آن سه نفر که نوحه‌های دهه ۶۰ را به اوج رساندند چه کسانی بودند؟ +فیلم و صوت
مداحی، روضه‌خوانی و مرثیه‌سرایی در ایران قدمتی دیرین دارند، اما موضوع این است که درباره روند تاریخی آنها منابع مکتوب معدودی وجود دارد. نوحه‌خوانی و مداحی معاصر دچار آفت بی‌هویتی در شعر و کلام است. حال این سوال مطرح می‌شود که دوران درخشان این روند کدام مقطع از تاریخ معاصر ماست؟
به گزارش خبرنگار ایلنا، مداحی و نوحه‌خوانی از سال‌های پس از انقلاب اسلامی تاکنون چه مسیری را پیموده است؟ این سوالی است که در مناسبت‌های مذهبی آن را از خودمان می‌پرسیم. و معمولا برای یافتن پاسخ درست راهی جز جستجوی میدانی و مجازی نداریم؛ چراکه منابعی موثق و البته کامل درباره تاریخچه نوحه و نوحه‌خوانی معاصر وجود ندارد. البته طی این سال‌ها گاه به صورت مکتوب در برخی رسانه‌ها و گاه روزنامه‌ها مطالبی با عناوینی از این دست منتشر شده؛ اما مطمئنا نسبت به چهل سال فعالیت مستمر مذهبی مداحان، و نوحه‌خوانان توقع بیش از اینهاست. در صورت جستجو در فضای مجازی نیز صرفا به فایل‌های صوتی و تصویری بر می‌خوریم که از گذشته باقی مانده‌اند و نه چیز دیگر.
با یادآوری اینکه در همین جزیی اطلاعات منتشر شده در رسانه‌های واقعی و مجازی نیز اغلب جز نام خواننده یا مداح به اطلاعات دیگری بر نخواهیم خورد. این خلاء در نوع خود یک چالش پنهان است که همواره بی‌توجه مانده است.
به هرحال طی این سال‌ها تشکل‌های متعددی برای حمایت و پوشش آثار مذهبی و دینی در کشور تاسیس شده‌اند که شعارشان اشاعه فرهنگ و هنر اسلامی است. اما این مراکز دولتی و گاه خصوصی در زمینه پرداختن به این دسته از آثار همواره کوتاهی کرده‌اند. این عدم وجود اطلاعات مکتوب و مهم در آینده‌ای نه خیلی دور، داشته درخوری برای مخاطبان عام و خاص باقی نخواهد گذاشت و نتیجه اینکه از دهه شصت و هفتاد هرچه گذشته بخشی از نوحه‌ها به لحاظ محتوا و مضمون عاری از هنر و معنویت شده‌اند.
قدمت روضه، مداحی و مرثیه‌سرایی در ایران
موضوع مهمی که همیشه نادیده گرفته شده، قدمت نوحه و نوحه‌خوانی در کشور است. بر اساس بخشی از اسناد و مدراک موجود در فضای مجازی، قدمت مرثیه در تاریخ ادبیات ایران به سده چهارم هجری قمری می‌رسد. ابوعبدالله جعفربن محمدبن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم، متخلص به رودکی شاعر پارسی‌گوی دوره سامانی آثاری دارد که به واسطه آنها در رثای برخی شخصیت‌ها از جمله شهید بلخی (شاعر سده چهارم هجری) سروده شده‌اند. حدودا از قرن نهم به بعد بوده که شاعران موضوعات مذهبی را مورد توجه قراردادند. از مشهورترین شعرای آن مقطع می‌توان به حسام قهقستانی اشاره کرد که خاوران‌نامه را در شرح غزوات امام علی (علیه السلام) سروده است. پس از رسمیت یافتن مذهب شیعه در دوران صفویه، مرثیه‌سرایی به اوج خود می‌رسد.
محتشم کاشانی شاید مشهورترین مرثیه‌سرایان این عصر است که وقایع کربلا را با واژه‌ها شرح داده است. وصال، صباحی بیدگلی و ملک الشعرای بهار هم دیگر شاعرانی هستند که با الهام از ترکیب‌بندهای محتشم کاشانی اشعاری را در وصف جانفشانی‌های امام حسین (علیه السلام) و یارانش سروده‌اند.
