ایلنا گزارش می‌دهد؛
بودجه‌خواری هزاران میلیارد تومانی نهادهای غیرپاسخگو/ دیجیتالی‌سازی کتاب‌ها با درآمد ۲۰ سال یک کارگر!
در شرایطی که کارگران و گروه‌هایی که چسبندگی خاصی به بودجه ندارند، زیر بار سیاست‌های فاجعه‌بار اقتصادی کمر خم کرده‌اند، نباید نهادهایی که کارنامه مشخصی ندارند از بودجه ارتزاق کنند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، در ایران کارکرد نهادهای فرهنگی و مذهبی تا چه اندازه برای افکار عمومی جا افتاده است؟ این پرسش تنها سویه‌ی آگاهی‌رسان ندارد و به طور ضمنی یک سویه انتقادی را هم آشکار می‌کند. این پرسش که بارها در فضای عمومی مطرح شده است، واقعیتِ جا نیفتادن کارکرد دستگاه‌های فرهنگی و مذهبی را به روی مخاطب خود می‌آورد. در سال‌های گذشته شاهد شکل گرفتن صفی بلند از نهادهایی هستیم که عملکرد آنها در فضای عمومی برای کمتر کسی توجیه شده است.
اگر در کوچه و خیابان از عابران نام برخی از این نهادها را بپرسید، با تعجب به شما نگاه می‌کنند اما وقتی به همین عابران بگویید یکی از همین نهادها تنها به نام «دیجیتالی‌سازی» کتاب‌هایی که شاید ۱ درصد از جمعیت کشور هم تا انتهای عمر آنها را نخواند، در لایحه‌ی بودجه ۱۴۰۰، ۷۰۰ میلیون سهم بودجه دارد، دهنشان بازمی‌ماند. شاید آنها هیچگاه پاسخ این پرسش را متوجه نشوند؛ چرا باید درآمد ۲۰ سال یک کارگر (به نرخ سال ۹۹) به یک نهاد سپرده شود تا کتاب‌های خطی و غیرخطی را دیجیتالی کند؟
البته در اقتصاد ایران بخش اعظم بودجه در اختیار شرکت‌های دولتی یا همان «حیاط خلوت» معروفِ سیاست مدارن چپ و راست قرار می‌گیرد؛ بودجه‌ای که رقم آن در لایحه ۱۴۰۰ بیش از ۱۵۰۰ هزار میلیارد تومان در نظر گرفته شده است اما حداقل یک توجیه اقتصادی برای فعالیت‌های غیرشفاف این شرکت‌ها وجود دارد؛ در حالی که برای فعالیت نهادهای این چنینی هیچ توجیه اقتصادی را نمی‌توان به افکار عمومی عرضه کرد. به همین دلیل مخالفان از مدافعان این نهادها بارها پرسیده‌اند؛ چرا با توجیه عمومی بودن فعالیت‌های غیرعمومی خود، از دولت طلبکار شده‌اید؟
در این مورد صادق زیباکلام، مدرس دانشگاه در نامه‌ای به آیت الله کاظم صدیقی، امام‌جمعه موقت شهرستان تهران، نوشت: «مستحضر هستند که به‌جز وزارت ارشاد، هیچ‌یک از این چهل ارگان و نهاد نه به دولت، نه به مجلس و نه به هیچ نهاد دیگری در قبال میلیاردها تومان بودجه‌هایی که دریافت می‌دارند پاسخگو نبوده و هیچ نظارتی بر دخل و خرجشان اعمال نمی‌شود». دغدغه‌ای که زیباکلام مطرح کرد توسط عالی‌ترین مقام اجرایی کشور هم مطرح شده بود: «این حق مردم است که مقایسه کنند. می‌گویند فلان دستگاه فرهنگی اینقدر میلیارد تومان بودجه برایش گذاشتید. اعتراض می‌کنند و می‌گویند چرا اینقدر زیاد. یک فهرست بلندبالایی بود از ۱۷ دستگاه مختلف که فقط پول از ما می‌گرفتند، اول سال به آنها پول می‌دادیم، یک روز هم اگر دیر می‌شد، اعتراض می‌کردند که چرا دولت پول ما را نداده و چرا دیر داده است. بعد می‌گوییم این پول را کجا صرف کردید، می‌گفتند به شما ربطی ندارد.»
