گذری بر نکات مهم تحقیق و پژوهش در مقطع دکتری

به گزارش ایلنا،‌ برای بسیاری از دانشجویان دکتری این سوال پیش می‌آید که روش انجام درست پروپوزال (Proposal) در این مقطع برای رشته‌های مختلف دانشگاهی چگونه است؟ آیا کسانی که در انجام پروپوزال و پایان نامه دکتری (Doctorate Thesis) نیازمند مشاوره هستند، می توانند یادگیری خوبی داشته باشند تا در مراحل کار به مشکل نخورند؟ در پاسخ به سوال این افراد باید این مسئله را مطرح کرد که اصولا تهیه پروپوزال های آکادمیک و تحقیق های دانشگاهی دارای شیوه هایی است که بیشتر آنها در اصول روش تحقیق آمده است و هر دانشجویی باید با مطالعه آنها آشنایی بیشتری با روند پروپوزال نویسی پیدا کند. ضمن اینکه همه کسانی که تحصیلات عالی را می گذرانند می توانند با مشاوره استاد راهنما از پروپوزال آماده هم برای کسب تجربه استفاده کنند. باید توجه داشت که در مقطع دکتری بیشتر موضوعاتی که توسط اساتید راهنما و یا شورای پژوهشی پذیرفته می شود عناوینی هستند که در زمینه طراحی مدل بوده باشند و نوآوری های بسیاری را در خود جای بدهند. بنابراین نکاتی که در اینجا آورده می شود به طور بخصوص برای دانشجویان دکتری کاربرد بیشتری دارد و دانشجویان رشته های مختلف مانند مدیریت، حسابداری، روانشناسی، علوم تربیتی، کارآفرینی و سایر رشته ها هم می توانند از آن برای آماده کردن پروپوزال استفاده کنند. 

مهم ترین نکاتی که دانشجویان مقطع دکتری و همچنین سایر مقاطع نباید برای تهیه کردن و نگارش پروپوزال نهایی خود و پس از آن انجام رساله دکتری (Doctorate dissertation) انجام دهند به شرح زیر است:

1- رویایی فکر کردن در مورد موضوع رساله

اگر در انجام پایان نامه به فکر کارهای خارق العاده و عجیب هستید کاملا در اشتباه می باشید. اینگونه کارها به جز در موارد بسیار نادر خوب از آب در نمی آید و فقط وقت شما را تلف می کند. مهم ترین نکته ای که باید مد نظر قرار دهید این است که کار در بهترین زمان ممکن قابل انجام باشد و نمره خوبی بگیرد. لازمه اش هم ارائه مقالات خوب از تز می باشد. بنابراین سعی کنید منطقی تر عمل کرده و دنبال موضوعاتی باشید که در عین داشتن نوآوری، برای کار کردن سخت نباشد. برای این کار می توانید از نظرات استاد راهنما هم استفاده کنید.

2- انتخاب نادرست استاد راهنما

انتخاب استاد راهنما شاید در سرنوشت رساله اثر بسیار معنی داری داشته باشد. دانشجویان سال های بالاتر می توانند به عنوان راهنمای مفید برای این کار باشند. برخی اساتید بسیار سخت گیر هستند و شاید با برهی دانشجویان نتوانند کار را پیش ببرند. همچنین برخی از اساتید راهنما درگیری شدید کاری در پست های اجرایی دارند و به این ترتیب وقت زیادی نمی توانند برای دانجو بگذارند و دانشجو باید کار را به تنهایی انجام دهد. همه این موارد باعث می شود تا اهمیت انتخاب استاد راهنما و مشاور بسیار زیاد باشد.

3- بررسی نکردن تکراری بودن موضوع

بدترین اتفاقی که ممکن است برای انجام دهنده رساله بیفتد این است که خبر تکراری بودن موضوعش را بدهند. در این حالت سناریوهای مختلفی در ذهن تداعی می شود. اول اینکه دانشجو آگاهانه و با دانستن این مطلب باز هم اقدام به انجام آن موضوع گرفته است که این حالت خیلی نمی تواند نتایج خوبی داشته باشد. ولی یک حالت خوشبینانه تر هم وجود دارد که دانشجو نمی دانسته که کسی دیگر در همان زمان و یا قبلا بر روی آن موضوع و یا موضوعی بسیار مشابه کار کرده است. اگر از زمان انتخاب موضوع زمان زیادی نگذشته باشد می توان با انرژی بیشتری موضوع را عوض کرد و با یک ایده جدید کار را ادامه داد. ولی اگر کار از نیمه گذشته باشد و یا تقریبا تمام شده باشد، شاید نومیدی بیشتری را در چهره دانشجو ایجاد کند.

