نقدی تحلیلی به قانون «حمایت از خانواده از طریق ترویج فرهنگ عفاف و حجاب»

به گزارش ایلنا، لایحه پیشنهادی درمورد عفاف و حجاب نهم اردیبهشت ۱۴۰۲ از سوی قوه قضائیه به دولت سیزدهم ارسال شد، دولت وقت، لایحه فوق را با قید دو فوریت برای تصویب و تبدیل به قانون به مجلس شورای اسلامی ارسال نمود.

نمایندگان مجلس یازدهم دو فوریت این لایحه را رد کردند لیکن در نهایت به یک فوریت آن رای مثبت دادند.  نمایندگان مجلس شورای اسلامی بررسی این لایحه را با استناد به اصل ۸۵ قانون اساسی از صحن علنی مجلس خارج و بررسی آن را به کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس محول نمودند. سرانجام در ۲۹ شهریور سال ۱۴۰۲ این مصوبه با اصلاحاتی برای اجرای آزمایشی سه‌ساله جهت تایید به شورای نگهبان ارسال کرد. 

شورای نگهبان اعلام کرد که این لایحه دارای ابهاماتی همچون بار مالی است و به همین دلیل آن را به مجلس اعاده نمود. در نهایت شهریور ۱۴۰۳ شورای نگهبان مصوبه کمیسیون قضایی و حقوقی مجلس را تأیید کرد و این مصوبه به قانون تبدیل شد.

با این حال سابقا مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز موادی از این مصوبه را مغایر با «سیاست‌های کلی نظام قانون‌گذاری» دانسته بود.

بی گمان بد‌حجابی یک منکر اجتماعی است و خداوند در آیات متعددی در قرآن مانند آیه 31 سوره نور و آیه 59 سوره احزاب بر ضرورت رعایت حجاب اسلامی تأکید کرده است. از سوی دیگر امر به معروف و نهی از منکر یک فریضه شرعی و جزء آموزه‌های دینی است. همچنان که آیات متعددی از قرآن کریم مبین این امر است:

1. آیه 110 سوره آل عمران: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّه»

شما نیکوترین امتی هستید که پدیدار گشته‌اید برای اصلاح بشر، که مردم را به نیکوکاری امر می‌کنید و از بدکاری باز می‌دارید و ایمان به خدا دارید.

1. آیه 104 سوره آل عمران: «وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»

باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنها همان رستگارانند.

1. آیه 41 سوره حج: «الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَر».

همان کسانی که هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.

1.  آیه71 سوره توبه: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ».

مردان و زنان باایمان، ولیّ و یار و یاور یکدیگرند؛ امر به معروف، و نهی از منکر می‌کنند؛ نماز را برپا می‌دارند و زکات را می‌پردازند؛ و خدا و رسولش را اطاعت می‌کنند؛ به‌زودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرارمی‌دهد؛ خداوند توانا و حکیم است.

1. آیه 165 سوره اعراف: «فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ». هنگامی که تذکراتی را که به آنها داده شده بود فراموش کردند، لحظه عذاب فرا‌رسید؛ و نهی‌کنندگان از بدی را رهایی بخشیدیم؛ و کسانی را که ستم کردند، به خاطر نافرمانی‌شان به عذاب شدیدی گرفتار ساختیم.

با این توصیف در اصل ضرورت حجاب در شریعت اسلام هیچگونه تردیدی وجود ندارد لیکن باید توجه داشت دین اسلام بر پایه «رحمانیت» و «عقلانیت» استوار است و اقدامات حاکمان در حکمرانی باید بر مدار طمأنینه، رأفت و مهربانی بوده و شیوه برخورد با مردم باید براساس «حق‌ها و آزادی‌های بشری» و با رعایت «کرامت و شرافت انسانی» باشد. مسئله حجاب با موضوع امر معروف و نهی از منکر پیوند ناگسستنی دارد. بر این اساس اختیار حاکم در الزام مردم به رعایت حجاب تنها در صورتی منطبق با احکام شریعت اسلام است که بر مدار "اصول و ضوابط امر به معروف و نهی از منکر" باشد.

ابن فارس در کتاب مشهور معجم مقاییس لغت دو معنا برای معروف که از ریشه «عرف» می‌باشد بیان کرده است: یکی از آنها سکون و طمأنینه است؛ یعنی اینکه نفس انسان به واسطه آن معروف تسکین و آرامش پیدا می‌کند؛ برای مثال خداوند در آیه 6 سوره محمد (ص) می‌فرماید: «وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ» یعنی آنها را وارد بهشت کردیم که سکون نفس و آرامش پیدا کنند. نقطه مقابل معروف، منکر است که خلاف معرفت بوده و از ریشه «نکر» می‌باشد و به معنای این است که نفس انسان در برابر امری سکون و آرامش پیدا نمی‌کند. بر این اساس معروف به معنای امر‌کردن دیگران به رعایت واجب شرعی نیست؛ بلکه چیزی است که در جامعه، نفس‌ها به سوی آن انس می‌گیرند و با آن تسکین می‌یابند. با این توصیف، در یک حکمرانی شایسته و منطبق با احکام شریعت اسلام امر به یک واجب شرعی ملازمه‌ای با معروف ‌بودن آن ندارد؛ بلکه آن چیزی معروف است که عمل به آن نویدبخش سکون و آرامش برای اشخاص باشد، نه اینکه موجبات رعب و وحشت را در جامعه فراهم کند.

