جایگاه «بهار و نوروز » در ادبیات و تصانیف ایرانی کجاست؟+صوت
بهار نسبت دیرینه‌ای با ایرانیان و فارسی زبانان دارد و این انس در ادبیات و هنر به چشم می‌خورد و موسیقی هم از این قاعده فرهنگی مستثنی نیست. از آن زمان که ضبط صدا مرسوم شد تاکنون تصانیف متعددی با موضوع بهار و نوروز منتشر شده‌اند که در میان آنها برخی ماندگارتر و خاطره‌انگیزتر هستند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، بهار و نوروز صرفا در فرهنگ عامه مردم خلاصه نمی‌شود، بلکه آیینی است که طی سال‌ها و سده‌ها نه فقط در ایران، بلکه در همه کشورهای فارسی زبان به بخشی از زندگی مردم تبدیل شده است. این تاثیر تا به آنجاست که می‌توان شمه‌هایی از آنرا در هنرهای مختلف مشاهده کرد. البته پیش از همه اینها شعر و ادبیات است که به واسطه شاعران و ادیبان و نویسندگان، نوروز را به اتفاقی شگرف و ماندگار تبدیل کرده.
شاعران بسیاری را می‌توان سراغ داشت که از گذشته تا امروز بهار و نو شدن طبیعت را با استعاره‌ها و تشبیهات بدیع در آثارشان لحاظ کرده‌اند و حال آنچه باقی مانده آثار با ارزشی است که با خواندنشان لذتی آمیخته با شوری بی‌بدیل به مخاطب منتقل می‌شود.
در میان هنرها هم این موسیقی است که در پرداختن به بهار و نوروز پیشتاز بوده است. اگر به آثار گذشته اعم از تصانیف و آثاری که در دستگاه‌های موسیقی ایرانی ساخته شده‌اند، بنگریم با آثار متعددی مواجه خواهیم شد که در مقاطع مختلف تاریخی ساخته و ارائه شده‌اند، اما از میان آنها برخی به دلایلی ماندگار شده‌اند و جای خود را در دل مخاطبان دیروز و امروز باز کرده‌اند. حال اینکه چرا موسیقی بیش از دیگر هنرها به بهار و نوروز پرداخته، ارتباط تنگاتنگش با شعر و ادبیات است. این را هم باید در نظر داشت که در میان آهنگسازان و خوانندگان موسیقی ایرانی و سبک‌های دیگر تعداد معدودی به ماهیت واقعی ادبیات پی برده‌اند و از شعر و شاعری شناخت دارند. اتفاقا همین دسته از هنرمندان هستند که به تولید آثار ماندگار و بدون تاریخ مصرف پرداخته اند. چراکه در انتخاب اشعار، معانی و مضامین آنها و البته لحن خواندن و تاکیدات درست روی واژگان، موفق عمل کرده‌اند و حاصل این اشراف و شناخت، ماندگاری آثار آن‌هاست.
اما در میان گونه‌های مختلف آثار ایرانی تصنیف (با وجود عمر کم) بیش از بقیه مورد توجه مردم قرار گرفته است. زبان عامیانه و مردمی تصنیف‌ها، همچین موضوع و محتوای عاشقانه آنها مواردی هستند که علاقه عوام را به این نوع آثار بیشتر می‌کنند.
تصنیف از چه زمانی رواج یافت و مورد اقبال قرار گرفت؟
در واقع رواج تصنیف به شکل امروزی، به اواخر دوره قاجاریه و آغاز جنبش مشروطه ایران نسبت داده می‌شود. در این دوره، شاعران و آهنگسازان بیش از گذشته به تولید و اجرای تصنیف روی آوردند اما قدمت تصنیف و پیشینه آن به گذشته‌های دورتر می‌رسد. آنطور که در تاریخ آمده، پیشینه و قدمت تصنیف در ایران به دوره تیموریان و زمان حیات عبدالقادر مراغه‌ای بازمی‌گردد. برخی از سفرنامه‌نویسان که در دوران صفویه به ایران آمده بودند در خاطراتشان به اجرای موسیقی ساز و آوازی یا همان تصنیف اشاره کرده‌اند.