4- اختصاص ندادن وقت کافی در انجام پروپوزال دکتری

خیلی ها پروپوزال را جدی نمی گیرند و انرژی را روی رساله می گذارند، در حالی که باید بدانند اگر پروپوزال خوب داشته باشیم می توانیم کار را بسیار راحت تر انجام بدهیم. اگر در ارتباط با موضوع تحقیق پروپوزال حرفه ای پیدا کنیم که با رعایت اصول روش تحقیق پر شده است می تواند بسیار به ما کمک کند. بنابراین از جستجوی آن دریغ نکنید و سعی کنید با مطالعه چند نمونه از پروپوزال های مختلف آگاهی بیشتری کسب کنید.

5- استفاده نکردن از منابع معتبر

برای رشته های مختلف منابع و سایت های معتبری وجود دارد. مثلا برای رشته هایی مثل مدیریت، حسابداری، روانشناسی ساینس دایرکت (الزویر) و امرالد می تواند منابع خوبی باشد. بدین جهت دانشجو باید بهترین ژورنال ها و سایت های معتبر رشته خود را پیدا کرده و سعی کند مقالات به روز داخلی و خارجی را از آنها در رابطه با موضوع رساله دکترا پیدا کند. این کار به بالا رفتن کیفیت تز کمک بسیاری می کند و در آخر استخراج مقاله را نیز راحت می کند. مطالعه منابع مفید در یک نمونه پروپوزال تکمیل شده می تواند برای دیدن منابع معتبر کمک شاسانی بکند.

6- عدم همکاری مستمر با استاد راهنما

قطعا استاد راهنما تجربه بیشتری از یک دانشجو در انجام رساله دکترا دارد. بدین سبب رابطه مستمر استاد و دانشجو باید حفظ شود و کلیه سوالات و مسائل مبهم باید در میان گذاشته شود. اگرچه برخی کم کاری ها از طرف اساتید راهنما به خاطر مشغله های کاری اجرایی وجود دارد ولی باز هم می توان وقت های خالی استاد را با مذاکره با وی پیدا کرد و در همان زمان ها هم راهنمایی های لازم را گرفت. این کار باعث می شود که دانشجو به جاده خاکی نزند و راه درست را در ارتباط با کارش در پیش بگیرد.

7- وقفه انداختن در انجام کار

یکی از مشکلات اصلی در تهیه تز دکتری این است که در روند کار فاصله بندازیم و مدتی را ادامه ندهیم. این کار باعث می شود تا رشته کار از دست دانشجو خارج شود. علاوه بر اینکه ممکن است دانشجو کلا دلسرد شود، بسیاری از معضلات دیگر از جمله فراموش کردن برخی موارد و آوردن جملات تکراری در رساله احتمالا پیش می آید. بنابراین باید این نکته مهم را در نظر گرفت که انجام پایان نامه دکتری یک کار مستمر و بی وقفه می باشد و نباید فاصله زمانی طولانی بین مراحل کار بیفتد. البته استراحت های یکی دو روزه در بین کار برای بیرون کردن خستگی بوجود آمده نه تنها مضر نیست بلکه می تواند فواید خوبی هم داشته باشد و دانشجو را مدتی از کار طاقت فرسا دور کند.

8- عدم یادگیری صحیح در حین کار

باید این نکته کلیدی همیشه در نظر انجام دهنده کار بماند که دفاع از تز بر عهده خود اوست. هر چقدر مشاوره و راهنمایی می توان قبل از دفاع گرفت ولی در نهایت خود فرد باید از کار دفاع بکند و تسلط و اشراف بر موضوع و مراحل کار بسیار حیاتی است. هر گونه عدم درک صحیح از قسمتی از کار و یا توضیح اشتباه می تواند داوران را متقاعد کند که نمره مناسب را نداده و یا در حالت های بدتر به فکر موارد آماده و تکراری بیفتند. برای جلوگیری از این گونه موارد دانشجو باید در مراحل مختلف از تجربیات کسانی که دفاع کرده اند کمک بگیرد. مثلا در مورد پروپوزال ها در رشته هایی مانند کارآفرینی، کشاورزی، مدیریت، اقتصاد، روانشناسی، دانلود یک نمونه پروپوزال پر شده کامل می تواند ارزش بالایی داشته باشد.

