برای همین معتقدم حتما باید در این مدیوم جدید، دست به تجربه بزنیم. در نقطه شروع، می‌دیدم که خیلی‌ها عنوان «تئاتر آنلاین» را روی پخش فیلم‌تئاترها می‌گذاشتند. یعنی از همان تئاتری که همیشه در سالن‌ها داشتیم و حالا نسخه ضبط شده‌اش در سایت پخش می‌شد، به‌عنوان تئاتر آنلاین یاد می‌کردند. که خب، مخاطب سمتش نرفت و خیلی هم تمایزی بین فیلم‌تئاترهایی که همیشه در سایت‌ها نگاه می‌کردیم با این نمونه‌ها نبود. درحالی‌که در نمونه‌های خارجی، فضای آنلاین، ایده، متن و طراحی، همه چیز باید برای این پلتفرم باشد، یعنی برای مخاطبی که از طریق لپ‌تاپ یا موبایل، تبلت و هر وسیله دیجیتالی دیگری می‌خواهد اجرا را ببیند. به نظرم شکل حرفه‌ای‌اش از این‌جا شروع می‌شود؛ ایده‌پردازی و نوشتن برای فضای آنلاین. از همین جا هم می‌شود به این موضوع اشاره کرد که خیلی از همکاران تئاتری ما انتخاب‌شان این نیست که بخواهند در این فضا بنویسند و ایده‌پردازی کنند، بعضی‌ها هم خیلی غریب‌اند با این فضا و ایده‌ای برایش ندارند. فکر می‌کنم فضای مجازی شبیه زندگی واقعی است؛ نمی‌توانم به چیزی خارج از زندگی روتین تفکیکش کنم که حالا بخواهم انتخابش کنم یا نه. انگار این فضای آنلاین و دیجیتالی است که ما را انتخاب کرده و حضور در آن به نظر من گریزناپذیر است. به هر حال برای من، تئاتر آنلاین از متن و نوشتن شروع شد و طبیعتا وقتی برای این فضا می‌نویسید، تجربه تازه‌ای را در کارگردانی، بازیگری و طراحی فضا تجربه می‌کنید.»
آنچه که این کارگردان جوان در مورد اجرای آنلاین اشاره می‌کند، جدای از تجربه‌های مستقل هنرمندان، همان طرحی بود که از نیمه دوم فروردین آغاز شد و نمایش‌نت به‌عنوان نخستین تلویزیون تعاملی و انحصاری پخش هنرهای نمایشی فعالیت خود را برای پخش زنده آثار تئاتری در شب‌های کرونایی آغاز کرد و اداره‌کل هنرهای نمایشی همراه با شهرداری تهران، آثاری را در پردیس تئاتر شهرزاد اجرا و به صورت زنده پخش کردند.
«قادر آشنا» که تنها چند هفته بود جای شهرام کرمی را در اداره‌کل هنرهای نمایشی گرفته بود، روز هفدهم فروردین درباره اجراهای آنلاین تئاتر گفت: «در گام نخست بنابر این قرار گرفت تا نمایش‌هایی که پیش از این مجوز اجرای عمومی خود را دریافت کرده و یا تجربه اجرای عمومی را پشت سر گذاشته بودند در صف نخست اجراهای آنلاین جهت پخش از پرتال‌های معرفی شده قرار بگیرند. در ادامه مسیر با توجه به آنکه تعطیلی فعالیت‌های هنری و فرهنگی ممکن است ادامه‌دار باشد تصمیم‌گیری برای اجراهای بیشتر را مورد نظر قرار خواهیم داد.»
اما در بحث‌های مربوط به تئاتر آنلاین، پای دغدغه مهم‌تری هم در میان بود؛ بیم و امیدهایی از اعتماد مخاطب همیشگی تئاتر به این شکل از اجرا و تغییر رابطه تماشاگر با بازیگر.