در سال‌های پیش ازانقلاب البته آنچه بیشتر اهمیت داشته و اتفاقا با کیفیت و بر اساس اصالت‌ها اجرا می‌شده، روضه خوانی بوده است.
نوحه و نوحه‌خوانی در سال‌های پس از انقلاب
نوحه‌خوانی که می‌توان آن را برگرفته از روضه‌خوانی و مرثیه‌خوانی دانست در سال‌های پس از انقلاب بیش از قبل مورد توجه قرار گرفته و حتی در مقاطعی به اوج رسیده است. به این دلیل که پرداختن به ماه محرم و توجه به واقعه اصیل و ایثارگرانه تاسوعا و عاشورا در سال‌های پس از انقلاب از سوی مردم و حاکمیت جدی‌تر گرفته شده که البته ریشه این تمایل را باید خواست اعتقادی و قلبی عامه مردم دانست.
اما اینکه چرا نوحه و نوحه‌خوانی در دهه شصت به اوج خود رسیده، دلیلش رسالت جوانان و میانسالان و پیران نسبت به جنگ تحمیلی بوده که دفاعی مقدس را برای ایرانیان رقم زد. بدون شک هدف والای رسیدن به کربلای امام حسین (علیه السلام) بوده که شاعران و مداحان را به خواندن آثاری دلنشین وا داشته و رزمندگان را شور و شوقی معنوی داده است. هشت سال جنگ تحمیلی و برگزاری مراسم والای ماه محرم در جبهه‌ها و شهرهای مرزی با همه تلخی‌ها، آثاری را رقم زده که حال در نوع خود هویت مداحی و نوحه‌خوانی معاصر محسوب می‌شوند. به ظن نگارنده حال می‌توان آن آثار را شاخص قرار داد و بر همان اساس و در همان چهارچوب به مداحی و نوحه‌خوانی نگاهی دوباره داشت.
در ادامه گزارش به آثاری پرداخته خواهد شد که مخاطب آنها را خاطره‌انگیز می‌داند. اما چه کسانی آن آثار را خوانده و بارها اجرا کرده‌اند؟ به طور قطع می‌توان از سه شخصیت نام برد که در آن سال‌ها نقش به سزایی در اجرای نوحه‌های با کیفیت داشته‌اند. شاید نسل‌های امروزی‌تر این افراد را نشاسند، اما با شنیدن آثارشان احتمال اینکه نظرشان نسبت به نوحه و نوحه‌خوانی تغییر کند، بسیار است.
در ادامه به سه شخصیت مهم مداحی دهه شصت و هفتاد پرداخته خواهد شد که یکی از آنها حسین فخری است و آن دوی دیگر غلامعلی کویتی‌پور و محمدصادق آهنگران هستند.
حسین فخری
حسین فخری را دهه پنجاهی‌ها و دهه شصتی‌ها به خوبی می‌شناسند و طی این سال‌ها لااقل یکبار صدایش را و نوحه‌هایش را شنیده‌اند. البته شاید بتوان گفت فصل محبوبیت این مداح سال‌های پس از جنگ تحمیلی بوده اما او در طول سال‌های جنگ نیز پای ثابت نوحه‌خوانی‌ها و رجزخوانی‌های آن مقطع بوده است. شاید کمتر کسی بداند که سرود حماسی و مرثیه گونه «ممد نبودی ببینی» را حسین فخری پس از آزادسازی خرمشهر بر سر مزار محمد جهان‌آرا خوانده است.
نوحه‌‌ی «خواهر من» با صدای حسین فخری/ یک اجرای قدیمی
عزاداری جنوبی‌ها با نوای حسین فخری/ شیوه سینه‌زنی در فیلم را جنوبی‌ها چلاب می‌نامند که نوع خاصی از ریتم را شامل می‌شود
اما دلیل ماندگاری این اثر چیست؟ در وهله اول باید ملودی آن را مدنظر داشت که بر اساس اثری از جهان‌بخش کردی‌زاده معروف به بخشو ساخته شده است.
