آیت الله مومن از مبارزه تا قانون

محمد دانش زاده، معروف به مومن قمی (متولد ۱۳۱۹) از جمله شخصیت‌های تاثیر گذار در نظام جمهوری اسلامی است او در زمره شاگردان آیت‌الله خمینی و طلبه‌ای مبارز تبعید کشیده قبل از پیروزی انقلاب و یکی از اولین قضات و گردانندگان دستگاه قضا با حکم امام خمینی اولین رهبر جمهوری اسلامی ایران، از اعضای خبرگان تدوین قانون اساسی و رهبری و از اعضای برجسته فقهای شورای نگهبان می‌باشد. وی علاوه بر عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۸، همواره از جمله نیروهای تاثیرگذار در تحولات نظام جمهوری اسلامی ایران بوده است. خاطرات وی از جهاتی متنوع دارای اهمیت می‌باشد نخست دوران تحصیلی، اجتماع و روحانیت و موقعیت عمومی شهر قم در خاطرات راوی، حضور در فعالیت‌های مبارزاتی از شروع نهضت امام تا تبعید، فعالیت‌های سال ۵۶، حادثه ۱۹ دی قم، عملکرد جامعه مدرسین از بدو تاسیس تاکنون و… می‌باشد. مهمترین اثر آیت‌الله مومن در حوزه فقه سیاسی، کتاب دو جلدی الولایه اللهیه الاسلامیه او الحکومه الاسلامیه است. دیگر آثار او در این باره، تکرار یا ترجمه همین نوشته است. محتوای این کتاب به صورت مقالات و مصاحبه‌های متعدد در نشریات کشور منتشر شده است.

محدوده زمانی این نقد حد فاصل ۱۳۱۹ تاکنون، مبتنی بر خاطرات آیت الله مومن، تدوین رضا شیخ محمدی از جمله کتابهای منتشره مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال ۱۳۸۷ می‌باشد.

پرسش هایی که هنگام نقد این اثر به دنبال پاسخ آن بوده‌ایم، به شرح زیر است:

۱-    دلایل حضور آخوندها و طلاب در مبازره با حکومت پهلوی

۲-    جزییات تبعید وی به شهداد کرمان و تویسرکان همدان

۳-    شکل گیری حادثه ۱۹ دی قم

۴-    لحظه به لحظه حوادث و رویدادهای انقلاب از پیروزی تاکنون

در مقدمه این کتاب، مرکز اسناد ضمن تعریف و تمجید و تشکر از راوی تنها به معرفی سه فصل موجود در این کتاب اکتفا نموده است. در ادامه تردید راوی در انتشار خاطراتش را از جمله نشانه‌های خصوصیات مثبت اخلاقی و تواضع ایشان دانسته، که باید رابطه میان تواضع وعدم روایت حوادث گذشته از سوی ایشان ارائه می‌شد.

از ص ۱۸ تا ۴۹ زیر عناوینی همچون ۱- زندگی نامه و خانواده ۲-خصوصیات و تدفین شگفت انگیز ایشان ۳- ناملایمت اوایل زندگی ۴- ورود به مکتب خانه تحصیلات و اساتید۵- دیگر اساتید بنده، خاطرات راوی با محوریت اعتقادات اصیل شیعی مبنی بر خواب و رویا آمده البته گزارش‌های بریده بریده و ناقص نیز از وضعیت‌های اجتماعی و اقتصادی طلاب و عموم مردم قم ارائه می‌شود ولی در غالب موارد جملات از لحاظ زمانی و از لحاظ محتوایی با هم رابطه‌ای ندارند. راوی گزارشی از حضور در درس سی تن از اساتید و مدرسان حوزه‌های علمیه قم را آورده است. در خصوص دوران تحصیل در دبستان اسلامی و تدریس در آن مدرسه مطالب با یکدیگر تناقص دارد.

از ص ۴۹ تا ۵۳ زیر عنوان حضور در درس فلسفه و تفسیر مرحوم علامه طباطبایی گزارش‌هایی از شیوه زندگی و فعالیت‌های علمی ایشان ارائه گردیده ولی خاطره‌ای مستقل از سوی راوی در خصوص ایشان مطرح نمی‌گردد.

زیر عنوان مدرسین دقیق حدود دو صفحه مطالبی پراکنده در خصوص ویژگی‌های آقایان محقق، امام خمینی و آیت‌الله بروجردی و حاج محمد شاه آبادی بدون طرح هر نوع خاطره‌ای صورت گرفته است.

از ص۵۵ تا ۵۸ زیر عنوان خصوصیات اساتید مطالب قبلی تکرار شده است.

از ص۵۸ تا ۶۳ مطالب تکراری زیر عنوان خلقیات علامه طباطبایی گفته شد که باید با مبحث ص ۴۹ تا ۵۳ ادغام می‌شد.

از ص ۶۳ -۶۸ زیر عنوان درباره مرحوم آیت الله سلطانی و آیت الله مشکینی مطالب تکراری تنها در حد تعریف و تمجید از شخصیت‌ها آمده و اشاره نیز به حوادث مرجعیت پس از فوت آیت الله گلپایگانی شده که باید به صورتی مستقل ارائه می‌شد.

از ص ۶۸-۸۶ زیر عنوان مرحوم محقق دادماد مطالب پراکنده‌ای در خصوص فعالیت‌های علمی ایشان و عدم تمایل به حضور در فعالیت‌های سیاسی ارائه گردیده متاسفانه مطالب این دوازده صفحه غالب تکرار از مطالب قبلی را دارد.