مطرح شدن پاسخ «به شما ربطی ندارد» گرچه برای رئیس جمهوری هم قانع کننده نیست، اما دولت هم هیچگاه پاسخ نداده که چرا چنین بودجه‌ای را صرف ده ها نهاد غیرپاسخگو می‌کند تا بعدا از سر دلخوری این چنین به دریافت کننده بودجه، بتازد. احتمالا روحانی می‌خواست با چنین افشاگری از فشار بر دولت سخن بگوید و اقدام دولت برای تامین مالی این نهادها را از سر ناچاری توصیف کند. با این حال همه دولت‌ها متعهد هستند که هر سال بودجه این نهادها را افزایش دهند.
افزایش بودجه نهادهای غیرپاسخگو
در لایحه بودجه سال ۱۴۰۰، ۴۳ دستگاه فرهنگی و مذهبی ذیل جدول هفت با عنوان «خلاصه بودجه دستگاه‌های اصلی و زیرمجموعه» ۷۲۵۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان بودجه می‌گیرند اما در سال جاری از بابت گسترش فعالیت‌های خود ۶۲۱۵ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان بودجه دریافت کرده‌اند که حاکی از افزایش ۱۰۳۷ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومانی بودجه آنهاست. در این میان در لایحه بودجه سال آینده عیان است که بودجه برخی از این نهادها به میزان زیادی نسبت به سال ۹۹ افزایش یافته است.
برای نمونه بودجه «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی» ۶۷.۳۳ درصد نسبت به سال جاری افزایش یافته است و از ۱۵ میلیارد تومان به ۲۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان رسیده است. بودجه «بنیاد دایرة المعارف اسلامی» با ۵۵.۵۶ درصد افزایش از ۹ میلیارد تومان به ۱۴ میلیارد تومان افزایش می‌یابد. بودجه «سازمان تبلیغات اسلامی» که ادامه فعالیت‌های آن در عصر حاضر از سمت روزنامه جمهوری اسلامی «بی‌معنا» توصیف شده است، با ۳۳.۷۰ درصد افزایش از ۲۷۰ میلیارد تومان به ۳۶۱ میلیارد تومان افزایش یافته است. همچنین بودجه «موسسه پژوهشی و فرهنگی انقلاب اسلامی» با ۳۴.۸۴ درصد افزایش از ۳۱ میلیارد تومان به ۴۱.۸ میلیارد تومان افزایش رسیده است. اینها تنها چند قلم از بیشترین بودجه‌هایی است که دولت به این نهادها اختصاص داده است.
نابرابری در تخصیص بودجه
در حالی برای مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و «حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی» به ترتیب ۲۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان و ۱۱۸ میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده است که بودجه «قانون اجرای هوای پاک» ذیل «بودجه سازمان محیط زیست» در لایحه بودجه سال آینده ۸۵۵ میلیون تومان است. یا برای نمونه بودجه بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی ۱۴ میلیارد تومان است، اما بودجه مطالعه و طراحی نجات دریاچه ارومیه ۹ میلیارد و ۳۹۳ میلیون تومان است و بودجه «کمک به تامین آب عشایر کشور جهت مبارزه با خشکسالی» تنها ۱۷ میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان است.
برای توسعه دینداری مردم چه کرده‌اند؟
حجت الاسلام محمدتقی فاضل میبدی (عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم و استاد دانشکده مفید قم) معتقد است که دستگاه‌های مذهبی که از دولت بودجه دریافت می‌کنند حتما باید افکار عمومی را نسبت به موثر بودن فعالیت‌های خود توجیه کنند.
