طرح مدیریت پایدار جنگل‌های هیرکانی تا ۵ سال آینده تکمیل می‌شود

به گزارش خبرنگار ایلنا، براساس بند ف ماده ۳۸ قانون برنامه ششم توسعه که از آن تحت عنوان «قانون تنفس جنگل‌ها» یاد می‌شود، از سال ۹۶ تا کنون هرگونه بهره‌برداری چوبی از جنگل‌های کشور ممنوع شده است و براساس این قانون، تنها در سه سال اول اجرای این برنامه یعنی از ۹۶ تا ۹۸، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور می‌توانست به پیمانکاران طرح‌های جنگلداری که پیش از شروع برنامه ششم مجوز گرفته بودند، اجازه بدهد که صرفا درختان شکسته، افتاده و ریشه‌کن را از عرصه‌های جنگلی برداشت کنند و بعد از پایان سال سوم نیز نه‌تنها سازمان منابع طبیعی اجازه‌ای برای تمدید طرح‌های جنگلداری نداشت، بلکه نباید هیچ‌گونه مجوز دیگری هم برای بهره‌برداری‌های چوبی از جنگل‌ها حتی به‌منظور برداشت درختان شکسته و افتاده صادر کند. 

همچنین در قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه، سازمان منابع طبیعی مکلف شده بود که تا پایان سال سوم اجرای برنامه یعنی سال ۹۸، طرح‌های جایگزین مدیریت پایدار جنگل‌ها را برای تمام عرصه‌های جنگلی کشور تدوین کند تا از این به بعد، تمام فعالیت‌های مربوط به جنگل‌های کشور، صرفا براساس این طرح‌ها انجام شود. اما در حالی که اکنون زمان اجرای برنامه ششم، یک‌ونیم سال تمدید شده و قرار است تا پایان شهریور ۱۴۰۲ همچنان مفاد قانون برنامه ششم اجرا شود، هنوز طرح‌های جایگزین تدوین نشده‌اند و دولت ناچار شده است که تدوین و اجرای طرح مدیریت پایدار جنگل‌ها را به برنامه هفتم توسعه موکول کند. 

بر همین اساس، در ماده ۳۶ لایحه برنامه هفتم که تغییراتی نسبت به ماده ۳۸ قانون برنامه ششم پیدا کرده است، اما همچنان بر اصل ممنوعیت برداشت چوب از عرصه‌های جنگلی کشور تاکید دارد، سازمان منابع طبیعی مکلف شده است که طرح‌های جنگلداری نوین را تدوین کند و قرار است که اقدامات مربوط به حفظ و احیای جنگل‌ها در طول برنامه هفتم، صرفا براساس این طرح‌ها اجرا شود. البته سازمان منابع طبیعی از سال گذشته تدوین طرح‌های جایگزین را آغاز کرده است و به طور خاص درباره جنگل‌های شمال کشور، تمام عرصه‌های جنگلی هیرکانی را به ۱۰۴ حوضه آبخیز تقسیم کرده و قرار است براساس وضعیت موجود، نیازها و شرایط اکوسیستمی هرکدام از این عرصه‌ها، یک طرح مخصوص به آن را تهیه و اجرا کند. 

ارزش اکولوژیکی جنگل‌های هیرکانی بسیار بیشتر از ارزش چوبی آنهاست 

در همین راستا از نقی شعبانیان، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، آخرین وضعیت تدوین طرح‌های جایگزین برای جنگل‌های هیرکانی را جویا شدیم که او نیز در پاسخ به خبرنگار ایلنا توضیح داد: از سال ۹۶ یعنی با شروع برنامه ششم، اجرای قانون تنفس جنگل‌ها در دستور کار قرار گرفت و در ابتدا قرار بود که در سه سال اول اجرای این برنامه، طرح‌های جایگزین تحت عنوان طرح‌های مدیریت پایدار جنگل‌ها تهیه و به اجرا گذاشته شوند، اما متاسفانه هنوز این طرح‌ها تهیه نشده است. 