دغدغه‌ای به‌نام تماشاگرِ تئاتر
سال‌ها بود که تلاش‌هایی برای آنلاین کردن خدمات و فعالیت‌ها در همه سطوح شکل گرفته بود؛ از دولت الکترونیک تا خرید آنلاین محصولات و خدمات و حتی فعالیت‌های فرهنگی. اما هیچ چیز به اندازه کرونا نمی‌توانست چنین سرعتی در همه‌گیری آن بدهد؛ در یک‌سال اخیر، بیشتر از هر زمان دیگری سبک زندگی و کار و تفریح آدم‌ها به فضای مجازی منتقل شد و حتی هنرمندانی که شغل‌شان را از دست داده بودند، تصمیم گرفتند از طریق موبایل و لپ‌تاپ‌هایشان به کار هنری و تمرین و اجرا بپردازند؛ حتی بدون درآمدی که زندگی‌شان به آن وابسته بود. اما برای کدام مخاطب؟
وقتی تئاتر آنلاین با شیوع کرونا جدی شد، خیلی‌ها شروع به طرح پرسش‌هایی با محوریت «مخاطب» کردند؛ سوالاتی از این دست که آیا رابطۀ تماشاگر و بازیگر به‌هم ریخته و مخاطب تنبل می‌شود؟ آیا اساسا با تئاتری که به یک تله‌تئاتر شبیه است، ارتباط برقرار می‌کند؟ حاضر است برای تماشای چنین تئاتری پول بلیت بدهد؟
به اعتقاد «حمیدرضا نعیمی» نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر، شیوه ارتباطی که امروز در قالب تولید و اجرای آثار نمایشی در بستر فضای مجازی درحال تجربه کردنش هستیم پشت سر گذاشتن نوعی آزمون و خطاست؛ او در گفتگویی تاکید کرده بود: «تکنولوژی به ما نشان داد که می‌توانیم در هر شرایطی حتی شرایط بحران کرونا از آن به‌عنوان بستری متفاوت برای امیدآفرینی استفاده کنیم و چه وسیله‌ای مفیدتر از فعالیت‌های فرهنگی و هنری برای افزایش روحیه، شور و نشاط اجتماعی و ارتقاء سطح اعتمادبه‌نفس عموم مردم می‌تواند چاره‌ساز گذر این روزها برای مردمان کشورمان باشد؟»
«مسعود دلخواه» نمایشنامه‌نویس، مترجم، کارگردان تئاتر و مدرس دانشگاه هم با اینکه معتقد است کسی نباید مخالف تئاتر آنلاین باشد، تاکید می‌کند: «از آن‌طرف کسی هم نباید بگوید تئاتر صرفا یعنی این. در چنین شرایطی هرگونه صحبت درباره تئاتر مفید است، هرگونه آموزش درست با استفاده از امکانات فضای مجازی کمک کننده است. اگر فکر کنیم تئاتر مرده و تبدیل شده به یک اجرای آنلاین، من معتقدم که چنین نیست و باید یکی، دو سال صبر کنیم تا شرایط نسبتا عادی شود و راه‌هایی برای اجرای زنده تئاتر پیدا کنیم. چون تئاتر با نفس تماشاگرانش است که معنی پیدا می‌کند نه فقط با یک رابطه تک‌سویه. بنابراین تاکید می‌کنم که اجراهای آنلاین خیلی هم خوب است اما باید بپذیریم که چیزی است بین سینما و تئاتر.»
هرچند آمار دقیق و جامعی از مخاطبان تئاترهای آنلاینی که از ابتدای کرونا اجرا شده‌اند در دست نیست اما «حسین عالم‌بخش» (مدیر مرکز هنرهای نمایشی سازمان فرهنگی هنری شهرداری) در خبری، رقم عجیب و قابل توجهی از تعداد بازدیدکنندگان پروژه تئاتر آنلاین که به صورت رایگان برای مخاطبان پخش شده بود، ارائه داد و گفت: «تقریباً در ۱۳ پلتفرمی که برای این ۱۰ نمایش خروجی سیگنال دادیم مجموعاً یک میلیون نفر بازدید داشتیم.»