دوران افول تصنیف سرایی و جایگزینی موسیقی مرسوم به پاپ
تصنیف تا دهه سی طرفداران بسیار داشت و پس از ورود موسیقی پاپ و دیگر گونه‌های مرسوم بود که از طرفداران آن تا حدودی کاسته شد. این استقبال از گونه‌ها و سبک‌های وارداتی باعث شد ترانه‌سرایی به مرور جای تصنیف‌سرایی را بگیرد. علینقی وزیری مشهور به کلنل وزیری، موسیقی‌دان ایرانی و از پیشگامان آهنگسازی، یکی از هنرمندانی بود که (علاوه بر ایجاد روشی نو برای نت‌نویسی و شیوه تدوین ردیف) پس از تحصیل در غرب، نقش موثری در کم و کیف تولید تصنیف‌ها به عهده داشت. تحت تأثیر آموزش‌های او بود که آهنگسازانی همچون مرتضی محجوبی، جواد بدیع‌زاده و حسین یاحقی در ساخت تصنیف از سازهای غربی استفاده کردند. علینقی وزیری بر شیوه تولید و اجرای تصنیف‌ها تاثیر گذاشت. به طور معمول، تا پیش از وزیری سازها با ملودی مشابه جواب آواز را می‌دادند، اما او با ساخت و ایجاد ملودی‌های جدید این رویه را تغییر داد.
جایگزینی «ترانه» به جای «تصنیف»
در اواخر دهه سی بود که تصنیف‌سازان (که اغلب آنها شاگرد ابولحسن صبا بودند) لفظ ترانه را به کار گرفتند و از آن برای توصیف تصنیف‌ها استفاده می‌کردند. از مهمترین تصنیف‌سرایان آن دوره می‌توان به معینی کرمانشاهی، اسماعیل نواب صفا، پرویز خطیبی، بیژن ترقی، تورج نگهبان و رهی معیری اشاره کرد.
تصنیف های بهاری بازماندگانی از موسیقی گذشته ایران
یکی دیگر از دلایل توفیق تصنیف و تصنیف‌سرایی تنوع در مضامین است که این مولفه در انتخاب اشعار بهاری و نوروزی هم نمود دارد. اینکه تعداد آثار موسیقایی بهاری و نوروزی چقدر است؟ مشخص نیست، اما موضوع مسلم توجه و تاکید خوانندگان و آهنگسازان گذشته و امروز بر خلق و ارائه آثار بهاری است و در این میان خوانندگان همه نسل‌ها به این مهم توجه داشته اند. به جز قدیمی‌ها، خوانندگان پاپی چون زنده یاد فرهاد مهراد، تورج شعبانخانی، بهنام صفوی و دیگرانی چون عباس بهادری، بیژن خاوری، بهنام صفوی، مهدی یراحی، محسن چاوشی، بنیامین بهادری، آثاری را در وصف بهار اجرا و ارائه کرده‌اند.
گزارش پیش رو قصد دارد بدون توجه به تاریخ خلق آثار، به چند تصنیف ماندگار بهاری بپردازد که همچنان ارزش و جایگاه خود را در میان اهالی موسیقی و مخاطبان خاص و عام حفظ کرده‌اند.
«بهاردلکش» با صدای شجریان/ اثری که در نام شاعرش ابهام وجود دارد
شعر «بهار دلکش» اثر درویش خان است و در آواز ابوعطا و گوشه حجاز اجرا شده که یکی از دلایل زیبایی آن هم همین است. آنطور که می‌گویند در بعضی منابع به اشتباه ابداع تصنیف «بهار دلکش» به عارف قزوینی منسوب شده است. موضوع جالب توجه اینکه زنده یادان محمدرضا لطفی و محمدرضا شجریان در اجرایی که در سال ۱۳۵۴ در تلویزیون ملی ایران داشتند این تصنیف را به نام درویش خوانده و نواخته‌اند اما با این حال همچنان برخی شعر آن را سروده ملک الشعرای بهار می‌دانند.
هرچند فرامرز پایور در کتاب «ردیف آوازی و تصنیف‌های قدیمی دوامی درباره «بهار دلکش» اینگونه نوشته است: «آهنگ از درویش‌خان و شعر از ملک‌الشعرای بهار است که در مجلس شورای ملی به نفع حریق‌زدگان شهر آمل، تخصیص داده شده و در سال ۱۲۹۴ خورشیدی خوانده و اجرا شده است. بندهای دیگر این تصنیف در دیوان عارف آمده است.»