وی در تشریح دیدگاه خود به ایلنا گفت: «اولین پرسشی که مطرح می‌شود این است که بودجه‌های فرهنگی که در سال‌های گذشته تصویب و پرداخت شده‌اند، چه خروجی ملموسی داشته‌اند و دستاورد دستگاه‌های بودجه‌بگیر چه بوده است؟ پس مهم است که افکار عمومی بداند که اینها چه کرده‌اند. به هر حال باید متر و معیاری بر روی خروجی کار این دستگاه‌ها وجود داشته باشد. متاسفانه طیفی از این نهادهای فرهنگی و مذهبی بودجه می‌گیرند اما پاسخگوی عملکرد خود نیستند و نمی‌گویند که این بودجه را در کجا صرف کرده‌اند. باید به این پرسش پاسخ دهد که با بودجه‌هایی که دریافت کرده‌اند چه میزان از مشکلات حوزه فرهنگی را حل کرده‌اند؟»
وی افزود: «نهادهای فرهنگی و مذهبی پاسخ دهند که برای توسعه دین داری مردم چه کرده‌اند؟ آمار بدهند که فعالیت‌های فرهنگی‌شان چه آثاری در جامعه داشته است. حداقل اینگونه جامعه را توجیه می‌کنند. اعتراض ما هم به ملموس نبودن خروجی این نهادها برمی‌گردد اما اگر بخواهیم بر مشکلات ریز شویم معضل‌های محیط زیستی را می‌بینیم که به تهدیدی برای کشور تبدیل شده‌اند و به دلیل آثاری که دارند، تنفس را بر مردم سخت کرده‌اند. زمانی که مشکلات معیشتی و زیست محیطی را می‌بینیم طبیعی است که بخواهیم بودجه‌ای که برای مسائل ضروری کشور و مردم اختصاص می‌یابند را با بودجه این نهادها قیاس کنیم و از آنها بپرسیم که این بودجه‌ها اصلا تاثیری داشته‌اند؟ ما می‌بینیم که یک نهاد مذهبی تعداد زیادی هیات علمی جذب کرده است؛ تعداد زیادی استادیار و دانش‌یار، اما اینها برای جامعه سودبخش نیست.»
فاضل میبدی تصریح کرد: «چندین نهاد مذهبی با فعالیت‌های موازی تشکیل شده‌اند. کارهای اینها مشابه هم است. مثلا بر روی نسخه‌های خطی تحقیق می‌کنند و برای این کارها بودجه جداگانه می‌گیرند. اینگونه کارها باید یک متولی داشته باشد؛ در غیر این صورت بودجه‌ای که برای این امر اختصاص می‌یابد، ظلم به مردم محسوب می‌شود؛ واقعا ظلم است. مثلا دانشگاه اهل بیت(ع) که بودجه دریافت می‌کند تا چه اندازه جامعه را به اهل بیت(ع) نزدیک کرده است؟ چه اندازه از تعالیم اهل بیت(ع) در ایران پیاده می‌شوند؟ اگر این بودجه‌ها موثر هستند و کارکردی داشته‌اند چرا تا این اندازه فرهنگ مدارا نازل شده و نرخ خودکشی، طلاق و فرار مغزها بالا رفته است؟ چرا تا این اندازه شاهد خودکشی نوجوانان هستیم؟ حالا ممکن است که بگویند نه ما فعالیت داریم و از بابت اینها بودجه دریافت می‌کنیم اما فعالیت که به تنهایی موضوع نیست، فعالیت برای رسیدن به هدفی است.»
عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم با اشاره به فعالیت‌های عمرانی و مقایسه آن با کارهای نهادهای فرهنگی و مذهبی، گفت: «برای نمونه اگر جاده‌ای را تاسیس می‌کنند، به این خاطر است که کمتر تصادف شود، ترافیک کمتر شود و مردم راحت‌تر به مقصد برسند. زمانی که فعالیت فرهنگی می‌کنیم هم باید ببینیم برای چه چیز بودجه می‌گیریم و خروجی‌اش چه هست. باید به این پرسش پاسخ دهند که با این بودجه‌ها تا چه اندازه ساختار جاده فرهنگی کشور هموار شده است؟ چه قدر با بی‌فرهنگی مبارزه شده است؟ با این بودجه‌ها، وضعیت عدالت اجتماعی و کم کردن آسیب‌های اجتماعی چگونه است؟ چه قدر موجب کمتر شدن درد و رنج مردم شده است؟ زمانی که کودکان به دلیل فقر دست به خودکشی می‌زنند، حاصل این بودجه چیست؟ در اسلام هر قطره خونی که ریخته می‌شود همه باید پاسخگو باشند؛ چراکه مسئول ریخته شدن خون، کل جامعه است. چه کسی به این خودکشی‌ها جواب می‌دهد؟ زمانی که فقر در جامعه بیاید هیچ نهاد مذهبی هیچ کار فرهنگی نمی‌تواند انجام دهد؛ چراکه فقر خنثی‌کننده تمام کارهای مثبت است.»
سهم صداوسیما از بودجه
در کنار دستگاه‌هایی که از دولت بودجه می‌گیرند و بودجه‌خواران همیشگی محسوب می‌شوند، دستگاه‌هایی وجود دارند که ذیل کار رسانه‌ای بودجه خوار هستند. «سازمان صدا و سیما» از جمله آنهاست. بودجه این دستگاه ذیل فصل رسانه تعریف می‌شود. ذیل فصل رسانه لایحه بودجه سال آینده، ۳۳۸۴ میلیارد و ۸۵۰ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان بودجه در قالب ردیف‌های هزینه‌ای، یارانه و تملک دارایی برای رسانه‌ها تدارک دیده شده است. از این میزان ۳۵۴ میلیارد تومان به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۷۵ میلیارد تومان به خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۸ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان به شورای نظارت بر صدا و سیما، ۷۰۰ میلیون تومان به کتابخانه آیت الله مرعشی اختصاص می‌یابد اما برای سازمان صدا و سیما به تنهایی ۲۸۳۵ میلیارد و ۸۴ میلیون تومان در نظر گرفته شده است.
در نتیجه ۸۳.۶۷ درصد از بودجه فصل رسانه در اختیار صدا و سیما قرار می‌گیرد. همین دستگاه که انتقادهای زیادی به کار آن وارد شده است و عده زیادی آن را به سبب پاسخگو نبودن و عملکرد غیرشفاف مسئول می‌دانند، در بودجه ۱۴۰۰ هم امکان برداشت تا سقف ۱۵۰ میلیون یورو را از «صندوق توسعه ملی» دارد. صدا و سیما در همین حال امکان برداشت ۷ دهم درصد از بودجه عمومی را دارد که به فرض سقف ۹۳۰ هزار میلیارد تومانی، حدود ۶۵۰۸ میلیارد تومان است اما ۴۷۵۸ میلیارد تومان آن قابل تحقق ارزیابی شده است. مجموع اعتبارات هزینه‌ای، عمرانی، ارزی و اختصاصی صدا و سیما در لایحه بودجه سال ۱۴۰۰، ۷۶۵۹ میلیارد تومان است.
عباس عبدی، جامعه شناس، بودجه تخصیص یافته برای صدا و سیما را اینگونه توصیف کرده است: «اگر بخواهم توصیفی از این رادیو و تلویزیون داشته باشم این است که یک بی‌ام و یا بنز آخرین سیستم که مثلا ۱۰ میلیارد تومان می‌ارزد را برای مسافرکشی بین میدان انقلاب و میدان آزادی انتخاب کرده‌اند و علاوه بر راننده، برای محافظت در برابر سرقت یک کمک راننده و یک محافظ هم در صندلی عقب دارد. یک نفر را با قیمت خطی سوار می‌کنند تا از میدان آزادی به میدان انقلاب ببرند و برگردانند. این شبیه کل سرمایه‌گذاری است که دقیقا دارد در رسانه رسمی صورت می‌گیرد.»