با توجه به نبود آمار دقیقی از بلیت‌فروشی یا آمار تفکیکی از تعداد مخاطبان، مساله فروش و درآمدزایی این شکل از تئاتر هم به اندازه کافی شفاف نیست.
«آریان رضایی» که به‌جز یک تجربه کوچک در لایو اینستاگرام، «آقای شادی»، «خانم آنلاین» و «مرجان» را در اسکای روم اجرا و بلیت‌فروشی کرد، درباره مساله فروش بلیت گفت: «قطعا باید به سمت ایجاد پلتفرم‌های مناسب برای اجرای آنلاین برویم و فکر می‌کنم خواهیم رفت و اصولی‌اش هم همین است. ما از طریق سایت تیوال بلیت‌فروشی کردیم و با آزمون و خطا پیش رفتیم و یکسری مشکلات همان‌جا برطرف شد، ولی اگر بخواهیم درآمدزایی کنیم، باید طرح جدی‌تری در این زمینه پیش‌بینی شود.»
البته این صحبت‌های رضایی، پیش از سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر و راه‌اندازی سامانه تلویزیون تئاتر ایران و بلیت‌فروشی آثار جشنواره از طریق این سامانه و همچنین دو پلتفرم دیگر بود. اما این سامانه‌ها همان گام‌های کوچکی هستند که بخش بزرگی از جامعه تئاتر ایران با دید آزمون و خطا به آن نگاه می‌کنند و منتظر ارزیابی نتایج آن هستند.
مسائلی از جنس سرعت اینترنت و پهنای باند
در روزهای پخش آنلاین تئاترها به دلیل آنچه که «حجم بالای کاربران» عنوان شد، تصاویر نمایش‌ها چندین بار قطع و وصل شد و کلافگی مخاطبانی را به همراه داشت که پس از هفته‌ها تعطیلی تئاتر، پای تماشای نمایش‌هایی در فضای مجازی نشسته بودند.
مدیرمسئول تلویزیون اینترنتی نمایش نت همان زمان در گفتگویی اعلام کرد که «با هماهنگی صورت گرفته از سوی شرکت پیشتاز با مخابرات در لحظه ۵۰۰ هزار کاربر می‌توانند وارد پخش آنلاین شوند.» اما کماکان مشکل پخش و تماشای بی‌دردسر آثار به شکل آنلاین وجود داشت.
آریان رضایی با اشاره به تجربه خود در این زمینه، بزرگ‌ترین مشکل را پلتفرمی خوانده بود که می‌خواستند مخاطب کار را از طریق آن، ببیند. چون به دلیل فیلترینگ، خیلی از برنامه‌ها مثل «زوم» فیلتر است؛ برای همین از «اسکای روم» استفاده کردند که به گفته او «مشکلات زیادی درست کرد و واقعا به سختی توانستیم کار را طوری اجرا کنیم که قطع نشود.»
او مشکل دوم را نوسانات اینترنت عنوان کرده بود: «باید در جایی اجرا بروید که اینترنت در بالاترین سرعت ممکن ایران باشد. خیلی گشتیم تا سالنی را در طبقه سوم جایی از شهر پیدا کردیم که اینترنتش خوب باشد. مشکلات فنی، از سختی‌های اصلی کار است که مرتفع کردنش حتما باید با متخصصان این حوزه اتفاق بیفتد. از طرفی، مخاطب ما به ویژه افراد مسن‌تر خانواده هنوز یاد نگرفتند با سایت‌ها کار کنند. ما برای توجیه‌کردن و راهنمایی مخاطب خیلی انرژی گذاشتیم. البته که بخشی از مشکلات اجرای تئاتر آنلاین این‌ها به خاطر نوپا بودن این جریان، طبیعی است و فکر می‌کنم به محض اینکه چند تجربه دیگر اتفاق بیفتد، به مرور این مشکلات هم حل می‌شود.»