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ادامه داد: تصویب قانون تنفس جنگل‌ها با هدف توقف بهره‌برداری چوبی از عرصه‌های جنگلی کشور بخصوص جنگل‌های هیرکانی، اتفاق خوبی بود، زیرا نشان داد که قانونگذاران کشورمان به ارزش‌های اکولوژیکی و زیست‌محیطی جنگل‌ها پی برده و متوجه شده‌اند ارزش اکولوژیکی جنگل‌های شمال بسیار بیشتر از ارزش چوبی آنهاست؛ به‌ویژه آن که جنگل‌های هیرکانی به عنوان قدیمی‌ترین پهنه‌های جنگلی دنیا شناخته می‌شوند که سن عرصه‌های مختلف آن بین ۲.۵ تا بیش از ۶۰ میلیون سال برآورد می‌شود و با توجه به تنوع گونه‌ای و نوع گونه‌های بومی هیرکانی، به هیچ وجه نباید به این جنگل‌ها به عنوان منبع تولید چوب نگاه کنیم. 

وی افزود: با وجود این که توقف بهره‌برداری از جنگل‌های هیرکانی اقدامی مناسب است، اما این اقدام به‌تنهایی کافی نیست، بلکه باید برای مدیریت این عرصه‌های جنگلی، طرح و برنامه داشته باشیم. هدف اصلی از تصویب قانون تنفس نیز این بود که هم‌زمان با توقف بهره‌برداری، طرح‌هایی را برای مدیریت عرصه‌های جنگلی شمال کشور تدوین کنیم که باعث ارتقای شاخص‌های کمی و کیفی این جنگل‌ها شوند. معتقدیم که تداوم نبود طرح جایگزین برای مدیریت جنگل‌های هیرکانی، قطعا به ضرر این جنگل‌ها تمام خواهد شد و به دنبال آن هستیم که طی یک برنامه پنج‌ساله، به صورت جداگانه برای هرکدام از ۱۰۴ حوضه آبخیز جنگل‌های شمال، طرح‌های مدیریت پایدار را تدوین و اجرا کنیم. 

طرح‌های نیمه‌تفصیلی جنگل‌های هیرکانی تدوین شده‌اند 

شعبانیان در توضیح بیشتر درباره فرآیند تدوین طرح‌های جایگزین توسط سازمان منابع طبیعی گفت: از همان سال ۹۶ یعنی سال اول اجرای برنامه ششم، موضوع تدوین طرح‌های جایگزین برای جنگل‌های هیرکانی در سازمان منابع طبیعی کشور مطرح و قرار شد این طرح‌ها با رعایت سه اصل برنامه‌ریزی برای ارتقای شاخص‌های اکولوژیکی جنگل‌ها، ایجاد منافع اقتصادی پایدار در اجرای طرح‌های جنگلداری و همراه کردن جوامع محلی با اجرای طرح‌ها تدوین شود. در همین راستا، دستورالعمل‌هایی برای نحوه تدوین طرح‌های مدیریت پایدار جنگل‌های هیرکانی تدوین و قرار شد که به صورت جداگانه برای هرکدام از ۱۰۴ حوضه آبخیز جنگل‌های هیرکانی، طرح‌های جایگزین در سه فاز نیمه‌تفصیلی، تفصیلی و اجرایی تدوین شود. 

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ادامه داد: با وجود این که از ابتدای تدوین برنامه ششم توسعه قرار بود که تا پایان سال ۱۴۰۰، تمام طرح‌های جایگزین وارد فاز اجرایی شده باشند، ولی تا این لحظه تدوین طرح‌ها صرفا در فاز نیمه‌تفصیلی به پایان رسیده است. در این فاز نیز براساس پتانسیل هرکدام از عرصه‌های جنگلی شمال کشور و شرایط اکولوژیکی، توپوگرافی، اقتصادی و اجتماعی آنها، کاربری عرصه‌ها تعیین شده است؛ یعنی در تدوین طرح‌های نیمه‌تفصیلی، ابتدا تمام عرصه‌های جنگلی هیرکانی را پهنه‌بندی کردیم و سپس با توجه به وضعیت هرکدام از این عرصه‌ها، مشخص کردیم که در هر عرصه کدام کاربری باید وجود داشته باشد. 