به هرحال هر چه که باشد تصنیف «بهار دلکش» شجریان بیش از دیگر آثاری که با صدای خوانندگان دیگر تولید شده، مورد توجه و تمجید است. این در حالی است که این اثر قبل از شجریان توسط عبدالله دوامی خوانده شده و بعدها خوانندگانی چون علیرضا قربانی، رشید بهبودف، وحید تاج، سالار عقیلی، و محمد معتمدی و سید خلیل عالی نژاد آن را اجرا کرده‌اند.
بخشی از شعر «بهار دلکش»
بهار دلکش رسید و دل به جا نباشد
از آن دلبر دمی به فکر ما نباشد
در این بهار‌ای صنم بیا و آشتی کن
که جنگ و کین با من حزین روا نباشد
صبحدم بلبل بر درخت گل خدا به خنده می‌گفت
نازنینان رامه جبینان را خدا وفا نباشد
اگر که با این دل حزین تو عهد بستی
حبیب من، با رقیب من چرا نشستی
چرا دلم را عزیز من از کینه خستی
اگر که با این دل حزین تو عهد بستی
«بهار دلکش» با صدای محمدرضا شجریان/ اثری در آواز ابوعطا و گوشه حجاز؛
«بهار دلنشین» اثر مشترک بنان، خالقی و بیژن ترقی
«بهار دلنشین» به دلایل بسیار یکی از بهترین تصانیف بهاری است که تا به امروز خلق و ارائه شده است. با وجود اینکه هفتاد و یک سال از ساخت این اثر می‌گذرد، اما همچنان قابل شنیدن و لذت بردن است.
شعر «بهار دلنشین» سروده بیژن ترقی یکی از شاعران و ترانه سرایان مطرح دهه سی است و روح الله خالقی دیگر موزیسین به نام ایرانی آن را ساخته. ضلع سوم این اثر با کیفیت و فاخر هم غلامحسین بنان است که از زمان حیات تا به امروز یکی از خوانندگان تاثیر گذار ایرانی به حساب می‌آید. این در حالی است که خوانندگانی چون سالار عقیلی و علی زندوکیلی هم این اثر را بازخوانی کرده‌اند که در مقایسه با اجرای بنان راه به جایی نبرده‌اند.
گفتنی است «بهار دلنشین» که آن را با عنوان «بهار آرزو» هم می‌شناسند در دستگاه همایون با مایه آواز اصفهان ساخته شده و اولین بار ارکستر «گلها» به اجرای آن پرداخته است.
متن شعر «بهار دلنشین»
تا بهار دلنشین آمده سوی چمن
ای بهار آرزو بر سرم سایه فکن
چون نسیم نوبهار بر آشیانم کن گذر
تا که گلباران شود کلبه ویران من
تا بهار زندگی آمد بیا آرام جان
تا نسیم از سوی گل آمد بیا دامن‌کشان
چون سپندم بر سر آتش نشان بنشین دمی
چون سرشکم در کنار بنشین نشان سوزه نهان
باز آ ببین در حیرتم بشکن سکوت خلوتم
ای روی تو آینه‌ام عشقت غم دیرینه‌ام
بازآ چو گل در این بهار سر را بنه بر سینه‌ام
تصنیف «بهار دلنشین» ساخته روح الله خالقی با صدای غلامحسین بنان؛
«نغمه نوروزی» با صدای بنان و عبدالوهاب شهیدی/ اثری از روح الله خالقی
نغمه نوروزی یکی دیگر از تصانیف بهاری است. این اثر با شعری از رهی معیری، یکی از ساخته‌های روح الله خالقی است که در بیات ترک ساخته شده است.
در سال ۱۳۸۵ به کوشش گلنوش خالقی آلبومی منتشر شد که «نغمه نوروزی۲» نام داشت و اثری بود ساخته روح الله خالقی با صدای عبدالوهاب شهیدی و غلامحسین بنان. این آلبوم در سبک کلاسیک ایرانی و شامل ۱۰ عدد قطعه موسیقی است که ترانه‌های آن توسط نزاری قهستانی و فروغی بسطامی و رهی معیری و رعدی آذرخشی و حافظ شیرازی و موید ثابتی سروده شده است.
تصنیف «نغمه نوروزی» یکی از قطعات همین آلبوم است که در سال نود و دو هم با صدای علی رستمیان و همکاری گروه «قمر» به سرپرستی نوید دهقان به مرحله نشر رسید.