اما آیا مشکلات اجرای آنلاین تئاترها فقط به مسائل زیرساختی و اینترنت ختم می‌شود؟
ممیزی، قوانین اجرای آنلاین و باقی ماجرا
با اینکه در روزهای نخست قرنطینه، اجراهای لایوی در صفحات اینستاگرامی هنرمندان شکل گرفت که طبیعتا زیر نظر قانون‌های مرسوم ارزشیابی و نظارت تئاتر در فضای حقیقی نبود، اما به تدریج حساسیت‌هایی را برانگیخت و حتی اداره‌کل هنرهای نمایشی را بر این داشت تا اوایل اردیبهشت، جایگاه دولتی جدیدی به‌نام «مسئول بررسی و پیگیری فعالیت‌های نمایشی در فضای مجازی» تعریف کرده و «محسن امیری» را سکان‌دار آن کند.
در حکمی که قادر آشنا برای امیری امضا کرده بود، دلیل راه‌اندازی چنین بخشی در اداره‌کل هنرهای نمایشی چنین عنوان شده بود: «برگزارکنندگان برخی از این رویدادها خواهان مشارکت، حمایت و مشورت از سوی اداره‌کل هنرهای نمایشی هستند... شایسته است در تعامل با برگزارکنندگان این رویدادها و بهره‌گیری از نظرات متخصصین این حوزه و کارشناسان و مدیران اداره‌کل هنرهای نمایشی، زمینه هم‌افزایی ظرفیت‌های مادی و معنوی موجود برای بهبود کیفی و بهره‌مندی بیشتر مخاطبان از رویدادهای نمایشی فضای مجازی را فراهم آورید.»
البته توجه به مساله نظارت بر آثاری که در فضای آنلاین اجرا می‌شود، به مدتی پیش از آن برمی‌گشت؛ روز هفدهم فروردین، «قادر آشنا» با اشاره به آنکه «به جد در حال بازنگری فعالیت‌ها و قوانین اجرای گروه‌های هنری از جمله در شاخه تئاتر برای روزهای متفاوتی هستیم که به سبب شیوع ویروس کرونا در کشورمان درحال سپری کردن آنیم.» از تلاش برای جبران خسارات و حمایت از گروه‌های نمایشی با اجراهای آنلاین گفته بود.
«آریان رضایی» هم درباره پروسه این نظارت و ارزشیابی چنین توضیح داده بود که: «در مورد اجراهایی که بلیت‌فروشی داشتیم، پروسه نظارت مانند همیشه بود. در مورد فیلم‌تئاترها با آن حاشیه‌ها و ماجراهایی که داشت در نهایت به روند واحدی نرسیدند، ولی در مورد اجراهای آنلاین و محتوای تئاتر، شورای نظارت و ارزشیابی زحمت کشید و نظارت کرد و مجوز داد و آن مجوز را به سایت بلیت‌فروشی دادیم. سایت هم خودش مجوز پخش آنلاین را از ساترا گرفته بود.»
البته چالش‌های قانونی تئاترها در فضای مجازی تنها به مساله ممیزی محدود نمی‌شد؛ در همین هفته‌ها بود که مساله حق پخش فیلمِ تئاترهای تولید شده مناقشه‌برانگیز شد و دادِ تعدادی از کارگردان‌هایی که آثارشان بدون اجازه آنها و بدون پرداخت حق پخش اینترنتی، منتشر شده بود درآورد.
برخی از اینکه فیلم‌تئاتر آثارشان بدون اطلاع و بدون هیچ درآمدی برای صاحب اثر، در سامانه‌های اینترنتی پخش شده است، گلایه کردند و در کنارش، ۲۵۰ هنرمند تئاتر با نگارش نامه‌ای خطاب به سید عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نسبت به خبر «تعیین الزام دریافت دوباره مجوز برای نمایش فیلم‌تئاترها در شبکه نمایش خانگی» واکنش نشان دادند. هنرمندان در این نامه که سی و یکم اردیبهشت منتشر شد اینطور استدلال کرده بودند که این نمایش‌ها پیش از این بازبینی شده و با مجوز رسمی مرکز هنرهای نمایشی به صحنه رفته‌اند و دیگر نیازی به مجوز تازه‌ای نیست چراکه مرکز هنرهای نمایشی و شبکه نمایش خانگی، هر دو زیر مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هستند. استدلالی که ظاهرا مورد قبول واقع شد و پس از آن دیگر خبری از اصرار شبکه نمایش خانگی بر موضع‌اش شنیده نشد.