9- ارائه نکردن مقاله معتبر از پایان نامه

چیزی که باعث می شود طرح نهایی ما رنگ و بوی خاصی به خود بگیرد داشتن چند مقاله معتبر از تز خواهد بود. قبل از اینکه کل کار تمام شود دانشجو می تواند یک مقاله را استخراج و برای ژورنال بفرستد. گرفتن اکسپت شانس نمره های بالا برای پایان نامه دکتری را افزایش می دهد. اعتبار ژورنال مسئله بسیار مهم است. امروزه وزارت علوم لیست ژورنال های معتبر داخلی و خارجی را بیرون می دهد که می تواند کمک کند. ولی همیشه باید به یاد داشته باشیم که انجام رساله یک پروسه پژوهشی سطح بالا می باشد و باید به همان اندازه بهایش داده شود.

10- انجام ندادن اصلاحات داوران

طبیعی است که وقتی داوران تعیین شده برای یک تز خاص اولین نسخه طرح نهایی را دریافت می کنند ایراداتی به آن می گیرند و دانشجو می تواند قبل از دفاع نهایی بسیاری از این مشکلات را فهمیده و نسبت به برطرف کردن آن اقدام کند. رفع ایرادات قبل از دفاع در انجام پایان نامه دکترا برای رشته های مختلف مدیریتی، علوم تربیتی، حسابداری و روانشناسی و حتی رشته های فنی بسیار معمول است. برخی از اصلاحات هم احتمالا تا جلسه دفاع مرتفع می شود و نسخه جدید و نهایی کار در دست داوران قرار می گیرد. اگر حتی بعد دفاع هم ایراداتی وارد شد، دانشجو نباید آنها را نادیده بگیرد و باید آنها را هم اصلاح و به داوران نشان دهد.

11- دفاع ضعیف از رساله

اهمیت ارائه خوب تز نهایی بسیار زیاد است. تمام آنچه که دانشجو و استاد راهنما و مشاوران وی زحمت کشیدند در جلسه دفاع به سمع داوران و دانشجویان می رسد. بنابراین ویترین کار همان دفاع است که باید جدی گرفته شود و مراحل آماده سازی آن با یک پاورپوینت قوی در نظر گرفته شود. تدارک برای دفاع از پایان نامه یکی از مراحل مهم است و به همان اندازه نگارش اهمیت دارد.

12- بی خیالی بعد از جلسه دفاع

خیلی معمول است که در جلسات دفاع بخصوص برای مقطع دکتری اظهار نظرهایی در مورد کار می شود و دانشجو باید این نظرات را اعمال کند. هرگونه پشت گوش انداختن این کار باعث عقب افتادن دانشجو شده و ممکن است اثرات بعدی هم در نمره نهایی داشته باشد و درگیری هایی را با اساتید مختلف باعث شود. بسیاری از اساتید داور حافظه بسیار خوبی دارند و می دانند از کدام تز چه اشکالاتی گرفتند و دانشجویان با درک این مسئله باید همیشه آماده پاسخگویی باشند.

همچنین برای شروع طرح تحقیقاتی باید برخی مسائل به خوبی رعایت شود که شامل:

1- انتخاب عنوان برای موضوع رساله دکتری

پروژه خود را چه می‌نامید؟ کلمات کلیدی برای توصیف طرح پیشنهادی شما کدامند؟ واضح است که هر دانشجویی باید مرتبط ترین عنوان را برای کار خود انتخاب کند. موضوع پروپوزال دکتری باید ساده، روان و قابل فهم و در عین حال نشان دهنده ارتباط بین متغیرها باشد. از آوردن کلمات اضافی برای توضیح بیشتر باید خودداری شود. بسیاری از موضوعات و عناوین انتخابی دارای مطالعه موردی از سازمان ها و شرکت ها می باشند که مرسوم است در انتهای عنوان اصلی با تیره یا پرانتز جدا می شود.

2- پیدا کردن کلمات کلیدی برای جستجوی بهتر

عبارات روشن در مورد موضوعی که تمایل دارید بر روی آن کار کنید را باید پیدا کنید. این واژگان ممکن است بخشی از موضوع شما باشند. این کلمات به دو دسته اصلی و فرعی تقسیم می شوند و کلمات اصلی همان متغیرهای اصلی مورد مطالعه خواهد بود. کلمات فرعی هم واژگانی هستند که بیشترین ارتباط را با موضوع تحقیق دارند. اهمیت داشتن کلمات فرعی به این علت است که در مواردی که تحقیق کمی بر روی واژگان اصلی شده است و محقق نمی تواند تحقیق و پژوهش جامعی مرتبط با کلمات کلیدی خود پیدا کند، دیگر کلمات نزدیک به کمک آمده و جستجوی مطالعات بر روی آنها آغاز می شود.