فخری در ادامه با جدیت بیشتر به خواندن و اجرای نوحه‌های سوگوارانه و حماسی پرداخت. آنچه اجرای او را بقیه متمایز کرده تسلطش به زبان عربی است. علاوه بر اینکه او آهنگسازی می‌داند. مطمئنا یکی از دلایل فالش نخواندن حسین فخری همین دانش موسیقایی اوست؛ مولفه‌ای مهم که نوحه‌خوان‌های امروزی در کمال تاسف فاقد آن هستند.
«دشنه بر لب»/ نوحه‌خوانی حسین فخری برای محرم
نوحه «نونهال من بیا» با صدای حسین فخری/ شعر از زنده‌یاد عبدالجواد جودی خراسانی/ این مجلس عزاداری جدیدتری مداحی حسین فخری است و مربوط به روزهای گذشته است/ فیلم از صفحه شخصی حسین فخری
حسین تجلی‌بهبهانی، سیدجوادعین الملک، حبیب‌الله چایچیان، حبیب‌الله معلمی و غلامعلی رجایی از جمله شاعران و مدح‌سرایانی هستند که فخری اشعارشان را اجرا کرده است. از نوحه‌های معروف حسین فخری نیز می‌توان به «هفتاد و دو پروانه»، «چه دشوار است پیمودن به هجران تو منزل‌ها»، «آسمان غرقه بخون از شفق تنگه غروب» اشاره کرد. رجایی معتقد است حسین فخری پنج ویژگی دارد: «فروتنی»، «خوش‌اشکی»، «نوحه‌خوانی به دو زبان فارسی و عربی»، «تسلط در آهنگسازی» و «عدم دریافت وجه برای مداحی». موضوعی که رجایی در گفتگو با یکی از رسانه‌ها به آن اشاره کرده این است که حسین فخری برای مداحی‌هایش مبلغی از میزبان دریافت نمی‌کند. او حتی اگر مبلغی به او هدیه داده شود از حضور در آن مراسم خودداری می‌کند.
البته باید گفت حسین فخری خانواده‌ای مذهبی و فرهنگی داشته. پدرش حسن فخری از ذاکران اهل بیت (علیهم السلام) بوده است. او حال بیش از سه دهه است که در عرصه نوحه‌خوانی فعال است؛ هرچند ماننده گذشته اخباری از او نمی‌شنویم.
غلامعلی کویتی‌پور
غلامعلی کویتی‌پور یکی دیگر از مداحانی است که از سال‌های پیش ازجنگ تا به امروز در عرصه نوحه‌خوانی فعال بوده است. او زاده اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۳۷ است و در خرمشهر زاده شده است. او پیش از آنکه به صورت حرفه‌ای وارد عرصه مداحی شود آن زمان که اول راهنمایی بود به واسطه فعالیت‌هایش در مدرسه جذب موسیقی شد. و باید درباره او نیز تاکید کرد که یکی از دلایل مهم موفقیت و ماندگاری آثارش همین اشراف بر موسیقی است.
ـ«الا یا ایها الساقی» یا «چه دشوار است پیمودن» یکی از قدیمی‌ترین نوحه‌های کویتی‌پور است که در دوران جنگ تحمیلی خوانده شده است و اغلب دهه پنجاه و شصتی‌ها و نسل‌های قبلی این مداح اهل بیت را با همین اثر می‌شناسند
نوحه «بر لب دریا لبِ دریا دلان خشکیده است» یکی دیگر از آثار کویتی‌پور که متعلق به دوران جنگ است
او در سال ۱۳۵۷ فعالیت‌های جدی خود را آغاز کرده و در ادامه به جنگ رفت. او در عملیات‌های متعدد برای رزمندگان در مدح امام سوم شیعیان حسین (علیه السلام) خوانده و حماسه‌سرایی و رجزخوانی کرده است.