شیوه‌های آنلاین برای رویدادهای تئاتری و پخشِ فیلمِ تئاترها در ماه‌های آتی و با تعطیلی دوباره تئاترها از مهر ماه قوت بیشتری گرفت و با آمادگی بیشتری از سوی برگزارکنندگانش اجرا شد.
طراحی برای فضای آنلاین
پیش از آنکه جشنواره‌های تئاتر مقاومت و جشنواره تئاتر فجر به‌عنوان دو رویداد مهم تئاتری برگزار شوند، جشنواره‌های نوپای دیگری فراخوان داده و با شکل و شمایل آنلاین خود را معرفی کرده بودند؛ یکی از آنها جشنواره «تئاتر+خانه» به دبیری محمودرضا رحیمی که به‌عنوان اولین جشنواره فضای مجازی هم‌زمان با شیوع ویروس کرونا به همت انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس و بنیاد روایت فتح کار خود را از بیستم فروردین‌ماه ۱۳۹۹ آغاز کرد و سوم خرداد هم‌زمان با سالروز آزادسازی خرمشهر و قرار گرفتن در آستانه عید سعید فطر هم مراسم اختتامیه خود را به شکل مجازی برگزار کرد. در این مراسم که از طریق وب‌سایت آنتن و دو صفحه اینستاگرام تماشاخانه سرو و انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس به شکل زنده برای مخاطبان پخش می‌شد؛ علاوه بر سخنرانی میهمانان مدعو، برگزیدگان پنج بخش نمایش عروسکی و کودک، دیگرگونه‌های اجرا، آرای مردمی، مونولوگ و اجراهای گروهی خانوادگی هم معرفی شدند.
«هفدهمین جشنواره سراسری تئاتر مقاومت» به دبیری حمید نیلی هم که روز دوم دی مراسم اختتامیه‌اش را برگزار کرد، در بخش‌های صحنه‌ای، دانشجویی، کودک و نوجوان و مهمان به همراه کارگاه آموزشی و نشست‌های تحلیل و بررسی نمایش‌ها به شکل آنلاین برپا شد.
در بخش خیابانی فقط اجرا برای هیأت داوران بود تا شرایط و پروتکل‌های بهداشتی رعایت شود و بخش صحنه‌ای، در ایام جشنواره آثار هر روز از ساعت ۱۲ تا ۲۴ روی سایت تیوال با بهای بلیت ۵ هزار تومان قابل مشاهده بود و کارگاه‌های آموزشی و نقد و بررسی آثار هم به صورت زنده پخش شد.
«سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر» اما در دوره‌ای برگزار شد که آمار مبتلایان و قربانیان کرونا کاهش یافته بود و توانست هرچند با شکل و شمایلی متفاوت از دوره‌های پیشین، اما به صورت تلفیقی از اجرای حضوری و برخط اجرا شود.
بخش بین‌المللی این رویداد حذف شد و سالن‌ها با ۵۰ درصد ظرفیت‌شان پذیرای مخاطبان بودند و طبق گفته حسین مسافرآستانه که دبیری این رویداد را به عهده داشت تمام گروه‌های تئاتری شهرستان که در جشنواره حضور پیدا کردند، تست رایگان کرونا شدند و ۲۰۰ نفر اعضای ستادی جشنواره در تهران نیز تست کرونا دادند. با این همه و به دلیل رعایت پروتکل‌ها، سالن‌های کوچک میزبان تماشاگری نبودند.