با توجه به آنچه گفته شد، به دلیل پیوند ناگسستنی رعایت اصل حجاب با شرایط تحقق امر به معروف و نهی از منکر  به تحلیل و بررسی شرایط آن در آیات الهی و روایات معتبر می‌پردازیم:

1. آیات:

الف: آیاتی که مبین "نفی اجبار و اکراه در امر به معروف و نهی از منکر" است:

• سوره انعام آیه 107: «وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَکُوا وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیهِمْ حَفِیظًا وَمَا أَنْتَ عَلَیهِمْ بِوَکِیلٍ»

اگر خدا می ‌خواست، همه به اجبار ایمان می آوردند و هیچ یک مشرک نمی ‌شد و ما تو را مسؤول اعمال آنها قرار نداده‌ایم؛ و وظیفه نداری آنها را به ایمان مجبور سازی.

• سوره یونس آیه 108 : «قُل یا أَیهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا یهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا یضِلُّ عَلَیهَا وَمَا أَنَا عَلَیکُمْ بِوَکِیلٍ»

بگو: «ای مردم! حق از طرف پروردگارتان به سراغ شما آمده؛ هر کس در پرتو آن هدایت یابد، برای خود هدایت شده؛ و هر کس گمراه گردد، به زیان خود گمراه می ‌گردد؛ و من مأمور به اجبار شما نیستم.

• سوره فرقان آیه 43: «أَرَأَیتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیهِ وَکِیلًا»

آیا دیدی کسی را که هوای نفسش را معبود خود برگزیده است؟! آیا تو می ‌توانی او را هدایت کنی ؟!

• سوره غاشیه آیه22: «لَسْتَ عَلَیهِمْ بِمُصَیطِرٍ»

تو سلطه ‌گر بر آنان نیستی که بر ایمان مجبورشان کنی.

آیات مذکور مبین این است که خداوند رسالت اصلی پیامبر را صرفا ابلاغ وحی دانسته و صراحتا به پیامبر اعلام فرموده که وظیفه تو فقط رساندن پیام وحی به مردم است و تو مسئول هدایت و گمراهی آنان نیستی. بر این اساس کلام وحی به روشنی گویای این مطلب مهم است که خداوند اجبار در دین را صراحتاً مورد نهی قرارداده و مشیت الهی بر این امر استوار است که انسان با ارده آزاد تصمیم به انتخاب راه "هدایت" یا "ضلالت" نماید. با این توصیف حاکم نمی تواند به بهانه رعایت احکام شریعت اسلام، دیگران را ملزم به رعایت حجاب شرعی نماید. بلکه این امر نیاز به ایجاد بستر سازی و اشاعه فرهنگ مناسب در جامعه است یعنی حاکمیت باید از طریق آموزش و تربیت نسل جوان سازو کارها و بسترهای لازم را در ضرورت رعایت حجاب و تاثیر آن در استحکام بنیان خانواده به مرور زمان نهادینه نماید. 

ب: آیاتی که مبین عقلانیت و اخلاق نیکو در امر به معروف و نهی از منکر است:

• آیه 125 سوره النحل: «اُدْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ»

با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن! پروردگارت، از هر کسی بهتر می‌داند چه کسی از راه او گمراه شده است؛ و او به هدایت‌یافتگان داناتر است.

 در تفسیر این آیه شریفه باید به چند نکته توجه داشت:

بِالْحِکْمَةِ یعنی اینکه دعوت به امر به معروف و نهی از منکر باید با قید «حکمت» و بر «مدار عقلانیت» باشد.

وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ یعنی دعوت به امر به معروف و نهی از منکر باید همراه با «موعظه حسنه» و «اخلاق نیکو» باشد.

وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ یعنی اینکه شیوه ارشاد برای رعایت واجبات شرعی باید «احسن»، به بهترین روش و بر‌اساس مقتضیات زمان و مکان باشد.

•  آیه 199 سوره اعراف: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ»

 با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر، و به نیکی‌ دعوت نما، و از جاهلان روی بگردان و با آنان ستیز مکن.

«خُذِ الْعَفْوَ» یعنی اینکه آمر به معروف و ناهی از منکر باید بهترین شیوه را برای به نتیجه رساندن امر به معروف و نهی از منکر برگزیده تا مثمرثمر واقع شود و زمینه اصلاح فردی و اجتماعی اشخاص را فراهم کند.

 «وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ»، یعنی اینکه تنها با شناخت معروف‌ها و منکرها می‌توان مردم را به معروف و منکر امر کرد.

«وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ» یعنی اینکه چنانچه آمر به معروف و ناهی از منکر بر‌اساس قرائن و شواهد به این نتیجه رسید که دعوت اشخاص به معروف یا دورکردن آنها از منکر تأثیر کافی را ندارد باید از انجام آن امر اجتناب ورزد.

بر این اساس، قانون حمایت از خانواده از طریق ترویج فرهنگ عفاف و حجاب که واجد جنبه "تادیبی و تعزیری" بوده و سبب "گسست مردم از دین" می شود کاملا با آموزه های قرآنی به شرحی که بیان شد مغایر و مخالف است زیرا دعوت به رعایت حجاب باید مبتنی بر "اصول و ضوابط شرعی حاکم بر امر به معروف و نهی از منکر" باشد و تعیین هرگونه مجازات برای عدم رعایت آن بر خلاف اصول مذکور و اقدامی خارج از آموزه های دینی به شمار می آید.

1.  روایات

 بی گمان قانون حمایت از خانواده از طریق ترویج فرهنگ عفاف و حجاب نه تنها با آموزه های قرآنی در تعارض آشکار است بلکه با روایات معتبر و کلام معصومین نیز مغایرت تام دارد زیرا آنچه از روایات معتبر استنباط می شود این است که دعوت مردم به رعایت یک واجب شرعی باید از روی "نرمی و متانت" باشد. در این جا تنها به بیان دو روایت به عنوان نمونه بسنده می گردد.

الف : قال رسول‌ الله (ص): «ان هذا الدین متین فأوغلوا فیه برِفق و لا تُکرِّهوا عبادةَ الله الی عبادِ الله...»

 پیامبر (ص) فرمودند: این دین متین است، پس با نرمی در این دین وارد شوید و بندگان خدا را به انجام واجبات شرعی اکراه و اجبار نکنید.

فأوغلوا فیه برفق: یعنی اینکه در دعوت به دین و رعایت امر به معروف و نهی از منکر با متانت، نرمی و خوشرویی برخورد کنید.

لا تکرهو عباده الله الی عباد الله: در دعوت مردم به «معروف» و باز نگه‌داشتن آنها از «منکر» به گونه‌ای عمل نکنیم که مردم از دین خدا روی‌گردان شوند و آنان را وادار به انجام واجبات شرعی نکنیم.

ب: قال الصادق علیه السلام: إنّ الإیمانَ عَشْرُ دَرَجاتٍ بِمَنزِلَةِ السُلَّمِ، یُصْعَدُ مِنهُ مِرْقاةً بَعدَ مِرْقاةٍ، فلا یَقُولَنَّ صاحبُ الاثنَینِ لِصاحِبِ الواحدِ : لَستَ على شَیءٍ ، حتّى یَنْتهیَ إلَى العاشِرِ . فلا تُسْقِطْ مَن هُو دُونَکَ فیُسْقِطَکَ مَن هُو فَوقَکَ ، وإذا رأیتَ مَن هُو أسْفَلُ مِنکَ بدرجةٍ فارْفَعْهُ إلیکَ برِفْقٍ ، ولا تَحْمِلَنَّ علَیهِ ما لا یُطیقُ فَتَکْسِرَهُ ، فإنّ مَن کَسَرَ مؤمنا فعلَیهِ جَبْرُهُ . 

مفهوم حدیث مذکور این است که ایمان، مانند نردبانى است که ده پله دارد و پله هاى آن یکى پس از دیگرى پیموده مى شود و کسی که در درجه بالاتری از ایمان قرار دارد نمی‌تواند شخصی را که در درجه پایین تر است تحقیر نماید همچنین نمی تواند او را مجبور به رعایت امری که در توان او نیست نماید.

بدیهی است چنانچه در اثر اجبار، آسیب روحی و روانی به یک شخص مومن وارد شود جبران آن بر عهده شخصی است که او را اجبار نموده است.

به‌عنوان نتیجه بحث می توان گفت هرچند در اصل ضرورت رعایت حجاب بر اساس احکام شریعت اسلام هیچ تردیدی وجود ندارد لیکن باید توجه داشت رعایت حجاب در جامعه مستلزم ایجاد بستر های لازم بوده و صرفا از طریق فرهنگ سازی دراز مدت و آموزش نسل جوان محقق می گردد. با این توصیف، هرگز نمی توان بدون لحاظ آیات صریح قرآن و روایات معتبر در خصوص "شرایط و ضوابط امر به معروف و نهی از منکر" به یک باره قانونی وضع نمود که واجد جنبه "تادیبی و تعزیری" در خصوص رعایت حجاب بوده و سبب گسست مردم از اصل دین می گردد. بر این اساس تجدید نظر در وضع قانون حمایت از خانواده از طریق ترویج فرهنگ عفاف و حجاب و اعمال رویکردی جدید با در نظر گرفتن مقتضیات زمان ضرورتی انکار ناپذیر است.

دکتر محمود حبیبی

عضو  هیات علمی دانشگاه و نائب رئیس اسکودا