غلامرضا امیرخانی:
تحقیق مستقلی از کتابخانه‌های عصر صفوی تاکنون ارائه نشده
نشست پژوهشی «کتابخانه‌های عصر صفوی» در یازدهمین جشنواره ملی پژوهش و فناوری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد و غلامرضا امیرخانی عضو هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران گفت: اسناد بسیاری از کتابخانه‌های عصر صفوی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و سایر کتابخانه‌های بزرگ کشور وجود دارد اما تاکنون درباره کتابخانه‌های عصر صفوی تحقیق مستقل انجام نشده است.
به گزارش ایلنا، غلامرضا امیرخانی گفت: کتابخانه‌ها نهادهای با سابقه‌ای در تمدن بشر به خصوص در تمدن ایرانی–اسلامی است، اما تحقیقات پراکنده‌ای در این زمینه صورت گرفته است که در صورت انجام آن در کتابخانه ملی ایران و مبتنی بر اسناد و نسخه های‌خطی می‌تواند ارائه شود. از همین رو در نشست پژوهشی «کتابخانه‌های عصر صفوی» دو سرفصل کتابخانه‌ها در نگاه کلی و کتابخانه‌های عصر صفوی، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
وی ادامه داد: با وجود آنکه 1400 سال از دوران پس از اسلام می‌گذرد و حتی درباره که دوره قاجار نزدیک‌ترین دوره تاریخی به امروز است، اما تا کنون تحقیق جامع و درخوری در رساله‌ها و تحقیقات دانشگاهی درباره کتابخانه‌ها انجام نشده است.
امیرخانی افزود: قدمت کتابخانه ملی ایران مربوط به دوره قاجار است و امروزه حجم اطلاعات مستند این دوره در مقایسه با دوره‌های پیشین قابل توجه است که می توان به روزنامه‌ها، کتاب، نسخ خطی، اسناد، عکس و تصاویر اشاره کرد. با وجود چنین منابعی بی‌تردید می‌توان پژوهش‌های ارزشمندی را درباره وضعیت کتابخانه‌ها در این دوره نیز انجام داد.
عضو هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با اشاره به دوره صفوی گفت: دوره صفوی به لحاظ تاریخی از ویژگی‌هایی خاصی برخوردار است. به این معنا که دوره صفویه طولانی‌ترین دوره حکومت در طی 1400 سال اخیر است و 240 سال به طول انجامید. در دوره صفویه حکومت‌های محلی و نظام ملوک‌الطوایفی برچیده شد. در این دوران و با حضور شاه اسماعیل صفوی، ایران متحد، یکپارچه و دولت ملی تشکیل شد و این دولت بیش از دو قرن ثبات داشت.
وی اضافه کرد: در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اسناد و منابع متعددی از این دوره وجود دارد که با رجوع به این منابع می‌توان حضور و تاثیر دوره صفوی را در فرهنگ و زندگی امروز مشاهده کرد و به اعتقاد برخی از صاحب‌نظران، ایران مدرن از دوره صفویه آغاز می‌شود.
امیرخانی یادآور شد: در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منابع بسیاری از قرن هفتم و هشتم وجود دارد و منابع قدیمی‌تری نیز در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی موجود است و با توجه به چنین منابعی، محققان و پژوهشگران می‌توانند پژوهش‌های جامعی درباره کتابخانه‌های عصر صفوی ارائه دهند.
در ادامه این نشست مهشید برجیان پژوهشگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران گفت: برای بررسی اوضاع نهادهای فرهنگی در طول تاریخ ایران باید مولفه‌ها و شرایط فرهنگی، اجتماعی، مذهبی اقتصادی و سیاسی مورد بررسی قرار گیرد تا در ادامه تاثیر آن بر تداوم و رونق کتابخانه‌ها مورد تحقیق و مطالعه قرار گیرد. تشکیل ایران متحد و دولت ملی در دوره صفوی باعث شد، اوضاع اجتماعی در این دوره به مراتب بهتر شود و آنگونه که در منابع آمده رفاه و آسایش باعث آبادی شهرها و اماکن فرهنگی، مذهبی و رفاهی شد و در کنار آن کتابخانه‌ها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.
برجیان ادامه داد: بررسی کارکرد و ویژگی‌های کتابخانه‌های عصر صفوی این واقعیت را آشکار ساخت که وظایف اصلی لحاظ شده برای هر کتابخانه از جمله فعالیت‌های مربوط به مجموعه‌سازی و فراهم‌آوری و نیز فهرست‌نویسی را می‌توان در این کتابخانه‌ها شاهد بود.
وی اضافه کرد: بر اساس متون و اسناد موجود طیف مراجعان و امانت‌گیرندگان کتاب در این عصر شامل عام و خاص می‌شدند؛ بخش عمده‌ای از امانت‌گیرندگان از بین خود کارکنان، بستگان آنها و ساکنان خود آن شهر بودند، اما نکته قابل‌توجه این است که نام زنان هم در فهرست مراجعان و امانت‌گیرندگان کتاب‌ها آمده است.
این پژوهشگر گفت: در کتابخانه‌های درباری و سلطنتی، کتابداران عموما از میان هنرمندان و در سایر کتابخانه‌ها اغلب از بین دانشمندان و اهل علم انتخاب می‌شدند؛ موروثی بودن شغل کتابداری و انتقال از پدر به پسر و حتی سایر خاندان در این دوره گاها اتفاق می‌افتاد.
برجیان به عوامل مذهبی موثر در کارکرد کتابخانه های ایران در دوره دوم صفوی اشاره کرد و گفت: تحولی که موجب شد تفاوت معنادار و ملموسی بین کتابخانه‌های دوره دوم صفوی یا دوره پیشین پدیدار شود تفاوتی است که برگرفته از شرایط خاص اجتماعی-فرهنگی این مقطع زمانی بود که در این زمینه می‌توان به مهاجرت علمای شیعه از بحرین، جبل عامل و حله، ههچنین راه‌یابی آثار و نوشته‌های شیعی از منطق عربی به ایران و انتقال کتابخانه‌های شخصی عالمان مهاجر شیعه به ایران اشاره کرد.
وی یادآور شد: حفاظت و نگهداری منابع کتابخانه‌ها شامل نفایس، اهدایی و وقفی می‌شد. استفاده از منابع وقفی در این دوره دستورالعمل و شیوه‌نامه مختص به خود را داشت. این دستورالعمل در باره منابع نفیس بسیار خاص بود به طوری که کتاب‌های نفیس به هیچ عنوان امانت داده نمی‌شد.
این پژوهشگر در پایان به نقش وقف به عنوان یک عامل مذهبی در تحول کتابخانه‌های عصر صفوی اشاره و خاطرنشان کرد: سنت وقف کتاب از اواسط عصر صفوی و خصوصا از دوره حکومت شاه عباس اول رواج قابل‌توجهی یافته است. شاه عباس در سنت وقف کتاب در ایران جایگاه بلندی دارد او حجم قابل توجهی کتاب، وقفِ آستان قدس رضوی، بقعه شیخ صفی در اردبیل و حضرت عبدالعظیم حسنی در شهر ری کرد.