از دیگر ویژگی‌های این دوره این بود که به دلیل رعایت پروتکل‌های بهداشتی هیچ کارت وی‌آی‌پی و مهمانی صادر نشد، حضور در سالن‌ها تنها با ارائه بلیت امکان‌پذیر بود و سالن اصلی تئاتر شهر، تالار وحدت، ناظرزاده کرمانی تماشاخانه ایرانشهر و تالار حافظ به تعداد محدودی تماشاگر می‌پذیرفت.
از طرفی، پخش مجازی آثار جشنواره از ۱۴ بهمن و با ۳ روز تأخیر از آغاز جشنواره در سه پلتفرم تیوال، نمایش نت و تلویزیون تئاتر ایران انجام شد.
اما اگر قرار باشد اجرای تئاتر آنلاین ادامه پیدا کند، آیا باید برای این فضای جدید همچون یک صحنه تئاتر طراحی کرد؟
«آریان رضایی» معتقد است در بحث زیبایی‌شناسی، باید مختص فضای آنلاین کار کرد که یکی از این تکنیک‌ها، کروماکی و پرده سبز است که می‌توان برای طراحی و فضاسازی نمایش از آن استفاده کرد. به گفته او، در مورد بازیگری هم همین تفاوت‌ها وجود دارد؛ چون این بازیگر دارد در یک نمایشنامه مقابل دوربین بازی می‌کند، اما فرق می‌کند با تله‌تئاتر، فرق می‌کند با سریال و سینما، برای اینکه حین اجرای زنده باید یکسره کارش را اجرا کند که قطع و کات‌کردنی در آن نیست. رضایی تاکید می‌کند: «همانطور که ایده برای این فضا نوشته شده، بازیگر هم باید به شکل آنلاین حضور مخاطب را احساس کند و با آنها در ارتباط باشد، یعنی به خاطر فرم، به شکل تعاملی با مخاطب هم ارتباط داشته باشد. بنابراین تکنیک‌های بازیگری‌اش هم مقداری متفاوت می‌شود.»
با وجود چالش‌های تئاتر آنلاین و پخش فیلم از طریق فضای مجازی، ضرورت‌هایی که بر هنر نمایش تحمیل کرده و همه اما و اگرهایش، یک سوال مهم هم باقی می‌ماند؛ آیا تئاتر در پساکرونا هم می‌تواند در فضای مجازی با قدرت به کارش ادامه دهد و حتی با برطرف کردن نواقص‌اش، به شیوه‌ای محبوب از تئاتر برای مخاطبان تبدیل شود؟
تئاتر آنلاین در پساکرونا
اختلاف‌نظرهایی جزئی حتی میان آنها که موافق تئاتر آنلاین هستند هم وجود دارد؛ برخی چنین شکلی از تئاتر را یک «راه‌حل موقت» برای زنده نگاه داشتن تئاتر خواندند و برخی دیگر آن را تجربه‌ای خواندند که اتفاقا می‌تواند در فردای تمام شدن کرونا هم ادامه پیدا کند.
«آریان رضایی» که تجربه سه تئاتر آنلاین را در این ماه‌ها داشته و مخاطبش برای تماشای این آثار بلیت خریده، از مزایای این نوع تئاتر می‌گوید: «ما این‌جا مخاطبی را داشتیم که به واسطه آنلاین‌بودن، از نقاط مختلف جهان ما را می‌دید؛ خارج از ایران و خارج از تهران. بنابراین اجرای آنلاین، به هر حال مخاطب دیگری را دارد درگیر تئاتر امروز ما می‌کند. خود همین یک تجربه بود، چون به هر حال مخاطب حرفه‌ای تئاتر در تهران، نگاهش و سلیقه‌اش متفاوت است با مخاطبی که ساکن شهرهای دیگر با فرهنگ‌های متفاوت است، یا مخاطبی که خارج از ایران حضور دارد و اصلا با این فضا آشنا نیست. این دسته از تماشاگران هم مثل ما، برخورد اول‌شان با این پدیده بود. اما در کنار این، برای من جذاب بود که می‌دیدم خانواده‌ها به‌عنوان مخاطب درگیر تئاتر آنلاین شدند. درحالی که همیشه نسل جوان پیگیر تئاتر حرفه‌ای بوده است. اما حالا کافی است که همه در خانه کنار هم بنشینند و تئاتر ببینند؛ حتی آن پدر و مادری که هیچ وقت نمی‌آمده تئاتر ببیند. در هر سه اجرایی که من تجربه کردم شاهد این رویداد بودم و برایم تجربه جالبی محسوب می‌شد.»