3- موضوع پژوهش باید دارای نوآوری باشد.

چراییِ انتخاب موضوع و مهم، جالب، مرتبط و واقع‌گرایانه بودن آن باید جای توضیح داشته باشد. فکر می‌کنید پژوهش شما چه تفاوتی را ایجاد خواهد کرد؟ موضوع شما چه چیزی از نظر علمی و عملی برای جامعه فراهم می کند. یعنی کاربردهای نتایج تحقیق تا چه اندازه خواهد بود؟ چرا این پژوهش شما را برمی‌انگیزد؟ چه خلأهای پژوهشی با انجام پروژه شما پر خواهد شد؟ چطور ممکن است پروژه شما اعتباری به این موضوع بیفزاید؟ آیا پژوهش شما در زمان اختصاص داده شده قابل دستیابی است؟ چطور کار شما به کار سایرین در موضوعات مشابه وابسته، ارتباط برقرار می‌کند؟ آیا کار شما کار سایرین را حمایت یا با آن رقابت می‌کند؟

4- بیان مسأله خوب و پیدا کردن شکاف تحقیقاتی

وقتی موضوع پایان نامه دکترا نهایی شد باید یک بیان مسأله قوی راجع به آن موضوع نوشته شود. در بیان مسأله باید توضیح دهیم که چه چیزی ما را به طرف این موضوع کشانده است. چه مشکلاتی وجود داشته که ما با این تحقیق می خواهیم آنها را حل کنیم. همچنین در تبیین مسأله تحقیق کلیه متغیرهای تحقیق توضیح داده می شوند و ارتباط نظری بین آنها مشخص خواهد شد. برای محکم تر شدن جملاتی که استفاده می کنیم می توانیم از آمارها و نظریه های مرتبط در زمینه موضوع تحقیق استفاده کنیم تا بتوانیم مسأله تحقیق را به صورت ملموس تر بیان کنیم.

5- نوشتن اهمیت علمی و کاربردی موضوع

اهمیت تحقیق برای جوامع امروزی و بخش های مختلف آن باید برای دانشجو و استاد ملموس باشد. پیوند میان جامعه، صنعت، سازمان ها و دانشگاه می تواند مشکلاتی که در جامعه وجود دارد را برای دانشگاهیان بیشتر روشن کند و برای حل مشکلات آنها از طریق پژوهش های مختلف اقدام شود. طبیعی است که اهمیت انجام پایان نامه دکتری از نظر کاربردی بسیار بیشتر از پایان نامه های ارشد می باشد.

- اهداف، سوالات و شاید فرضیه ها

از این جهت گفته می شود شاید فرضیه ها که در پروپوزال های نمونه دکتری، به خاطر اکتشافی بودن تحقیق معمولا فرضیه ای نداریم و با روش های کیفی-کمی (آمیخته) مانند گرندد تئوری، به فرضیه می رسیم. بنابراین در طرح پیشنهادیه دکتری بیشتر نوشتن اهداف و سوالات معمول می باشد که باید همراستا باشند و جدا از هم نباشند. باید دقت شود که اهدافی در تحقیق دنبال شوند که متناسب با موضوع باشد و بتوان همه آنها را در تحقیق پوشش داد و از اهداف و سوالات اضافی و نامناسب پرهیز گردد. معمولا در این گونه طرح ها اعتبارسنجی مدل با جامعه آماری کمی پژوهش هم مورد نظر محققان و اساتید می باشد. در طرح های کارشناسی ارشد اهداف بیشتر بدست آوردن روابط و یا تأثیر متغیرها بر هم و اولویت بندی آنها می باشد که از طریق انجام آزمون های آماری مناسب تأمین می شود.

7- پیشینه و ادبیات تحقیق

برای نوشتن پیشینه تحقیق باید در ابتدا به دنبال مرتبط ترین مطالعات داخلی و خارجی باشید. این کار از طریق جستجوی سازمان یافته برای متغیرهای تحقیق آغاز می شود. باید دقت شود که همه قسمت های مطالعات مرتبط لازم نیست مطالعه شود و قسمت چکیده در بیشتر موارد برای این بخش کفایت می کند. بعدا برای نوشتن تز اصلی می توانید سایر بخش ها را نیز مطالعه کنید. دقت شود که در پروپوزال مطالعات از جدیدترین آنها مرتب شود و مطالعات داخلی از مطالعات خارجی جدا شود. این کار می تواند باعث مشخص شدن میزان تحقیق در رابطه با آن موضوع در یک نگاه شود. برای این کار می توان از نمونه پروپوزال آماده رشته های مختلف استفاده کرد.