«به کربلا آب روان قیمت جان» یک نوحه قدیمی دیگر از کویتی‌پور
از آثار مورد توجه این مداح می‌توان به نوحه‌های «عمه بابایم کجاست»، «به کربلا آب روان قیمت جان شد»، «الا یا ایها الساقی»، «بر لب دریا لب دریا دلان خشکیده‌است» و «غریبانه» اشاره کرد. باید یادآور شد کویتی‌پور هم مانند حسین فخری قطعه ماندگار «ممد نبودی ببینی را» بازخوانی کرده است.
غلامعلی کویتی‌پور پس از پایان جنگ تحمیلی هم دست از کار نکشید و همچنان مشغول تولید و اجرا بوده است. آنچه کویتی‌پور را ازدیگران و آثارشان متمایز می‌کند نگاه نو و خلاقانه او در تولید و اجرای آثار موسیقایی و مذهبی است. آلبوم «غریبانه» که در سال ۱۳۸۲ با آهنگسازی مجید رضا زاده تولید و منتشر شد حاصل همین تلاش است.
«گفتم کجا؟ گفتا بخون» قطعه‌ای از آلبوم «غریبانه» با آهنگسازی مجید رضازاده
این مجموعه صوتی در ابتدای امر دارای ۱۷ قطعه بود، که بعدها در قالب دو آلبوم «غریبانه» ۱ و ۲ منتشر شد. متاسفانه این دو مجموعه پس از نشر آنطور که باید شنیده نشدند. البته آلبوم دوم «غریبانه» به دلیل مشکلاتی در قرار داد کویتی‌پور و موارد دیگر از بازار جمع شد.
«خاموش» آهنگسازی فرزین قره گزلو نیز آلبومی دیگر از غلامعلی کویتی‌پور است که سال ۱۳۸۸ منتشر شد. این اثر قطعات «ردپا»، «عاشورا»، «خاموش»، «یاد باد»، «برادرجان»، «غریبانه»، «موج» و دو قطعه بی‌کلام را در بر می‌گرفت.
محمدصادق آهنگران
محمد صادق آهنگران را نیز باید یکی از افراد موثر در حوزه مرثیه و مداحی و حماسه‌سرایی دانست که مخاطبان او را بیش از فخری و کویتی‌پور می‌شناسند. او در دوران جنگ تحمیلی یکی از اعضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بوده از سال‌های ابتدایی انقلاب فعالیت خود در زمینه مداحی و نوحه‌خوانی را آغاز کرد. او در رشته زبان و ادبیات فارسی تحصیل کرده و تا جای ممکن در جبهه‌های جنگ حضور داشته است. صادق آهنگران پس از پایان جنگ ایران و عراق نیز دست از فعالیت نکشید. او هر سال در زادگاهش دزفول با حضوردر دسته‌های عزاداری در مدح سیدالشهدا (علیه السلام) و یاران با وفایش می‌خواند.
«سوی دیار عاشقان» یکی از قدیمی‌ترین نوحه‌های صادق آهنگران برای رزمندگان جنگ
با نوای ساربان بار بندید همرهان/ این غافله عزم کربو بلا دارد/یک اثر قدیمی آهنگران
اجرای محمدصادق آهنگران مقابل رهبر انقلاب و شهید سلیمانی و دیگر سران نظام/ آهنگران در این اجرا آثاری قدیمی و خاطره‌انگیز را می‌خواند که با واکنش حضار مواجه می‌شود
او علاوه بر خوانش نوحه‌های متعدد در طول فعالیت‌هایش چهار آلبوم تولید کرده که «مثنوی شهادت»، «داغ ازلی» و «دشت کربلا» و «اشک افشان» نام دارند. زنده‌یاد حمید سبزواری، احمد عزیزی یاسری (ملقب به چمن) و غلامحسین عمرانی برخی از شعرایی هستند که آهنگران با آنها همکاری داشته است. باید یادآور شد آلبوم اشک‌افشان در سومین سال درگذشت رهبر انقلاب امام خمینی (ره) منتشر شد و آهنگسازی آن را محمدعلی شکوهی به عهده داشته است.