شیوه تئاتری که با وجود دردسرهایش، ظاهرا به مذاق مدیران هنری هم خوش آمده؛ سوم خرداد بود که مدیرکل هنرهای نمایشی گفت: «خوشبختانه طی همین سه ماه اخیر که کشورمان درگیر مبارزه با ویروس کروناست؛ بستر فضای مجازی توانسته قابلیت‌های متفاوتی را در اختیار هنرمندان قرار دهد و می‌توان از تجربیات به‌دست‌آمده در این ایام برای روزهای پسا کرونا نیز آورده های فراوانی را استخراج کرد.»
اما آیا تئاتری‌ها هم بعد از رفع ضرورتی به نام «کرونا» همچنان به تئاتر آنلاین و تئاتر در فضای مجازی روی خوش نشان خواهند داد؟
«ایوب آقاخانی» نمایشنامه‌نویس، کارگردان و مدرس تئاتر در این زمینه می‌گوید: «من بیش از اینکه نگران آسیب‌های خانمان‌برانداز این ویروسِ مرموزِ لعنتی روی تئاتر باشم، نگران مسئولانی هستم که به نداشتن تئاتر دارند عادت می‌کنند. نگران مخاطبانی هستم که به تئاتر ندیدن دارند عادت می‌کنند. مطمئنم اگر همین الان با بسیاری از کسانی که درگیر فضای مجازی هستند حرف بزنید شاید دوران پیش از واتساپ، تلگرام و اینستاگرام را حتی به یاد نیاورند در حالی که تازه آغشته آن شده‌اند. این برخورد و این جنس از برخوردی که نسبت به رفتارهای هم‌وطنان خودم و مدیرانی که سال‌ها با آنها کار کرده‌ام در حافظه‌ام دارم، من را به‌شدت نگران می‌کند و تاکید می‌کنم که این نگرانی شبیه نگرانی‌های هیچ‌کجای جهان نیست؛ من نگران مسئولان و مخاطبان ایرانی هستم، برای اینکه حافظه تاریخی ضعیف و عادت‌های خیلی ناگهانی در زندگی‌شان جاهای پررنگ و استواری دارد و می‌ترسم که نکند تئاتر ندیدن و حذف آن، یکی از عادت‌های این دو طبقه‌ای باشد که به آن اشاره کردم. نگران معیشت خانواده تئاتر که خودم هم جزوشان‌ام هم هستم، اما انگار همه یادشان رفته باید نگران چیزی باشند که ریشه در عادت‌های فرهنگی ما دارد.»
آقاخانی البته با اجرای تئاتر به شکل آنلاین مخالفتی ندارد اما با اشاره به اینکه «ما مجبوریم این دریچه‌ها را باز نگه داریم و به آن فکر کنیم.» می‌گوید: «این فعالیت‌ها کمکی به نگرانی مدنظر من نمی‌کند چون ترس من از همین‌هاست. اینکه نکند اصلا فکر کنند تئاتر یعنی تئاتر آنلاین؟ نکند فکر کنند ارتباط با فیلم فقط از طریق وی‌اودی است؟ نکند مسئولان دیگر هزینه، انرژی، زمان و برنامه‌ریزی صرف ساخت سخت‌افزار تئاتر، سالن و چیزهایی مانند آن، نکنند؟ و بگویند «دو سال، سالن تئاتر نداشتیم مگر چه شد؟» این جمله را آنقدر در جلسات داخلی از زبان مدیران شنیده‌ام که مطمئن باشید این نگرانی من، محصول تجربه معاشرت با مدیرانی است که عموما به ناشایستگی بر مسند مدیریت تکیه می‌زنند و من نگران همین چیزها هستم که نکند تلاش‌ها تبدیل به تنها خط موجود در تولید تئاتر شود.»
