آثار تحریم بر دانشگاه‌های ایران؛ از قطع همکاری تا ناتوانی در پرداخت هزینه چاپ مقالات/ ارتباط بین‌المللی ما به فعالیت شخصی استادها محدود شده است

«مژده سجادی» عضو شورای آموزش و تحصیلات تکمیلی دانشکده مهندسی شیمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا گفت: ما به‌خاطر تحریم‌های موجود نمی‌توانیم ارتباطات بین‌المللی‌مان را به‌صورت سیستماتیک توسعه دهیم. اقتصاد، موضوعی اثرگذار بر میزان مشارکت ما در کنفرانس‌ها و همین‌طور بر دسترسی ما به مجلات است. خیلی از مجلات اوپن اکسس که سایتیشن بیشتری دارند، رایگان نیستند و در دانشگاه‌های دنیا معمولاً مبلغی را به چاپ در چنین مجلاتی اختصاص می‌دهند، اما ما چنین گزینه‌ای را نداریم.

سجادی ادامه داد: تحریم‌ها همکاری ما را با خیلی از همکاران، حتی ایرانی‌های خارج از کشور، سخت کرده است؛ چه رسد به خارجی‌ها که مقداری ترس‌شان بیشتر است. آنچه من دیده‌ام این است که متأسفانه، ارتباط بین‌المللی ما یا به فعالیت شخصی استادها محدود شده -که با هزینه شخصی در کنفرانس‌ها شرکت می‌کنند، فعالیتی دارند و یا شخصاً ارتباطاتی که برقرار کرده‌اند- و یا دانشجویانی که شاید از سه تا چهار کشور هستند که ما از آن‌ها دانشجو داریم. من اوضاع بین‌المللی شدن دانشگاه را مثبت نمی‌بینم.

سجادی بیان کرد: من دوستی دارم که در دانشگاه تربیت مدرس مشغول به کار است. او با استادی از یکی از دانشگاه‌های آمریکا در پژوهشی همکاری داشت و حتی به مرحله نوشتن مقاله نیز رسیده بود. ناگهان آن فرد درخواست کرد که اسم او را به‌کلی از مقاله حذف کنند، زیرا دانشگاه گفته بود که هیچ سطحی از همکاری را با ایران نمی‌تواند تحمل کند و یا خبر دارم که دانشگاه‌های هلند مشخصاً گفته‌اند که افرادی از ایران را نه به‌عنوان پست‌داک استخدام می‌کنند و نه کار مشترک با آن‌ها انجام می‌دهد. تمام این‌ها محدودکننده است.

وی در تکمیل گفته پیشین خود درباره کشورهایی که به ایران دانشجو می‌فرستند، گفت: ما دانشجویانی از سنگال، عراق، سوریه، لبنان و افغانستان داریم. با روسیه و چین هم قدری تعامل داریم، اما نه در این سطح که دانشجو بیاورند. بلکه برای مدارس تابستانی و زمستانی و غیره دعوت می‌کنند و هم چین و هم روسیه فاندهایی دارند.

عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی شیمی دانشگاه تهران درباره ظرفیت آموزش عالی در ایران اظهار نظر کرد: یک بخش از ظرفیت علمی، ما استادان هستیم. هرچند ورودی که به علم در سطح جهانی داریم با سختی انجام می‌شود، ولی واقعاً علم تولیدی در دانشگاه‌های ایران در سطح دانشگاه‌های بین‌المللی است. به‌هرحال کارهای آزمایشگاهی، استفاده از تکنولوژی‌ها و تعمیر دستگاه‌های موجود همگی از کم شدن بودجه دانشگاه‌ها متأثر می‌شوند، اما فکر می‌کنم این آخرین بخشی است که تحت تأثیر قرار می‌گیرد و استادان دانشگاه تلاش می‌کنند که خودشان را به سطوح بین‌المللی برسانند، اما آن بخشی که ما می‌خواهیم از ایده‌ها استفاده کنیم واقعاً نیاز به کار دارد. می‌توانیم بگوییم این سطح ما است، آن را بپذیریم و سعی کنیم در همین سطحی از تعاملات که وجود دارد، به‌صورت ساختارمند به استادان دانشگاه معرفی کنیم.

سجادی اظهار کرد: مثلا فکر می‌کنم سازمان همکاری‌های ایران و چین (INSF) فاند می‌دهد، ولی اگر بخواهم به‌عنوان یک استاد دانشگاه برای آن‌ها پروپوزال بنویسم، هیچ سیستمی در دانشگاه وجود ندارد که من را راهنمایی کند که چگونه این کار را انجام دهم یا مثلاً بگوید سال گذشته چه کسانی توانسته‌اند فاند بگیرند. در حالی که به‌خاطر تجربه تحصیل خود و نزدیکانم در خارج از کشور می‌دانم در دانشگاه‌های دیگر به‌صورت سیستماتیک راهنمایی می‌شوید که چگونه اپلای کنید. یعنی حتی فکر می‌کنم حتی در همین شرایط هم جا برای کار وجود دارد که در سطح همین فاندهای موجود بتوانیم رقابت کنیم. مثلاً دیروز فاندی را از داشگاه موریتانی دیدم. من این را به همکارانم معرفی می‌کنم ولی خودم هیچ اطلاعی ندارم که اصلاً این فاند چگونه کار می‌کند. حرف من این است که در همین سطح هم می‌توانیم بهتر باشیم اما اگر تعاملات بهتر و امکان همکاری بین‌المللی فراهم‌تر باشد، میزان کاری که می‌توان انجام داد قابل مقایسه با الان نیست.