وی در ادامه خاطرنشان کرد: در حال حاضر سازمان منابع طبیعی اطلاعات و نقشه‌های مربوط به تمام عرصه‌های جنگلی هیرکانی را براساس طرح‌های نیمه تفصیلی استخراج کرده است و اکنون مشغول تهیه طرح‌های تفصیلی هستیم. برای تدوین این طرح‌ها نیز باید وارد عرصه شویم و برای هر بخش از جنگل‌های هیرکانی با توجه به شرایط خاص آن برنامه‌ریزی کنیم. این اقدام قطعا یک کار میدانی زمان‌بر محسوب می‌شود و به همین دلیل، به صورت تدریجی برای تهیه طرح‌های تفصیلی عرصه‌های جنگلی هیرکانی ورود می‌کنیم و اکنون در همین راستا تدوین طرح‌های تفصیلی را برای ۱۹ حوضه آبخیز در دستور کار قرار داده‌ایم. 

شروع اجرای طرح‌های تفصیلی به محض پایان تهیه هرکدام از آنها 

شعبانیان با بیان این که سه رکن اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی در تدوین طرح‌های مدیریت پایدار جنگل‌ها وزن یکسانی دارند، گفت: براساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، حدود پنج سال طول می‌کشد تا بتوانیم طرح‌های تفصیلی را برای تمام ۱۰۴ حوضه آبخیز جنگل‌های هیرکانی تهیه کنیم. البته برنامه داریم که بلافاصله بعد از تهیه طرح تفصیلی برای هرکدام از عرصه‌ها، آن طرح را وارد فاز اجرایی کنیم. یعنی معطل این نخواهیم ماند که ابتدا تمام طرح‌های تفصیلی تدوین شود و بعد اجرای این طرح‌ها را شروع کنیم، بلکه هم‌زمان با تدوین طرح‌های تفصیلی، اجرای هر طرحی که تهیه و تصویب شود را آغاز خواهیم کرد تا بتوانیم برنامه تدوین و اجرای طرح‌های مدیریت پایدار جنگل‌ها را با سرعت بیشتری پیش ببریم. 

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ادامه داد: براساس برنامه زمان‌بندی کنونی، تا پنج سال دیگر تدوین طرح‌های تفصیلی تمام ۱۰۴ حوضه آبخیز عرصه‌های جنگلی هیرکانی به پایان خواهد رسید و می‌توانیم این طرح‌ها را وارد فاز اجرایی کنیم؛ یعنی تا پنج سال آینده، عملا طرح مدیریت پایدار جنگل‌های هیرکانی تکمیل می‌شود و به مرحله اجرا می‌رسد. با توجه به زمان‌بر بودن تدوین طرح‌های تفصیلی و مشکلاتی که در زمینه کمبود اعتبار و منابع انسانی با آن مواجه هستیم، نمی‌توانیم قول بدهیم که این کار زودتر از پنج سال به پایان خواهد رسید، اگرچه برنامه‌ریزی کرده‌ایم که در طول این بازه زمانی از همه ظرفیت‌های موجود در کشور برای تهیه و اجرای طرح‌های تفصیلی استفاده کنیم. 

وی در ادامه توضیح داد: برنامه ما این است که در تهیه و اجرای طرح‌های تفصیلی، علاوه بر این که بخشی از کار توسط خود سازمان منابع طبیعی انجام می‌شود، بخشی از اقدامات را نیز به پیمانکاران واگذار کنیم و همچنین از مشارکت دانشگاه‌های کشور نیز در این زمینه بهره ببریم. در همین راستا به دانشکده‌های منابع طبیعی سراسر کشور نامه زده‌ایم و از آنها خواسته‌ایم مشخص کنند که هرکدام از آنها در تهیه و اجرای چه تعداد از طرح‌های تفصیلی حوضه‌های آبخیز جنگل‌های هیرکانی می‌توانند به ما کمک کنند؛ به عنوان مثال، دانشگاه تهران برای انجام فعالیت در ۱۰ حوضه آبخیز اعلام آمادگی کرده است و سایر دانشگاه‌ها نیز بسته به توان خود، در این برنامه مشارکت خواهند کرد. 