متن شعر «نغمه نوروزی»
گل من بستان گشته رویت
چمن از گل شد، چون سر کویت
بلبل از مستی هر نفس نغمه‌ای سر کند
سبزه درگیرد روی صحرا را
لاله آراید چهر زیبا را
قطره باران چهره لاله را‌تر کند
با مینای می‌آماده کن می‌را
هان مطرب بزن، ساقی بده می‌را
کز بلبل آید نغمه نوروزی
پر کن قدح با شادی پیروزی
دلدادگان را‌ای گل صلا ده
جامی ز ما گیر جامی به ما ده
نوگلی پیدا در بهاران کن
روی و مویش را بوسه باران کن
هر دم از شادی خنده زن، باده خور پای گل
لاله‌گر خواهی؟ آتشین رویش
سنبل ار جویی تار گیسویش
گل اگر باید چهره او نگر جای گل
شد فصل گل و من دور از آن ماهم
ای سرو روان، وصلت به جان خواهم
بازآ که چون گل در کنارم باشی
در نوبهاران، نوبهارم باشی
دلدادگان را‌ای گل صلا ده
جامی ز ما گیر جامی به ما ده
تصنیف «نغمه نوروزی» اثر مشترک بنان، شهیدی و خالقی؛
«بوی نوروز» با صدای ایرج بسطامی
تصنیف «بوی نوروز» را می‌توان یکی از بهترین آثار بهارانه در موسیقی ایرانی دانست. شعر این تصنیف سروده سعدی و یکی از مشهورترین آثار این شاعر ایرانی در وصف نوروز است.
شعر بوی نوروز مانند دیگر اشعار سعدی مملو از نصایح و پیام‌های تغز و نیکو است. مورد دیگر اینکه ایرج بسطامی تصنیف «بوی نوروز» را با اندک جابجایی‌هایی در ابیات اجرا کرده است.
«بوی نوروز» نیز آلبوم دیگری با صدای ایرج بسطامی است که در سال ۱۳۷۱ با آهنگسازی حمید متبسم و آثاری از علی‌اکبر شهنازی و علی‌اکبر شیدا منتشر شده است. این مجموعه شامل ده قطعه است که با همراهی گروه «دستان» تولید و ارائه شده است. «تصنیف اصفهان»، «تصنیف باده شبگیر»، «چهار مضراب»، «مقدمه بوی نوروز»، «ساز و آواز»، «جنگ و صلح»، «تکنوازی سنتور»، «ساز و آواز» و در نهایت «تصنیف بوی نوروز» قطعات آلبوم مذکورند.
در این اثر که بخش مهمی از موفقیت خود را مدیون نوازندگان است، مرتضی عیان، بیژن و پشنگ کامکار، محمدعلی کیانی نژاد، حسین بهروزی نیا، کیهان کلهر، سیامک نعمت ناصر و حمید متبسم به عنوان نوازنده حضور داشته‌اند.
لازم به ذکر است، در میان آلبوم‌های ارائه شده توسط ایرج بسطامی «مژده بهار» یکی از مجموعه‌هایی است که سال ۱۳۷۱با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و همراهی گروه «عارف» منتشر شده است. قطعات این آلبوم آثاری هستند که در کنسرت‌های برون مرزی و فستیوالی با عنوان روح زمین اجرا شده‌اند.
متن شعر «بوی نوروز»
برآمد باد صبح و بوی نوروز
به کام دوستان و بخت پیروز
مبارک بادت این سال و همه سال
همایون بادت این روز و همه روز
چو آتش در رخت افکنده گلنار
دگر منقل منه آتش نیفروز
چو نرگس چشم بخت از خواب برخاست
حسدگو دشمنان را دیده بر دوز
بهاری خرم است‌ای گل کجایی
که بینی بلبلان را ناله و سوز
جهان بی‌ما بسی بوده است و باشد
برادر جز نکونامی میندوز
نکویی کن که دولت بینی از بخت
مبر فرمان بدگوی و بدآموز
منه دل بر سرای عمر سعدی
که بر گنبد نخواهد ماند این گور
دریغا عیش اگر مرگش نبودی
دریغ آهو اگربگذاشتی یوز
تصنیف «بوی نوروز» با صدای ایرج بسطامی؛