از ص ۸۶ تا ۹۲ زیر عنوان آیت الله حاج آقا مرتضی حائری اشاره‌ای به خصوصیات روحی و مردمی ایشان شده. ای کاش به جای مطالب تکراری گزارشی از صندوق ذخیره علوی ایشان و خانه سازی برای طلاب آورده می‌شد.

از ص ۹۳-۹۴ با عنوان مرحوم آیت الله گلپایگانی تنها اشاره‌ای به امضای اعلامیه‌ها یا برخی همراهی‌های ایشان با انقلابیون شده است. هیچ گزارشی از کیفیت تدریس وی و شیوه‌ی اداره امور از سوی ایشان ارائه نمی‌شود.

از ص ۹۴-۹۸ زیر عنوان مباحثه همان مطالب تکراری اوایل کتاب با شرح و بسط‌های مختلف در خصوص اشخاص هم مباحثه و کتابهای مورد بحثشان آمده است البته گریزی نیز به دلایل‌عدم تمایل به شرکت در درس آیت الله شریعتمداری نیز آمده است.

از ص ۹۸-۱۰۱ زیر عنوان تدریس اشاره‌ای به حضور آقایان دکتر حسن روحانی و ناظم زاده در درس رسائل راوی آمده است.

در صفحه ۱۰۳ اشاره‌ای به شخصیتی به نام سید علیرضا صدر به عنوان شاگردی که به امر مقام رهبری برای اموری به تهران فراخوانده شد آمده ولی هیچ گزارشی از این امور داده نمی‌شود.

در ص ۱۰۴ ایشان گزارشی از تنظیم و تالیف چند کتاب در حوزه موضوعات فقهی از جمله تقریرات فقه مرحوم آقای داماد و کلمات سدیده فی مسائل جدیده نوشته است.

از ص ۱۰۴ تا ۱۰۸ زیر عنوان تبعید متاسفانه هیچ گزارش دقیقی از محل تبعید خود در شهداد کرمان و تویسرکان همدان ارائه نمی‌گردد در حالی که این تبعیدها و فعالیت‌های طلاب در آن نواحی برای ثبت تاریخ از اهمیت خاصی برخوردار است.

از ص ۱۰۸ تا ۱۱۴ زیر عنوان افراط و تفریط شیخ علی تهرانی به علاقه وافر ایشان به امام و انقلاب و همچنین انتشار جلد اول اخلاق اسلامی وی مبتنی بر آرائ منتشر نشده امام اشاره دارد البته گزارشی نیز از حضور در تبعیدگاه سیرجان وی و برخی یادداشتهای منتشر نشده هم آمده ولی در خصوص نقاط ضعف وی و مسائل دیگر مطالب ناقص و بی‌توضیح رها شده است.

از ص ۱۱۷ تا ۱۶۳ فصل دوم شخصیت و خصوصیات امام خمینی بدون نقل هیچ خاطره‌ای بیش از ۴۰ صفحه به شرح خصوصیت اخلاقی این امام همچون شرکت در درس حضرت امام خمینی، جهات علمی حضرت امام، ابعاد اخلاقی شخصیت امام، نمونه‌ای از زهد امام، پایبندی امام به احکام شرعی، حضرت امام و توجه به خدا، معنویت امام، اهمیت دادن امام به زیارت، رأ فت و رحمت امام خمینی اختصاص یافته است.

ازص ۱۶۷ تا ۲۰۰ فصل سوم فعالیت‌های بعد انقلاب این مبحث با حوادث کمیته‌های انقلاب اسلامی آغاز می‌شود‌. ای کاش راوی گزارش دقیقی از اداره امور زندانهای قم که با حکم امام فعالیت خود را آغاز نمود، ارائه می‌کرد. از سوی دیگر گزارشی بسیار ضعیف از دلایل و شیوه تاسیس مدرسه عالی تربیتی و قضایی طلاب آمده است در حالی که مطالب مهم و سرنوشت سازی در این حوزه اتفاق افتاده و عدم رعایت راوی قضاوت‌های نامطلوبی را در آینده به همرا ه خواهد داشت. همچنین زیر عنوان عضویت در شورای عالی قضایی به شرح همان مطالب قبلی به صورت پراکنده ادامه یافته و مطالب بی‌نتیجه رها شده است.

در ص ۱۷۱ زیر عنوان ادامه مباحثات علمی همان مطالب صفحات نخست کتاب تکرار گردیده است. زیر عنوان نگاهی به برخی جریانات کشور اشاره‌ای به چند قتل و اعدام قاتل با حکم دادگاه انقلاب، عدم آگاهی از برخورد با آیت الله شریعتمداری آمده است‌ ای کاش به مسائل مهم دیگری نیز اشاره می‌شد.

زیر عنوان مشکلات انتخابات مجلس سوم در تهران در این خصوص ایشان شرح مبسوطی از حادثه نمی‌دهد فقط به دفاع از عملکرد شورای نگهبان در خصوص حوزه انتخابی تهران اکتفا می‌کند.

سخن آخر

در بررسی این مجموعه۲۰۰ صفحه‌ای به هیچ یک از اهداف مورد نظر مطروحه در ابتدای این نوشتار نائل نمی‌شویم. بنابراین چه دلایل قانع کننده‌ای در انتشار چنین مجموعه‌ای وجود داشته است خود سوالی بی‌پاسخ است.