توجه به بهبود وضعیت زندگی حاشیه‌نشینان جنگل در طرح مدیریت پایدار 

شعبانیان با تاکید بر تلاش سازمان منابع طبیعی برای در نظر گرفتن منافع جوامع محلی در تدوین طرح‌های تفصیلی جنگل‌های هیرکانی گفت: امیدواریم که بعد از پنج سال بتوانیم برنامه جامع و ماندگاری را از نظر اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی برای تمام عرصه‌های جنگلی هیرکانی ارائه دهیم. در طرح مدیریت پایدار جنگل‌ها، به مسائل اجتماعی و بهبود وضعیت زندگی حاشیه‌نشینان جنگل‌های هیرکانی توجه ویژه‌ای خواهیم داشت و پیش‌بینی‌هایی کرده‌ایم که این طرح بتواند امتیازات و منافعی را برای جوامع محلی حاشیه جنگل به همراه داشته باشد و حتما از مشارکت مردم در طرح مدیریت پایدار جنگل‌ها استفاده خواهیم کرد. 

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ادامه داد: برنامه‌ریزی ابتدایی ما این بود که تا پایان امسال، تهیه طرح‌های تفصیلی برای ۱۹ حوضه آبخیز جنگل‌های هیرکانی به پایان برسد، ولی به نظر می‌رسد به میزان اندکی در تکمیل این طرح‌ها تاخیر خواهیم داشت. البته هم‌زمان با تهیه این ۱۹ طرح، اقدامات لازم برای تهیه طرح‌های تفصیلی سایر حوضه‌ها را نیز آغاز کرده ایم تا بتوانیم با سرعت بیشتری تدوین طرح تفصیلی تمام ۱۰۴ حوضه آبخیز را به پایان برسانیم. در هر صورت، به محض این که تدوین هرکدام از این طرح‌ها را به پایان برسانیم، اجرای آن را آغاز خواهیم کرد. 

وی در ادامه تاکید کرد: تا پنج سال دیگر که تدوین طرح‌های تفصیلی به پایان برسد، مدیریت جنگل‌های هیرکانی را رها نخواهیم کرد، بلکه به اجرای طرح‌های فنی – حفاظتی و انجام عملیات‌های اجتناب‌ناپذیر در این عرصه‌ها خواهیم پرداخت؛ از جمله این که در این مدت برای ترمیم بخش‌هایی از  ۸ هزار کیلومتر جاده جنگلی موجود در جنگل‌های هیرکانی، برنامه‌ریزی کرده‌ایم و علاوه بر این، برای مرمت فنس‌کشی‌های تخریب‌شده یا ایجاد فنس‌کشی‌های جدید مورد نیاز و همچنین اجرای طرح‌های جنگل‌کاری یا بذکاری در بخش‌هایی از جنگل‌های هیرکانی برنامه خواهیم داشت، چراکه معتقدیم عرصه‌های جنگلی شمال کشور حتما به اجرای این‌گونه عملیات‌های اجتناب‌ناپذیر نیاز دارند. 

کاج‌های کاشته‌شده در حاشیه جنگل‌های هیرکانی به سن زادآوری رسیده‌اند 

شعبانیان در بخش دیگری از صحبت‌هایش در واکنش به خبرهای منتشرشده درباره رویش گونه کاج و هجوم گونه‌های گیاهی مهاجم به قسمت‌هایی از جنگل‌های هیرکانی گفت: جنگل‌های هیرکانی با توجه به شرایط اقلیمی خاصی که دارند، می‌توانند مستعد هجوم گونه‌های مهاجم باشند، چراکه آب‌وهوا در این جنگل‌ها مناسب است و اغلب شاهد هوای معتدل و بارندگی‌های مناسبی در این عرصه‌ها هستیم، اما خوشبختانه تا امروز این مشکل در جنگل‌های شمال کشور رخ نداده است. 

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ادامه داد: در دهه‌های ۵۰ و ۶۰ و حتی قبل از آن، سازمان منابع طبیعی با استفاده از گونه کاج، جنگل‌کاری‌هایی را با هدف توسعه فضای سبز یا زراعت چوب در حاشیه جنگل‌های هیرکانی در استان‌های گیلان و مازندران انجام داد. در حال حاضر کاج‌های کاشته‌شده در این عرصه‌ها، به سنی رسیده‌اند که در پای خودشان زادآوری می‌کنند که البته این مساله به معنای هجوم گونه مهاجم نیست؛ به عبارت دیگر، زمانی می‌توان کاج را یک گونه مهاجم تلقی کرد که این گونه وارد سایر عرصه‌های جنگلی هیرکانی شود و برای گونه‌های بومی مزاحمت ایجاد کند، اما کاج‌ها در پای خودشان زادآوری کرده‌اند و به صورت کلی، نه کاج و نه هیچ گونه مهاجم دیگری به هیچ‌کدام از عرصه‌های هیرکانی هجوم نبرده است. 