البته «آریان رضایی» نظر متفاوتی دارد و معتقد است مقابل همه جریان‌های تئاتری جدید، همیشه یک گارد و بعد ریسک‌هایی وجود دارد که اگر این ریسک‌ها کم شود؛ از گاردها هم کاسته می‌شود. او تاکید می‌کند: «از امکان‌های اجرای آنلاین، صرفه اقتصادی آن است؛ مخاطبان خارج از ایران بلیت را به دلار می‌خرند و این از لحاظ اقتصادی خیلی برای گروه مقرون به‌صرفه است. بنابراین فکر می‌کنم به محض اینکه یک مقدار شرایط اجتماعی و اقتصادی، شرایط بیماری و مسائل دیگر متعادل شود، شاهد اجراهای آنلاین بیشتری می‌شویم. در شرایطی که همه به سمت فضای دیجیتالی و اینترنتی شدن همه کارها می‌رویم امکانات آنقدر گسترده می‌شود که زیرساخت‌هایش هم به مرور زمان فراهم خواهد شد و دیر یا زود همه ما به این فضای جدید و اقتضائاتش تن می‌دهیم.»
«مسعود دلخواه»، نمایشنامه‌نویس، کارگردان و مدرس تئاتر هم البته به جنس دیگری از مخاطبان تئاتر باور دارد و می‌گوید: «تئاتر در جهان کرونایی، دچار تحولاتی شده اما معتقدم بعد از مدتی که نمی‌دانیم چقدر است -شاید یک سال یا بیشتر- باز تشنگی برای دیدن تئاتر، کنسرت موسیقی و هنرهای اجرایی خیلی زیاد خواهد بود و در این شکی ندارم. چون زمانی که سینما اختراع شد همه فکر می‌کردند تئاتر کنار می‌رود، اما دیدیم که تئاتر خیلی قوی به زندگی‌اش در کنار سینما ادامه داد، یا زمانی که فضای مجازی تقویت شد این احساس دوباره به وجود آمد که تئاتر دیگر تماشاگر نخواهد داشت اما دیدیم که تئاتر همواره مخاطبان خاص خود را داشته.»
پرونده تئاتر آنلاین و پخش آن از طریق فضای مجازی با اینکه مدتی است سالن‌های تئاتر از تعطیلات طولانی‌مدت‌شان برگشته‌اند، هنوز بسته نشده. فضایی ناشناخته که هرچند خیلی از تئاتری‌هایی که نگران «اصالتِ هنر زنده تئاتر» بوده و هستند، نگران تبعات و آسیب‌هایش هستند اما برخی دیگر را هم به کشف گوشه‌های تاریک و فرصت‌سازش علاقه‌مند کرده است.
بی‌کیفیت بودن نمایش‌های آنلاین از نظر سطح بازی‌ها و یا نامناسب بودن دکور و صحنه‌آرایی را که کنار بگذاریم، ابرِ سیاهِ نگرانی‌های کلانی، بر آسمانِ تئاتر ایران سایه انداخته است.
چند روز پیش، شیوع کرونا در ایران به یک‌سالگی‌اش رسید؛ تاریخی که آغازی بر بدبیاری‌ها و تعطیلی و بلاتکلیفی تئاتر و هنرمندانش بود و هنوز هنرمندان زیادی با سوالات و دغدغه‌های متعددی مواجه‌اند؛ اینکه تکلیف تئاتر در روزهایی که سرانجام این بیماری همه‌گیر فروکش می‌کند، چه خواهد بود؟ تئاتر و مخاطبانش در پساکرونا چه وضعیتی را تجربه می‌کنند؟ این آینده ناشناخته چه ویژگی‌هایی خواهد داشت؟