وی افزود: ما دستگاه‌هایی چندین میلیون دلاری در دانشکده داریم که چون نمی‌توانیم قطعات تعمیری‌شان را بیاوریم و تعمیرشان کنیم بی‌استفاده مانده‌اند. من معاون بین‌الملل دانشکده بوده‌ام، وقتی می‌خواستیم پیشنهاد همکاری بدهیم، مشخصاً قطر، عربستان و عمان و تاحدی امارات جزء گزینه‌هایمان بودند؛ ولی مثلاً با همان دانشگاه‌ها هم که می‌خواهیم کار کنیم، می‌گویند که نمی‌توانیم به ایران پول بدهیم. شما می‌توانید در آنجا فعالیت کنید، مثلاً می‌توانید همانجا لپ‌تاپ بخرید و بیاورید، ولی پول به شما داده نمی‌شود. بالاخره وقتی می‌خواهید در ایران دستگاه بخرید، یا به دانشجویی که در پروژه فعالیت می‌کند پرداخت داشته باشید کار محدود می‌شود.

سجادی در ارزیابی میزان ارجاع به مقالات ایرانی‌ها گفت: به‌طور خاص نمی‌توانم بگویم به این دلیل به مقالات ما رفرنس داده نمی‌شود که از ایران هستند. به‌هرحال -همان‌طور که می‌دانید- ما در میان یک یا دو درصد دانشمندان برتری که از طرف دانشگاه‌های دنیا اعلام می‌شود، افراد خیلی شاخصی را داریم. اما -همان‌طور که گفتم- بسیاری از مجلاتی که سایتیشن بالایی دارد، اوپن اکسس هستند و چاپ کردن در آن مجلات نیازمند پول است. همین که تنها در مجلات با اکسس محدود می‌توانیم چاپ کنیم، رفرنس‌دهی به کارهای ما را محدود می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران درباره فرار مغزها و از دست دادن هویت فرهنگی به‌عنوان دو آسیب بین‌المللی شدن گفت: رفتن دانشجویان به خارج از کشور ایرادی ندارد؛ مشکل ما این است که مغزهایمان برنمی‌گردند. من به خیلی از دانشجویانم توصیه می‌کنم بروند و دیگر نقاط را ببینند چرا که دید گسترده‌ای به آن‌ها می‌دهد.

او ادامه داد: درباره از دست دادن هویت نیز دیدگاه من این است که علم را نمی‌توان محدود کرد. ممکن است مثلاً نیاز به تعریف پروژه‌هایی با رویکرد مشکلات محلی داشته باشیم، ولی به صورت کلی که نمی‌شود علم را به‌صورت محلی تعریف کرد. هر کدام از ما یک آجر روی بنایی می‌گذاریم که در حال بالا رفتن است. در مورد تعریف پروژه‌های محلی هم اتفاقاً خیلی از پژوهشگران روی مشکلاتی مثل بالا آمدن آب اقیانوس در فیلیپین و سنگاپور یا مشکلات آفریقا مطالعه می‌کنند. ولی ما همین را نمی‌توانیم در ایران داشته باشیم. یعنی قرار نیست که فقط به استادان خودمان متکی باشیم و بگوییم اگر به رویکردهای جهانی نگاه می‌کنند، هویت فرهنگی خود را از دست می‌دهند؛ نه پروژه را هر کسی می‌تواند تعریف کند.

سجادی در پایان خاطرنشان کرد: من فکر می‌کنم که اصولاً قدم اول برای حل مشکل پذیرش آن است. متأسفانه ما در کشورمان اینقدر اصرار داریم که همه‌چیز خوب است که انگار اگر کسی بخواهد مشکلی را بیان کند، سیاه‌نمایی کرده است. ولی من فکر می‌کنم مشکلات باید هویت‌یابی و مشخص شود، بعد سعی کنیم برایشان درمانی پیدا کنیم. همان‌طور که گفتم، حتی با کمترین امکانات هم اگر بخواهیم کاری انجام بدهیم، کار برای انجام شدن هست. هرچند که من فکر می‌کنم راه‌حل اصلی این است که درهای تعامل علمی باز شود، ولی اگر وجود مشکلات را بپذیریم و برایشان راه‌حل بیندیشیم، بهتر از وانمود کردن به این است که مشکلی نیست.