وی در ادامه تاکید کرد: زادآوری کاج‌های کاشته‌شده در حاشیه جنگل‌های هیرکانی، الزاما اتفاقی منفی نیست و اتفاقا هدف اولیه از کاشتن این کاج‌ها در قالب طرح‌های جنگل‌کاری، همین بوده است که این درختان به مرحله زادآوری برسند. در حال حاضر نیز این کاج‌ها وارد عرصه‌های جنگلی طبیعی نشده‌اند و صرفا در پای خودشان زادآوری کرده‌اند. صرف نظر از مساله مربوط به کاج‌ها نیز اساسا هیچ گونه مهاجم دیگری به شکل خارجی وارد جنگل‌های هیرکانی نشده است و خوشبختانه هنوز با هجوم گونه‌های مهاجم در جنگل‌های شمال کشور مواجه نشده‌ایم. 

اگر بی‌احتیاط باشیم، امکان هجوم گونه‌های مهاجم به هیرکانی وجود دارد 

شعبانیان با تاکید بر این که اگر در حفظ جنگل‌های هیرکانی بی احتیاطی صورت گیرد، امکان هجوم گونه‌های مهاجم به این جنگل‌ها وجود دارد، اظهار داشت: سازمان منابع طبیعی برای جلوگیری از وقوع این اتفاق، کاشت برخی گونه‌های گیاهی را که احتمال تبدیل شدن آنها به گونه مهاجم وجود دارد، در عرصه‌های مربوط به جنگل‌های هیرکانی ممنوع کرده است؛ به طور مثال، کاشت گونه‌های اصلاح نژادنشده «پالونیا» در داخل و حاشیه عرصه‌های جنگلی شمال کشور ممنوع است، چراکه احتمال تبدیل شدن این گونه به مهاجم وجود دارد. علاوه بر این، ممنوعیت‌های دیگری هم برای کاشت گونه‌های گیاهی در داخل یا حاشیه جنگل‌های هیرکانی وضع شده که هدف از این اقدام، جلوگیری از هجوم گونه‌های مهاجم بوده است. 

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور ادامه داد: در جنگل‌کاری‌هایی که در حاشیه جنگل‌های هیرکانی انجام می‌شود، از گونه‌هایی استفاده می‌کنیم که قدرت هجوم به سایر گونه‌ها را نداشته باشند و مشکلی برای گونه‌های بومی موجود در عرصه‌های جنگلی ایجاد نکنند. آنچه درباره زادآوری گونه کاج در برخی عرصه‌های هیرکانی رخ داده است نیز ربطی به هجوم گونه‌های مهاجم ندارد، چراکه این درختان وارد جنگل‌های طبیعی نشده‌اند. هدف اولیه از جنگل‌کاری‌های کاج نیز رسیدن به همین زادآوری بوده است، البته ممکن است در حال حاضر نقدهایی نسبت به این اقدام وجود داشته باشد، اما در چند دهه قبل که این کار انجام شد، چنین هدفی مد نظر مسئولان طرح قرار داشت. 

وی در پایان تصریح کرد: با وجود این که تا امروز شاهد رشد گونه‌های مهاجم در جنگل‌های شمال کشور نبوده‌ایم، اما در دهه‌های اخیر در برخی عرصه‌های جنگلی بخصوص در مراتع پایین‌بند به دلیل فشارهای مرتع، ترکیب گونه‌های بومی هیرکانی عوض شده است، چراکه در طول چند دهه گذشته برخی گونه‌ها در بهره‌برداری‌ها بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند و برخی کمتر؛ این مساله باعث به هم خوردن ترکیب تعادل گونه‌های بومی در برخی عرصه‌های جنگلی شمال کشور شده، اما رشد گونه‌های مهاجم اتفاق نیفتاده است.