8- نوشتن روش تحقیق به تفصیل، روش و ابزار جمع آوری داده ها

یکی از قسمت های بسیار مهم برای طرح های پیشنهادی در مقطع ارشد و دکتری همین بخش می باشد و بسیاری از دانشجویان نمی دانند که آن را چگونه پر کنند. نمونه فرم های پروپوزال پر شده و تکمیل شده دکتری می تواند مقداری تجربه به دانشجو برای نوشتن این قسمت بدهد. در ابتدا باید روش تحقیق کیفی یا کمی توضیح داده بشود و اگر تحقیق کیفی است از چه روشی می خواهد استفاده شود. آیا از گرندد تئوری یا نظریه داده بنیاد استفاده می شود؟ آیا منطق فازی در تحقیق استفاده می شود؟ اینها مواردی است که باید توضیح داده شود. همچنین ابزار گردآوری داده ها اعم از پرسشنامه استاندارد و محقق ساخته، مصاحبه های باز و عمیق، نحوه تهیه این ها همگی باید در این بخش تشریح شوند. همچنین روایی و پایایی ابزار تحقیق هم باید گفته شود. دیدن پروپوزال تکمیل شده رشته مربوطه می تواند به دانشجو برای نوشتن روش تحقیق کمک کند.

9- تشریح جامعه آماری تحقیق، نمونه و روش نمونه گیری

باید توضیح داده شود که تحقیق حاضر در کجا می خواهد اجرا شود. چه کسانی در مطالعه شرکت می کنند؟ جامعه آماری بخش کیفی و کمی کدام است؟ باید به صورت جداگانه در دو بخش کیفی و کمی این ها توضیح داده شوند. مثلا جامعه آماری بخش کیفی می تواند شامل خبرگان مسلط به موضوع تحقیق و اساتید دانشگاه مرتبط با آن حوزه باشد و یا مدیران اجرایی مرتبط با موضوع که شرایط خاصی را داشته باشند. باید شرایط مربوطه توضیح داده شود. همچنین در بخش کمی هم جامعه آماری می تواند کارکنان سازمان خاص و یا باز هم مدیران باشد. روش تعیین حجم نمونه و نمونه گیری هم برای دو بخش متفاوت است. در بخش کیفی معمولا نمونه گیری هدفمند و تا مرحله اشباع انجام می گردد. هنگامی که محقق احساس کند پاسخ خبرگان مورد جدیدی را مطرح نمی کند و شاخصه ای نو اضافه نمی شود. اما در بخش کمی پژوهش باید از روش های تعیین حجم نمونه از جامعه مانند فرمول کوکران، جدول کرجسی مورگان و روش های از این قبیل استفاده کرد و با توجه به همگن بود و یا نبودن جامعه آماری از روش های مختلف نمونه گیری استفاده کرد.

10- نحوه آنالیز داده ها و آزمون ها و نرم افزارهای مورد استفاده

باید در تکمیل پروپوزال مشخص کنیم که از چه روش هایی برای آنالیز داده استفاده می کنیم. انجام آنالیز آماری با نرم افزارهای مناسب خیلی مهم است. در تحقیق کیفی و نظریه داده بنیاد بیشتر از نرم افزار MAXQDA برای آنالیز استفاده می شود. برای بخش کمی هم از نرم افزارهای SPSS و لیزرل برای رسم مدل استفاده می کنیم. اگر دانشجو پروپوزال پر شده خوب داشته باشد خیلی می تواند در این قسمت مفید واقع شود.

11- منابع مورد استفاده

برای دانشگاه های مختلف نوع منع نویسی متفاوت است و این کار می تواند با دریافت فرمت مربوطه از دانشگاه انجام شود. استفاده از روش APA بسیار معمول است و در بیشتر موارد انجام می شود. دانشجویان باید دقت کنند که تمامی منابعی که در داخل متن بکار رفته است را در لیت منابع وارد کنند. برای این کار می توان از نرم افزارهایی مانند Endnote هم کمک گرفته شود.

گردآورنده: دکتر نوایی (A_navaee100@yahoo.com)، 09196357660)