در حالی هزاران میلیارد تومان بودجه برای نهاد عریض و طویل صدا و سیما و دستگاه‌های غیرپاسخگوی دیگری که از جنس سه ضلعی فرهنگ، مذهب و رسانه اختصاص می‌یابد که آنها همچنان خواهان افزایش بودجه خود هستند. در مقابل هزاران رسانه‌ی غیرانحصاری وجود دارند که از بودجه سهمی ناچیزی دارند؛ البته دولت کمک‌هایی را در قالب یارانه در بودجه در نظر گرفته است که تخصیص همین یارانه نیز با برخی اما و اگرها مواجه بوده است. به همین جهت عده‌ای معتقدند که بودجه دستگاه‌هایی مانند صدا و سیما هم باید مانند سایر رسانه‌ها بسیار کم شود یا بودجه تمامی آنها به کل حذف شود. با این همه، مشکل غیرشفاف بودن بودجه اینگونه دستگاه‌ها شرایط پیچیده‌ای را ایجاد کرده است؛ شرایطی که ریشه در تغییرات جدوال و ردیف‌های مندرج در قوانین بودجه دارد.
پاک کردن صورت مسئله با حذف جدول ۱۷
در قوانین بودجه سال‌های گذشته، بودجه نویسان در جدول شماره (۱۷) بودجه بیش از ۴۰ نهاد مذهبی و غیرمذهبی که اکثر مذهبی هستند را درج می‌کرد. تا قانون بودجه سال ۹۶ جدول شماره (۱۷) با تمام نقایصی که داشت کمک‌های دولت را به اینگونه نهادها مشخص می‌کرد اما به دنبال سنگین شدن حملات منتقدان وجود این جدول، دولت به منظور به دست آوردن دل منتقدان و جلوگیری از اظهار نگرانی بودجه‌خواران، جدول شماره ۱۷ را با جدول شماره (۷) ادغام کرد و در فهرست جداول کلان بودجه سال ۹۷ به صورت نمادین جای این جدول را خالی گذاشت!
در واقع دولت هنرمندانه صورت مسئله را پاک کرد تا بدین وسیله قوانین بودجه ۹۸ و ۹۹ و لایحه بودجه ۱۴۰۰ را از شر دردسرهای سیاسی جدول ۱۷ خلاص و در یک اقدام ظاهری، نزد مخالف تخصیص بودجه به نهادهای فرهنگی و مذهبی اعتباری برای خود دست و پا کند. با این همه مخالفت‌ها با تعریف بودجه برای این نهادها در جدول شماره (۷) هم کلید خورده است و بسیاری خواهان حذف کلی ردیف‌های مرتبط به این نهادها هستند؛ البته گروهی هم اعتقاد دارند که کلیه نهادهای غیردولتی که به نوعی به بودجه چسبندگی دارند باید در برابر منابعی که دریافت می‌کنند، پاسخگو باشند اما بودجه آنها تحت هر عنوانی و در هر جدولی که قرار می‌گیرد، نباید به کل حذف شود.
گروهی هم از کوچک‌سازی بودجه این نهادها سخن می‌گویند اما از هر زوایه که بنگرید، تخصیص هزاران میلیارد تومان بودجه به این نهادها محل انتقاد است و باید اقدامی برای آن صورت گیرد؛ چراکه به هرحال مصارف غیرشفاف و مسئله برانگیز دستگاه‌ها از محل منابع عمومی، نقطه‌ی تاریک کارنامه آنها محسوب می‌شود.
به اعتقاد کارشناسان رفاه و مسائل معیشتی، در شرایطی که کارگران و گروه‌هایی که چسبندگی خاصی به بودجه ندارند، زیر بار سیاست‌های فاجعه‌بار اقتصادی کمر خم کرده‌اند، نباید نهادهایی که کارنامه مشخصی ندارند و به گروه های محدود و خاصی از جامعه خدمات می‌دهند، از بودجه ارتزاق کنند و هرسال هم اعتبارات بیشتری را طلب کنند.
